Z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

IV Oshqozon osti va buyrak usti bezlari.
Me'da osti bezi.Bu bez qorin bo'shlig'ining yuqori bo'limida, me'daning orqasida joylashgan.Kichik maktab yoshidagi bolalarda u kichikroq bo'lsa shakli jihatidan xuddi katta odamlarnikidek bo'ladi.
Me’da osti bezining boshchasi, tanasi va dumi tavofut qilinadi. Boshchasini o'n ikk: barmoq ichak o'rab turadi. dumi esa chap tomonga chiqib turadi. Uning sekretor hujaylari me'da osti shirasini ishlab chiqaradi.bu shira bez yo'lidagi o'n ikki barmoq ichakka quyiladi.Bundar.tashqari bezning maxsus qismlari.ya'ni orollari insulin degan gormonni ishlab chiqaradi. Bi: gormon to g'ridan-to'g'ri qonga o'tadi. Demak.me'da osti bezi aralash, ichki va tashqi sekretsiya bezidir.
Me'da osti bezini fermentlari tiniq suyuqlik bo'lib, unda oqsillar.yog'lar va uglevodlarga ta’sir qiladigan fermentlar bor. O'sha fermentlarning asosiysi tripsinogendir. Tripsinogen fermenti ingichka ichak shirasining enterkinaza degan fermenti ta'sirida aktiv shaklga - tripsinga aylanadi. Tripsin pepsindan farq qilib, kuchsiz ishqoriy, neytral yoki kuchsiz kislotali muhitda yaxlit oqsillar va bularni parchalanishi mahsulotlari (albumozalar hamda peptonlar) ni aminokislotalargacha parchalaydi. Aminokislotalar ingichka ichak vorsinkalaridan so'rilib qonga o'tadi.Amilaza fermenti kraxmalni disaxaridlargacha, maltaza esa disaxaridlarni qonga so'rila oladigan monosaxaridlargacha (glyukozagacha) parchalaydi. Lipaza fermenti emulsiya holidagi yog'larni glitserin va yog' kislotalariga parchalaydi, bu moddalar ishqorlar bilan birikib, erivdigan sovunlar hosil qiladi va limfa sistemasiga so'riladi. Lipaza fermentini o't kislotalari aktivlashtiradi.
Me'da osti bezi shirasining miqdori va tarkibi ovqatning tabiatiga bog'liq. Uglevodli ovqatga me'da osti bezidan eng ko’p miqdorda ajralib chiqadi. Go'shtli ovqatga birmuncha kamroq va vog'larga vana ham к am shira ajraladi.
Me'da osti bezidan shira ishlanib chiqishini nerv sistemasi boshqarib turadi va bu ta'm bilish retseptorlarining ovqat hazm qilish ta'sirlanishiga javoban reflektor yo'l bilan ro'y beradi. Xlorid kislota yog'lar va ularning parchalanish mahsulotlari (yog' kislotalari va sovunlar) suv, alkogol me’da osti bezi sekretsiyasini neyrogumoral yo'l bilan qo'zg'atadigan moddalar ekanligi aniqlangan. Bundan tashqari me'da osti bezining faolivati yuqorida aytib o'tilgan simpatik nerv orqali o'n ikki barmoq ichakka ta’sir ko’rsatadigan va unda sekretin deb ataladigan, qon orqali me'da osti bezining sekretor hujayralariga ta'sir ko'rsatadigan moddalarga bog'liq.
Мe’da osti bezi shirasining vazifasi, tarkibi va hazmlovchi hususiyatlar
Odamlaming me’daosti bezi shirasi — rangsiz, tiniq suyuqlik bo'lib, 98,7 % suv saqlab muhiti ishqoriydir (ph 7,5 dan 8,5 gacha) va bu ko'rsatkich natriy gidrooksidining miqdoriga qarab o'zgarib turadi. Shu sababli ham katta miqdordagi shiraning yo'qolishi organizmning kislota - ishqor muvozanatining buzilishiga ham olib keladi.Shira tarkibida 10 % miqdorgacha yetadigan qattiq moddalaming asosiy qismini oqsillar tashkil qiladi. Shiradagi fermentlarning miqdoriga qarab oqsillarning miqdori 0,1 dan 10 % gacha o'zgarib turadi.
Me’daosti bezining shirasida proteazalar, amilazalar va lipaza fermentlari saqlanadi. Bular orasida bosh yoki asosiy bo'lib proteolitik ferment tripsinogen hisoblanadi va bu ferment ichaklar shirasi - entrokinaza fermenti ta’sirida faol — tripsinga aylanadi. Tripsin bir necha proteazalar; tripsinni o'zi, ximotripsin va karboksipeptidazalardan iboratdir. Ximotripsin ham faol boimagan holatdagi ximotripsinogendan entrokinaza fermenti ta’sirida faol holatga o'tadi. Tripsin pepsindan farqli oiaroq kuchsiz ishqoriy, neytral yoki kuchsiz kislotali muhitda butun oqsillami va albumoz hamda peptonar kabi oqsillar parchalanishining mahsulotlarini so'rilishi uchun yaroqli bo'lgan oxirgi mahsulotlargacha — aminokislotalargacha parchalaydi.
Ikkinchi proteolitik ferment — eripsin va u faol holda ajraladi. U butun oqsillarga ta’sir ko'rsatmasdan balki peptonlar va albumozlami aminokislotalargacha parchalaydi.
Me’daosti bezining amilolitik fermentlari: amilaza kraxmalni disaxaridlargacha parchalasa, mal’taza — disaxaridlarni monosaxaridlar- gacha va laktaza sut qandini monosaxaridlargacha parchalaydi. Bu fermentlar neytral muhitda ancha faol bo'ladilar.
Me’daosti bezi shirasining lipazasi yog'larni gliserin va yog' kislotalarigacha parchalaydi, yog' kislotalari ishqorlar bilan birikib sovun hosil qiladi.
Deyarlik barcha lipaza faol bo'lmagan holatda ajraladi va o't kislotalari yordamida faollashadi.
Me’daosti bezi shirasi va o't suyuqligi ishqorlari yordamida yog'lar emulsiyalanadi va natijada uning hazmlanishi ortadi. Fosfolipazalar fosfolipidlarni parchalaydi.
Me’daosti bezida proteolitik fermentlar faoliyatini tormozlovchi oqsilli modda hosil bo‘ladi. Taxrnin qilinishicha bu modda bezning o‘zini o‘z-o‘zidan hazmlanishidan himoya qiladi.
Me’daostibezishirasiningajralishi.Odamlarvaitlardame’daostibeziningshirasioziqlarbo‘lmaganidayokiozuqaviyqo‘zg‘atuvchilarta’sirkoisatmagandajudakamajraladiyokiumumanajralmaydi. Me’daosti bezining shirasi ovqatlanish boshlanganidan 1-3 minut o‘tgamdan keyin boshlanadi.Har bir turdagi ozuqaga turli miqdordagi, tarkibdagi turli fermentlar ajralishi bilan farqlanadi.Shira ajralishining borishi ham, uning davomiyligi ham ozuqalar turiga bog‘liq holda kechadi.
Odamlarda me’daosti bezi shirasining ajralishi qanchalik ko‘p yog‘li ovqat iste’mol qilsa, u shuncha kamaya boradi va yog‘siz go‘sht iste’mol qilganiga nisbatan 2,5 marta kamayib ketadi.
Yog‘li ovqatlami ko‘plab iste’mol qilish esa lipazalar ajralishini, ugevodlami iste’mol qilinishi — amilazalami va oqsilli oziqlar esa tripsin ajralishini tezlashtiradi. Kavshovchi hayvonlarga xashakni silos bilan almashtirilishi esa tripsin va amilazalar faolligini oshiradi.
Sut iste’mol qilinishi esa barcha fermentlar ajralishini chaqiradi.
Odamlarda bir kecha-kunduzda 1,5-2,0 1 me’da osti bezi shirasi, itlarda 600-800 ml, kavshovchilarda - 6-7 1, cho‘chqalarda -8 1 va ko‘proq ajaraladi. Odamlarda shiraning ajralish tezligi bir minutda o'rtacha 4,7 ml. boisa itlarda 2,3 ml.ni tashkil etadi.
Me’da osti bezining shirasi ajralishining nerv va nerv – gumaral boshqarilishi
Og‘iz bo‘shlig‘idagi va tamoqdagi reseptorlarni oziqlar bilan qo‘zg‘alishi me’daosti bezi shirasining reflektor ajralishini chaqiradi. Afferent impulslar uzunchoq miyagacha boradi va u yerdan adashgan nervlar tarkibida effektr impulslari bezga qarab yo‘naladi, ya’ni adashgan nervlar orasida me’daosti bezi faoliyatini qo‘zg‘atuvchi va tormozlovchi nerv tolalari ham mavjud. Tormozlovchi tolalar turli reseptorlarni ta’sirlagan paytda reflektor ravishda juda yengil qo‘zg‘aladi va shu sababli me’daosti bezining sekresiyasi yengil tonnozlanadi.
Bu bezning sekresiyasi unga keluvehi simpatik nerv tolalari bilan ham chaqiriladi. Reflektor fazada ajraladigan me’daosti bezining seki'esiyasi unchalik ko‘p emas, lekin bu shira fermentlarga boydir. U ko‘pchilik paytlarda faol tripsinni saqlaydi. O'n ikki barmoqli ichakga va qorin bo‘yiniga (privratnik) ta’sir ko‘rsatuvchi yog‘ medosti bezida fermentlarni hosil boTshini va uning shirasini ajralishini chaqiradi.
Me’daosti bezining teri ostiga ko‘chirib o‘tkazish va uning chiqish yo‘llarini teri uzasiga tikish yo‘li bilan nervli bogianishni umuman yo‘qotgandan keyin, ya’ni bezning tomirlari organizmning boshqa qon tomirlari bilan ulanganidan keyin, ovqat hazmi paytida me’daosti bezidan shira ajralishi kuzatiladi. Demak, me’daosti bezining shirasini ajralishi qon orqali nerv-gumoral yo‘l bilan chaqiriladi.
Mo‘’tadil sharoitlarda me’daosti bezining kimyoviy qo‘zg‘atuvchilari unga birgina qon orqali ta’sir koisatmay balki me’da va ichaklarning xemoresentorlariga ham ta’sir koisatadi, natijada me’daosti bezi shirasining ajralishiga adashgan nervlar orqali reflektor yo‘l bilan ta’sir etadi.
Me'daosti bezi faoliyatiga nerv-gumoral ta’sir ko‘rsatish simpatik nervlami qo'zg‘atilishi bilan bogiiqligi aniqlangan. Me’daosti bezi shirasi ajralishining asosiy qo‘zg‘atuvchilari bo‘lib: 1) xlorid kislota, 2) vog‘ va uning parchalanish mahsulotlari (yog‘ kislotalari va sovun), 3) suv va 4) alkogol hisoblanadi. Lekin, ishqorli tuzlaming eritmalari me'daosti bezi sekresiyasini to‘xtatadi.
Nerv-gumoral fazada ajraladigan me’daosti bezining shirasi reflektor fazada ajralgan shiraga nisbatan organik moddalarga va fermentlarga taqchilroq bo'Lsa, ishqorli moddalarga ancha boy bo‘ladi.