‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I
Yüklə 7,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fales, Anaksimandr
va Anaksimenlardir. Milet maktabiga m ansub faylasuflar uchun sodda dunyoqarash xos b o iib , borliq haqidagi taiim o tid a yaqqol o ‘z ifodasini topdi. Yuqorida nomlari tilga olingan Milet maktabining nam oyan- dalari borliq asosiga muayyan bir moddiy unsurni q o ‘yadilar. Masalan, Fales — suvni, Anaksimandr — apeyronni (cheksiz, chegarasiz moddiy narsa), Anaksimen esa — havoni olamdagi barcha narsalar mana shu moddiy unsurlarning turlicha holatidir, deb tushuntirganlar. Shunisi ahamiyatliki, ular olamning moddiy ligini va manguligini ham e ’tirof etganlar. 39 Bu qarashlar keyinchalik Geraklit tom onidan rivojlantirilgan. U Kichik Osiyoning Efes shahrida dunyoga kelgan (miloddan oldingi 530—470-yillar), Geraklit Milet maktabi namoyondalaridan farqli o'laroq, olamdagi barcha narsa va hodisalarning asosi — o ‘t (olov) deb ta ’kidladi. Olamdagi narsa va hodisalarning cheksizligiga, turli- tumanligiga, G eraklitning fikricha, boshlang'ich o ‘tning mangu harakati va o ‘zgarishi sababchidir. Biroq, uning falsafasidagi eng qimmatli fikr — harakat,taraqqiyot haqidagi g'oya hisoblanadi. Geraklitning fikricha, olam doimiy harakat jarayonidan iborat. Olamda doimiy o ‘zgarmas biron narsa yo‘q, undagi ham m a narsa o ‘sib, o‘zgarib boradi. Olamdagi bunday doimiy jarayonni Geraklit daryodagi suv oqimiga o'xshatadi. Uning fikricha, oqib turgan daryoga ikki marta tushib bo ‘lmaydi. Ikkinchi marta tushganda, oldingi suvlar allaqachon oqib ketgan bo ‘ladi. Bu esa, dialektika haqidagi dastlabki g‘oyalardir. Olam dialektikasi to ‘g‘risidagi bu tasaw ur Geraklit tom onidan to ‘g‘ri ifoda etilgan bo'lib, u ham m a narsa bor va shu vaqtning o ‘zida yo‘q, chunki ham m a narsa oqib turadi, hamm a narsa o ‘zgarib boradi, ham m a narsa doim vujudga keladi va yo‘qolib ketadi, degan qarashdan kelib chiqadi. M ana shu davrda atom istik ta ’lim ot ham vujudga keldi. Qadim gi Y unonistondagi atom istik t a ’lim otning asoschilari Levkipp va Demokrit hisoblanadi. Masalan, Demokrit olamning asosi atomlar (mayda, bo‘linmas, moddiy zarrachalar) va bo ‘shliq- dan iborat, turli-tum an narsa va hodisalar shu atomlarning turlicha qo ‘shilishidan tashkil topgan, deb ta ’kidlaydi. D em okrit atom istik va determ inistik g‘oyalarini o ‘zining kosmogonik nazariyasiga ham tatbiq etdi. Atomlar o‘zlarining fazodagi tartibsiz harakatlari jarayonida, bir tom ondan, o ‘zaro to'qnashib, bir-birini parchalab boradi. Ikkinchi tomondan, bir-biriga qo‘shilib, tuproq, suv, havo, o ‘tdan quyun shaklida harakatlanuvchi ko‘p dunyolarni vujudga keltiradi. Demokritning kosmogonik ta ’limoti (ayniqsa, Yer va unda hayotning paydo bo‘lishi masalasida) garchi sodda bo‘lsa-da, katta ilmiy ahamiyatga ega edi. Qadimgi Y unonistonda ruhni, g‘oyani olamning asosi sifatida talqin etuvchi falsafiy qarashlar ham vujudga kelib, rivojlanib bordi. B unday falsafiy q arash larn in g asoschilari Pifagor, S u q ro t, Aflotundir. Qadimgi Yunonistonda bunday dunyoqarashni rivojlantirib, uni dastlab muayyan tizim holiga keltirishga harakat qilgan faylasuf A flotun edi. A flotunning falsafiy qarashlari, asosan, uning 40 ,,Bazm“ , ,,Teetet“ , ,,Fedon“ nomli dialoglarida, siyosiy qarashlari esa, ,,Davlat“ va „Q onunlar11 nomli asarlarida bayon etilgan. Aflotun ta ’limoticha, olamda ,,g‘oyalar dunyosi“ birlamchi bo‘lib, hodisalar dunyosi esa. uning mahsuli, soyasidir. ,,G ‘oyalar dunyosi“ zamon va makonga bog‘liq bo ‘lmay, mangu, harakatsiz, o‘zgarmasdir, u — haqiqiy dunyodir. Dunyodagi narsa va hodisalar zamon va makonga bogiiq bo ‘lib, o'tkinchi tabiatga ega. Chunki, ular vujudga keladi va yo'qoladi. Aflotun nuqtayi nazaricha, ,,g‘oyalar dunyosi“da eng oliy g‘oya — yaxshilik va baxt g'oyasi — Xudodir. Boshqa g‘oyalarning hammasi u bilan bog‘liq. Aflotunning bilish nazariyasida ham muhim tom onlar bor. Uning ta ’limoticha, ,,g‘oyalar dunyosi“ aqliy bilish obyektidir. M oddiy dunyo, narsalar to ‘g‘risidagi tasaw urlarim iz esa, hissiy bilish orqali paydo b o ‘ladi. Aflotunning fikricha, hissiy bilish haqiqat emas. M oddiy narsalaming boshlang‘ich asosi, mohiyati b o ig a n ,,g‘oyalar dunyosi“ ni faqat sof tafakkur orqali bilish mumkin. Aflotun Qadimgi yunon falsafasining eng yirik namoyondasi hisoblanadi. Uning taiim o ti o ‘rta asrda va, ayniqsa, hozirgi zamon falsafasidagi turli oqim larning nazariy asosi b o iib kelmoqda. Aflotun falsafiy qarashlarini, xususan ,,g‘oyalar“ nazariyasini birinchi b o iib tanqid qilgan uning vatandoshi, falsafa rivojiga katta hissa qo‘shgan mutafakkir Yüklə 7,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|