Abdujabbor mu ’tazila falsafasi tarafdorlariga boshchilik qilgan. U har qanday bilimni mantiqiy dalillar asosida himoya qilish zarurligini ko‘rsatgan. Shu bilan birga, u islom aqidalari, shariat talab va taqiqlariga ko‘r-ko‘rona rioya qilish mumkin emasligini ham ko‘rsatgan. Xorazmlik olimlar Abu Mudar binni Jarir-al-Dabbiy al- Isfahoniy, A bul-Q osim ibn Umar az-Zam axshariy, Imom Tojiddin Muhammad A bdu-ul-K arim ash-Shahristoniylar M u ’tazila t a ’limotini ochiqdan-ochiq himoya qilib, falsafada ratsionalistik yo'nalishni ancha yuksak bosqichga ko'tardilar. 0 ‘z zamonining eng yirik, obro‘-e ’tiborli olimlaridan biri bo‘lgan Abu Mudar Urganchda kuchli mu’tazila maktabini tashkil etgan. Uning 51
shogirdi bo‘Igan Zamaxshariy qattiq ta’qib va tazyiqlarga qaramay, mu’tazila e ’tiqodidan yuz o'girmagan, mustaqil aqliy mulohazalar haqiqatni bilishning asosiy sharti ekanini ko'rsatgan, ratsionalizm — aqliy bilimlarni, mantiqiy dalillarni ko‘r-ko‘rona e ’tiqoddan ustun qo‘ygan. Abdulkarim a sh -S h a h risto n iy esa, falsafiy oqim larga bag‘ishlangan mashhur asari ,,al-M ilal va a n -N ih o l“da o ‘z qarashlarini asoslashda xolislik, ratsionalizmga rioya qilgan holda, falsafa bilan din o ‘rtasidagi o ‘ziga xoslik va umumiy tomonlami ham ko'rsatib bera olgan. U Ibn Sino falsafasini ham aqidaparastlikka berilmay, kofirlikda ayblamay, xolis tahlil etishga harakat qildi. Umuman, mu’tazila g'oyalarini Islom dinidagi fundamentalizmga qarshi kurashning birinchi bosqichi, deb qarash mumkin. Turkiston zaminida Kalom falsafasi — mutakalimchilar ta’limoti ham rivojlandi. Kalom falsafasi rivojiga moturudiya mazhabi
