Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti maktabgacha pedagogika kafedrasi

4.Germaniya ta’lim tizimi
Germaniyada maktab ishlarining paydo bo’lishi xristianlik paydo bo’lgan VII asrga kelib taqaladi. Ko’pgina manastir va cherkovlar ochilishi bilan manastir va cherkovlar maktablari ochilgan. Yer egalari, ya‘ni, aristokratlarning (oq suyaklar) bolalari ritsarlik tarbiyasini olganlar. Dvaryan qizlari uchun esa ayollar manastirlik maxsus maktablariga borishgan. XII-XIII asrlarga kelib ta‘lim tizimiga ham o’zgarishlar sodir bo’lgan, shahar maktablari, litsey, sex maktablarini ochish huquqiga ega bo’ldilar. Bora-bora davlat rivojlanib borishi bilan ta‘lim tizimiga ham o’zgarishlar sodir bo’la boshladi.
O’rta maxsus kasb-hunar kollejlari, institutlar va universitetlar (va ularga) tashkil etila boshladi. Shuningdek, Germaniya oliy maktab sistemasining o’zagi universitetlar va ularga tenglashtirilgan oliy o’quv yurtlaridan tashkil topgandir. Mazkur oliy o’quv yurtlarining bitirishda magistr unvoni va diplomini olish uchun davlat imtihonlari topshiriladi. Bu yerda kondidatlik dissertatsiyasini yoqlashga qadar o’qishni davom ettirish mumkin.
Germaniya oliy o’quv yurtlarining ikkinchi guruhini ixtisoslashtirilgan oliy o’quv yurtlari tashkil etadi. Bu turdagi oliy o’quv yurtlarining shuhrati tobora oshmoqda. Ulardan o’quv jarayoni kasb bilan bog’liq amaliy yo’nalishga ega bo’lib, muxandislik ixtisosligi qishloq xo’jaligida yoki bir necha korxona va zavodlarga ishlaydi.
Davlat xizmatida bironta lavozimni egallash imkoniyatini beradigan ixtisosliklar bo’yicha ta‘limning birinchi davri oxirida davlat imtihonlari tashkil etiladi. Muxandislik ixtisosini egallagan talabalar majburiy tartibda yuqori kurslarda ishlab chiqarish amaliyotini o’tishlari yoki amaliy ishlab chiqarish masalalari tahlili keng yoritilib beradilar. Germaniyada yashash, oziq-ovqat va o’quv qo’llanmalar uchun sarflanadigan harajatlardan tashqari ta‘lim olish bepul. Ular ota-onalarning yordamiga tayanganlar yoki bo’sh vaqtlarda ishlab o’qishlari uchun o’zlari pul topganlar.
Oliygohga kirish huquqiga gimnaziyani 13 yillik ta‘limni tamomlaganligi to’g’risidagi shahodatnomasi bo’lgan shaxslar egadirlar. Gimnaziyaga boshlang’ich maktabni 4 yillik tugatganlar kiradi. Umuman olganda o’quvchilarning 40 % i gimnaziyalarda, 35 % i asosiy o’rta maktablarda ta‘lim olishadi.
Mazkur maktablar ularga hunar-texnika bilim yurtlarida va ishlab chiqarishda shogirdlik tizimi bo’yicha o’qish huquqini beradi. O’quvchilarning 20 %i 6 yillik real maktabda ta‘lim oladi. Uni tugatgach, o’qishni yuqori kasbiy maktab va keyinchalik professional oliygohlarda davom ettirish mumkin. Gimnaziyaning 80 % o’quvchilari to’liq kursni o’qishadi. So’ngra oliy o’quv yurtlari bo’yicha tarqatadigan Dortmund markaziga ariza topshiradi.
1987 - yilda oliygohlarda 230 ming kishi qabul qilingan. Maktabni bitirgandan so’ng, bir necha yil o’tgach, o’qishga kirganlar 68 %, kasbga ega bo’lgan, ishlagan va armiyada xizmat qilganlar 28 % ni tashkil qiladi.
Xulosa qilganda, german maktab ta‘limi tizimi G’arbiy Yevropa ta‘lim tizimi an‘analari izidan bormoqda. Unda o’quvchilarni 10 yoshdan boshlab bo’lg’usi mutaxassisliklarga tayyorlab boradilar va bunga 30 % ga yaqin vaqt sarflanadi.
Maktabgacha tarbiya tizimi Germaniya ta‘lim tizimida ham muhim bosqich hisoblanadi. Uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Bog’chalarni mablag’ bilan ta‘minlash turli jamoat tashkilotlari xayriya birlashmalari, korxonalar xususiy shaxslar doimiy muassasalar zimmasidadir.
Majburiy ta‘lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan bolalarga tegishli ya‘ni bu jarayon 21 yil davom etadi. Bundan 9 yillik maktabda to’la haftalik o’qishda o’qiydi. O’qish davlat maktablarida tekin. Boshlang’ich maktabdan so’ng o’quvchilar yo’nalish bosqichidagi maktabda o’tadilar. Bu yerda 5-6 sinf bosqichidagi yo’nalish maktablarda maxsus dastur asosida o’qiydila.
Ta’kidlab o’tish joizki, Germaniyaning bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li bizning Respublikamizdagiga o’xshab ketadi. Ikki German davlati birlashgandan keyin sobiqk Germaniya Demokratik Respublikasida ta’limni isloh qilish bo’yicha olib borilayotgan ishlar ham bizning sharoitimizga maqbul keladi.
Germaniyaning xozirgi davr maorifidagi asosiy muammosi sobiq GDRdagi ta’limni bir xil milliy me’yorga solishdan iboratdir.
Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki, Germaniyada ta’lim davlat va jamiyat tomonidan ardoqlanayotgaya soha bo’lib, u mamlakatnig iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar ichida kuchli oltilika kirgan.
Germaniya ta’lim tizimlarining bayoni quyidagicha: Germaniyada ta’lim tizimi: Maktabgacha tarbiya tizimi Germaniya ta’lim tizimida ham muhim bosqich hisoblanadi. Uning 100 yildan ortiq tarixi bor. Bolalar bog‘chalari ta’limning quyi bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog`chalar
mablag‘ bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, xayriya birlashmalari, korxonalar, xususiy shaxslar, diniy muassaslar zimmasidadir. Ota-onalar bolalar bog`chalariga o’z farzandlarini tarbiyalanganliklari uchun ancha miqdorda pul to’laydilar. 3 yoshdan 6 yoshgacha bolalarning 80% boғchalarga qatnaydi. Germaniyada odatda bolalar bog‘chada tushgacha tarbiyalanadilar. Kunning yarmida esa uyda, oilada bo’ladilar. Germaniyada kuni uzaytirilgan bog`chalar ham bor.
Majburiy ta’lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan bolalarga tegishli. Bu jarayon 12 yil davom etadi. Bundan 9 yillik (ba’zi joylarda 10 yil) maktabda to’la haftalik o’qishni bitiradi, keyin hunar-texnika bilim yurtida to’la bo’lmagan haftalik o’qishda o’qiydi. O’qish davlat maktablarida tekin. Maktab o’quvchilariga o’quv qo’llanmasi, asosan darsliklar tekin ta’minlanadi. Xususiy maktablar ozroq. O’qish 6 yoshdan boshlanib, 4 yil davom etadi (faqat Berlinda 6 yil). Boshlang`ich maktabdan so’ng o’quvchilar yo’nalish bosqichidagi maktabga o’tadilar. Bu yerda 5-6 sinf bosqichdagi yo’nalish maktablarda maxsus dastur asosida o’qiydilar. Keyin navbatdaga maktab tipiga ko’chadilar:
Bular: -asosiy, maxsus maktab, real bilim yurtlari. Deyarli 30% bola asosiy maktabga o’tadi. 9 yoki 10 yillik o’qish tugatilgandan keyin kasbiy tayyorgarlikka o’tiladi. Maxsus maktablarda nuqsonga ega bo’lgan bolalar o’qiydi. Real bilim yurtlar asosiy maktab va yuqori maktab o’rtasida turadi. Qoidaga ko’ra bu yerda o’qish 6 yil davom etadi (5-13 sinfgacha) va to’la ma’lumot berish bilan tugallanadi. Bilim yurtini tugatganlar o’rta maxsus o’quv yurtiga yoki yuqori bosqichdagi xunar-texnika maktabiga kirib o’qish huquqiga ega bo’ladi. Germaniyada gimnaziyalar ham mavjud. Ular 5-13 sinflarni o’z ichiga oladi. 11-13 sinflar oliy o’quv yurtlariga tayyorlash vazifasini ham bajaradi.
Gimnaziyani bitirganlik haqidagi yetuklik atgestati oliy o’quv yurtida o’qish imkonini beradi. Germaniya ta’limi tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega, chunki yuqori malakali ishchilarga bo’lgan talab kuchlidir. To’liksiz o’rta maktabni bitiruvchilarning (9-10 sinflar) 79%) to’liq o’rta maktabni bitiruvchilarning esa 20% xunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar. Aksariyat xollarda o’kish muddati 3-3,5 yilni tashkil etadi. O’qish uch bosqichdan iborat bo’lib, birinchi yili asosiy xunar ta’limi beriladi. Bunga o’qitilayotgan kasbga taaluqli maxsus fanlardan nazariy asoslash berilib, yirik korxonalarda amaliy mashg`ulotlar o’tkaziladi. Ikkinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi beriladi. O’quvchining birinchi yildan ikkinchi yilga o’tish sinov imtihonlari o’tkazilib o’qishni davom ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi yil davomida maxsus hunar ta’limi yanada chuqurlashtirilib boriladi. Bitiruv imtihonlari maxsus komissiya tomonidan qabul qilinadi. Komissiya a’zolari korxonalarning yetakchi mutaxassislari, fideral yerlardagi sanoat palatasi, hunarmandchilik palatasi vakillaridan tashkil topadi. Hunar maktablarining diplomlari oliy o’quv yurtlariga kirish uchun huquq bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov kurslarini tugatish talab etiladi. O’qishga qabul qilish imtihonsiz maktab ta’limi to’g’risidagi hujjatta asosan amalga oshiriladi.
Oliy maktab o’z-o’zini boshqarish huquqiga ega. Oliy uquv yurtini shtatdagi rektor yoki bir necha yilga saylangan Prezident boshqaradi. O’z-o’zini boshqarishda vazifalari aniq taqsimlab berilgan bir necha guruhlar bosqichma-bosqich ishtiroki tamoyiliga amal qilinadi. Uning tarkibiga professor-o’qituvchilar, o’quvchilar, ilmiy xodimlar va boshqa xodimlar kiradi. Talabalar o’qishi erkin tashkil etilgan. Ko’p sonli o’quv bosqichlari bilan birga o’quv rejalari taklif etiladi. O’qishga haq to’lanmaydi. Agar talaba yoki ularning ota-onalari oziq-ovqat xarajatlarini ko’tara olmasa o’qish uchun moliyaviy yordam ko’rsatish to’g‘risidaga federal qonunga ko’ra ular moliyaviy yordam oladilar. Bu yordamning yarmi stipendiyaga qo’shib berilsa, ikkinchgi yarmi qarz tariqasida beriladi.
Mamlakatda ta’limni isloh qilish masalasi ko’pdan buyon muxokama qilinmoqda, bunda o’quv jarayonini qiskartirish taklif qilinmoda. Hozir universitetlarda talabalar 7 yil o’qiydi. Ular o’qishga kirganlariga qadar korxonalarda bir necha yil ishlashlari yoki bundesverda xizmat qilishni hisobga olsak, talabalar xaqiqiy mehnat, faoliyatlarini ancha kech boshlayotganligini tushunamiz.
Shuni ta’kidlash lozimki, Germaniya ta’limi o’ziga xos yo’nalishga, juda murakkab tizimga ega.