‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Bunday ta ’limotlardan biri — „Hayot falsafasidir“.
Bu o q im X IX asr o x irid a G e rm a n iy a va F ra n siy a d a vujudga 
kelgan. U n in g asoschilaridan biri nem is faylasufi 
Fridrix Nitsshedir
(184 4— 1900-yillar). U in so n h aq id ag i a n ’anaviy q a ra sh larn i tah lil 
qilib, u larga b a h o b e ra r e k a n , o d a m b o lasid a m axluqlik va xoliqlik 
b irla sh ib k e tg a n in i y o zad i va o 'z in in g b e h a d q u d ra tli falsafiy 
tafa k k u rin i o d a m n i m ax lu q lik d a n q u tq a rib , xoliqlik m a q o m ig a
k o ‘tarishga qaratdi.
„ H a y o t falsa fa si“ ni y a n a b ir vakili fra n su z faylasufi 
Anri
B e rg s o n d ir (1 8 5 9 — 1941-y illa r). U h a y o tn i k o sm o lo g ik ta rz d a
tu sh u n a d i. M ate riy a h a y o tiy tu sh u n c h a s iz q o tib q o lg an n a rsa d ir, 
h a y o t u n g a j o n k ir ita d i, d e m a k h a y o t o la m n in g m a ’n a v iy
o ‘z g arish id an ib o ra t, deyd i. In tu itsiy a, hisiy k e c h in m a la r u n in g
asosiy shak llari b o 'lib , h is-tu y g ‘u va shu aso sid a yuzag a k elad ig an
chek siz ru h iy h o la tla r h a r q a n d a y falsafiy q a ra sh n in g asosidir. 
U n in g fik ric h a , a n a sh u ru h iy h isla tla rn in g y ig 'in d isi h a q iq iy
reallik n i yuzaga k eltirad i va falsafaning m a z m u n in i tash k il etad i.
„ H a y o t falsafasi“ n in g y a n a b ir vakili 
Shpengler 
(18 80 — 1930- 
yillar) h a y o tn i m a d a n iy -ta rix iy so h a sifatida q aray d i. U o ‘zin in g
„ Y e v ro p a n in g h a lo k a ti“ a s a rid a ta rix iy ta ra q q iy o tn i q o n u n iy
rivojlanib b o ru v ch i ja ra y o n d eb tu sh u n tira d i. U n in g c h a , ta rix n in g
rivojlanishi evo lu tsio n ta rz d a b o ‘lib, u n in g u m u m iy y o ‘li b ir b u tu n
m a d a n iy -ta rix iy ja ra y o n d a n ib o rat. T arix — riv ojlan uv chi jo n li 
o rg an iz m sifatid a u c h b o sq ic h n i — yo sh lik , y etu k lik va h a lo k a t 
b osq ich larin i o ‘z ichiga oladi.
G ‘a rb d a XX a srd a keng ta rq a lg a n t a ’lim o tla rd a n biri — ru h iy
tah lil falsafasidir. Bu y o ‘n alish ta ra fd o ri b o ‘lgan faylasuflarn in g
k o ‘rsa tish ic h a, ongsizlik in so n ta b ia tin i b ilish n in g b o sh va m u h im
om ilid ir. R u h iy ta h lil falsafasinin g asoschisi Z .F re y d ongsizlikn i
96

---

onglilikka qaraganda keng va c h u q u r deb t a ’riflaydi. U inson hayotiy 
faoliy atin in g m u h im to m o n la rid a n biri — ongsizlikn i belgilovchi 
om il — jinsiy m ayldir, deb hisobiaydi. Freyd fikricha, jinsiy m ayllik 
in so n ru h iy atig a ijobiy yoki salbiy t a ’sir k o ‘rsa tish n in g sababig ina 
b o 'lm a y , balki m a d a n iy a tn in g oliy shakliga h a m , ju m la d a n , bad iiy
a d ab iy o t, inso n ijtim oiy q ad riy atlarig a h a m o ‘z t a ’sirini o ‘tk azad i.
F rey d in so n ru h iy d u n y o sin in g m o d elin i y aratg an . U n in g c h a , 
bu m o d el u c h q ism d a n ibo rat b o ‘lib, u n in g asosini ,,U “ (o n g ­
sizlik) tashkil etadi. U n d a n keyingi qism esa ,,M e n “ (o n g )n i, u n d a n
keyingi qism — ,,M e n “ d a n yuqori — su p e r ,,M e n “ ni tashkil etadi.
In so n ichki ru h iy d u n y o si, a n a shu u c h lik d a n tash k il to p a r 
ek a n , Freyd ongsizlikni c h o p q ir otga. ,,M e n “ ni — on g lilik n i esa, 
chavan do zga o ‘xshatadi. O tni m ing an c h a v an d o z uni turli to m o n g a
y o 'n a ltiris h i m u m k in , turli m a q sa d la r bilan x o h la g a n to m o n g a
bura oladi. Biroq k u c h -q u w a t, energiya m anbayi chavandozda em as, 
balki o td a b o ‘lib, u b u tu n y u m u sh n i b ajaradi. S h u n g a aso slan ib , u 
k u c h -q u w a tn in g m a n b a y in i o n g siz lik d a d ir, d eb k o 'rsa ta d i.
R u h iy tah lil falsafasi m an a sh u „ ru h iy e n e rg iy a " tu s h u n c h a s i 
o rqali in so n b o rlig 'in i o 'rg a n ib c h iq a d i. M a n a shu aso sd a in so n
h ay oti d av o m e ta d i, ru h iy ati tu rli-tu m a n fao liy atd a b o 'la d i. Bu 
falsafa ruhiy en erg iy an in g m an b ay i ongsizlik ek a n in i k o 'rsa tib g in a
q o lm a sd a n , u n in g b o rlig 'i, n a m o y o n b o 'lis h i h aq id a g i t a ’lim o tn i 
h a m o lg 'a suradi.
R u h iy tah lil falsafasi in so n b o rlig 'in i o 'z ig a xos ilm iy aso sd a 
tek sh irad i. Bu falsafa tara fd o rla ri u c h u n , g a rc h i u la r tash q i d u n y o
m avjudligini ta n o lsa la r-d a , tek sh irish o b yek ti — in so n n in g o 'z
b o rlig 'i, „k ic h ik d u n y o si" b o 'lib , shu d u n y o o rq ali in so n o 'z in i 
anglaydi va d u n y o n i bilib boradi. D e m a k , b o sh q a d u n y o in so n n in g
ta b ia tin i b ilis h v o s ita s i d e b q a ra la d i. B iro q , in s o n ru h iy a ti 
u m u m h a y o t q o n u n iy a tla r ig a , in so n b o r lig 'i q o n u n iy a tla r ig a
b o 'y su n a d i. F reyd inson ruh iy atin in g o 'z g a rish ig a tashqi o lam n in g
t a ’sirini ta n oladi. B iroq, u n i m u tla q la sh tirm a y d i h a m d a b ird a n
b ir sababchisi d eb h a m q a ra m ay d i.
F re y d in so n b o rlig 'in i ta h lil q ila r e k a n , o n g n in g b o rliq q a
m u n o sa b a tig a a n iq lik kiritadi. In so n b o rliq q a o 'z ongi b ila n g in a
e m a s , b a lk i b o s h q a ru h iy h o la tla r i b ila n h a m m u n o s a b a td a
b o 'lis h in i t a ’kidlaydi. F rey d t a ’b iric h a ,