‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

asrlarda insoniyat sivilizatsiyasiga o‘zining munosib
hissasini qo‘shgan 0 ‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlaridan biri
— Muhammad Muso Al-Xorazmiy 
(783—850-yillar) b o ‘lgan.
U algebra fanining asoschisi hisoblanadi. ,,Algebra“ so‘zi esa, 
uning ,,Al-kitob al-m uxtasar fi hisob al-jabr va al-m uqobila“ 
asarining nom idan olingan ,,al-jabr“ning lotincha yozilishidir. 
Uning arifmetikaga oid risolasida bayon etilgan, hozir foydalani- 
layotgan o ‘nlik qatorlar tizimi hind raqamlariga asoslangan b o iib , 
keyinchalik butun Yevropaga va dunyoga tarqaldi.
Al-Xorazmiyning geografiyaga oid asari ham keyingi davrda 
shu sohada bir qancha asarlarning yaratilishiga zamin b o ‘ldi. Uning 
astronomiyaga oid ,,Zij“ asari Sharqda ham , Yevropada ham
astronom ik b ilim lam ing rivojlanishiga y o ‘l ochib berdi. Al- 
Xorazmiyning tabiatshunoslikka oid 20 dan ortiq asarlari b o iib , 
ulardan bizgacha faqat 10 tasi yetib kelgan.
Xorazmiyning algebraga oid ,,Al-kitob al-m uxtasar fi hisob 
al-jabr va al-m uqobala“ risolasi uch qismdan iborat b o iib , birinchi 
qismi oxiridagi kichik bir b o iim — savdo muomalasiga, ikkinchi 
qism — algebraik usullar qoilangan oichashlarga, uchinchi qism — 
vasiyatlarga bagishlangan.
Al-Xorazmiyning eng yirik asari astronomiyaga oid ,,Zij“idir. 
Bu asar 37 bob, 116 ta jadvaldan iborat b o iib , uning dastlabki 5 
bobi xronologiyaga bagishlangan. U larda ,,to‘fon“ , ,,iskandar“ , 
,,safar“ va xristian eralariga oid yil, asr sanalarini hijriy sanaga 
ko'chirish qoidalari berilgan.
Al-Xorazmiyning bu asari butun Sharq va Yevropa tabiatshu- 
noslik bilimlarining taraqqiysiga juda katta ta ’sir ko'rsatdi. H atto, 
keyingi davr geografik kashfiyotlarining jarayonida ham m uhim
rol o ‘ynadi.
54

---

Al-Xorazmiyning „Yer surati haqida kitob“i juda ham muhim 
ahamiyatga ega. Kitobda boshlang‘ich meridian sifatida Arin (hozir 
Hindistondagi Ujayn) shahridan o ‘tgan meridian tanlangan. Unda 
yerdagi shaharlar, tog‘lar, dengizlar, orollar va daryolardagi 2402 ta 
geografik joylarning koordinatalari keltirilgan. Bu shaharlar, 
daryolar, to g ‘lar, orollar va boshqa joylar iqlim lar bo'yicha 
taqsimlangan. U o ‘z geografiyasini iqlimlar nazariyasiga asoslanib, 
birinchi marta to ‘liq bayon etgan. H ozir keng qo ‘llanilayotgan 
,,algoritm“ so‘zi ham al-Xorazmiyning nom idan olingan.