‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

ortcdoks, 
o'zbekcha — 
to‘g‘ri fikr 
degani) 
va ratsional ilohiyotining bu oqimlari vakillari qadimgi Yunoniston 
va Rim mutafakkirlarining tabiiy-ilmiy va falsafiy merosi bilan keng 
tanishishlari natijasida, 0 ‘rta asr arab falsafasining paydo bo lishiga 
asos soladilar.

---

0 ‘sha davrda yashagan, ijod etgan mutafakkirlardan biri 
Yoqub
ibn Isoq al-Kindiy 
(800—879-yillar) falsafiy qarashlari o 'z
davrining eng ilg'or oqim sifatida tanilgan va M u’tazila ta ’limoti 
bilan uzviy bog'liq holda yuzaga kelgan.
Arab falsafasi mutaxassislarining fikricha, garchand musulmon 
Sharqida juda ko‘p yirik mutafakkirlar o'tgan bo'lsa ham, „faylasuf ‘ 
degan nomga faqat al-Kindiy m usharraf bo'lgan, xolos.
A l-K indiy falsafa bilan fan o'rtasidagi tortishuvni falsafa 
foydasiga hal qiladi. U falsafa fanining zarurligini isbot qilishga 
urinib, uni borliqni bilishning m uhim quroli, hatto falsafaning 
dushm anlari ham falsafaga m uhtojdirlar, deb uqtiradi. Al-Kindiy 
falsafaning zaru rlig in i u q tirib g in a q o lm ay , u n in g vazifasi 
nim adan iborat, inson o 'z aqli, idroki bilan narsa va hodisalar­
ning asl m ohiyatini bilishga qodirm i, degan savollarga ham javob 
berishga harakat qiladi. „Falsafa, — deydi u, —narsa va hodisa­
larning m ohiyatini, asosiy sabablarini tekshiradi, n o ’malum
haqiqatning sababini topish orqaligina, uning m ohiyatini bilish 
m um kin".
Al-Kindiyning fikricha, olam to'g'risidagi butun haqiqatni 
bir m utafakkirning o 'z i to 'liq tushunib, egallab yetolm aydi. 
H aq iq at n e c h a : necha asrlar davom ida, q a n c h a d a n -q a n c h a
mutafakkirlar tom onidan to'planib kelingan bilimlar majmuasidan 
iborat. Bir odam ning um ri qan ch a u zu n , aqli teran , ilmiy 
izlanishlari chuqur bo'lm asin, ko'p m ehnat qilmasin, baribir, 
olam to 'g 'risid ag i bor haqiqatning ham m asini to 'liq anglab 
yetolmaydi. „Buning uchun, — deydi u, — yuzlab, minglab yillar, 
necha-necha avlodlarning m atonatli izlanishlari, o 'tk ir fikrlari 
zarur bo'ladi. Shu tufayli biz biroz bo'lsa-da, haqiqatni bizga bildirib 
ketgan o 'tm ish d o sh la rim iz, o ta -b o b o la rim iz d a n m in n a td o r 
bo'lm og'im iz lozim ", — degan xulosaga kelgan.
Al-Kindiy o 'z qarashlarida, olam markazida Yer turadi, u 
esa osmon gumbazi bilan o'ralgan, deydi. U dunyoni ikki olamga
— Yerdagi va falakdagi olamlarga bo'ladi. Inson yashaydigan Yerdagi 
olam o'zgarish — rivojlanish, chirish va o'lish kabi xususiyatlarga 
ega. Falakdagi olam esa, o'zining o'zgarmasligi, rivojlanmasligi, 
chirimasligi va o'lmasligi bilan farq qiladi. Al-Kindiy d am n in g
vujudga kelishida va harakatlanishida unga turtki bergan birinchi 
sabab deb Ollohni tushunadi. Uning fikricha, Olloh azaliy. abadiy, 
yakka-yu yagonadir, butun koinotdagi um um iy tartibotning 
o'rnatuvchisidir.

---

Al-Kindiyning arab falsafasida sharq aristotelchiligi paydo 
boiishidagi roli g‘oyat kattadir. U Arastu falsafasini juda yaxshi 
bilgan va, hatto uning ba’zi bir g‘oyalariga tanqidiy yondashgan. U 
Arastuning 10 ta kategoriyasi o ‘rniga o ‘zining 5 ta parasubstan- 
siyasini (materiya, shakl, harakat, makon va zamonni) ilgari surgan. 
Uning nuqtayi nazaricha, tabiatdagi barcha narsalar materiyadan 
tashkil topgan. Materiya esa to ‘rt unsur: 
olov, suv, havo
va 
tuproqdan
iboratdir. Materiya doimiy harakatda, harakat esa narsalaming bir 
turdan ikkinchi turga o ‘tishidan iborat. Bu, o‘z navbatida, o ‘zgarish- 
larga olib keladi. Harakatni u olti turga bo'ladi: 1) paydo bo'lish; 2) 
yo‘q bo'lish; 3) uzayish; 4) qisqarish; 5) o'zgarish va nihoyat, 6) 
siljish. Vaqt harakatning sekin va tezligidan iborat bo'lib, u o ‘tgan 
zamon va kelgusi zamonni bog'laydi. Materiya shaklga ham ega. Faqat 
shakliy tafovut materiyani (xayulo) makon atributi ekanligini ham 
e ’tirof etadi. M akon deb, jism ni o ‘z ichiga oladigan, jism dan 
tashqaridagi sathga aytamiz. Makon bilan uni to'ldirib turadigan 
narsa bir-biriga bog'liq. Agar makon bo'lsa, uni to'ldiruvchi biron 
narsa bo‘lishi kerak va aksincha, degan xulosaga kelgan.
Al-Kindiyning falsafiy qarashlarida dunyoni ilmiy bilishning 
uch bosqichi haqidagi ta ’limoti ham muhim o ‘rin tutadi. Bunda 
bilishning birinchi bosqichi mantiq va matematika yordamida yuzaga 
kelsa, tabiatshunoslik bilimlari orqali inson bilishning ikkinchi 
bosqichiga ko'tariladi. Inson bilishning uchinchi bosqichiga esa, 
metafizika (falsafa) orqali ko'tariladi. U o'zidan oldin o'tgan olimlar 
va zamondoshlarining qarashlarini umumlashtirib, tanqidiy ravishda 
qayta ishlab ch iq q an , qadim gi faylasuflar, xususan, yunon 
falsafasining durdonalari bilan butun kelgusi avlodlarni bahramand 
qila olgan qomusiy mutafakkirdir.
0 ‘rta asr Sharq falsafasining Al-Kindiydan keyingi yana bir 
yirik vakili