Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Aqliy tayyorgarlik. Ko'pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ulaming mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan taiimga asos boiishi mumkin, lekin so‘z boyligi, maium xatti-harakatlami bajara olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko‘rsatkiichi boia olmavdi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira olish, maium bir xulosa chiqara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan boshqa bilish jarayonlarini ham talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalamigina emas, balki organizmning tabiat bilan bogiiqligini va o‘zaro ta'sirini ham tushunishi va o'zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi boiib, yuqori darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlaming asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bogiiqlikni ajrata olishidir. Shimi alohida ta'kidlab o‘tish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va ko‘rgazmali-obrazli tafaJdcur nafaqat 6-7 yoshli bolaliU, balki kichik


- 166-



maktab yoshidagi o‘quvchilaming ham aqliy rivojlanishida asosiy
vazifani bajaradi.

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi nafaqat uning aqliy va
jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy, ijtimoiy-psixologik tayyogarligiga
ham bogiiq.

Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘rtog‘ining salbiy
xususiyatlarini ko‘pchilik va begonalar o‘rtasida bemalol ayta olish
xususiyatiga ega boiadilar. Bu esa axloqi va odobi jihatidan tanqidga
uchrayotgan bolani o'rtoqlari jamosiga qo‘shilishdan bosh tortishiga
yoki umuman maktabga kelishni istamasligiga sabab boiishi mumkin.
Shu sabab bolani o‘rtoqlari va ustozlari tomonidan tanqidga
uchramaydigan darajada axloq-odob qoidalariga o‘rgatish ahamiyati
jihatidan kam boimagan axloqiy tajyorgarlik hisoblanadi. Bolani
maktabga irodaviy tayyorgarligi uni yangi kun tartibiga amal qilishida,
dars jarayonida qimt bilan bilimlami o‘zlashtirishida, uy vazifalarini
bajarishida o‘z yordamini ko‘rsatadi. Maktabga o‘qish uchun kelayotgan
bola yarigi ijtimoiy mavqeini - turli majburiyatlari va huquqlari bo‘lgan
va unga. turli talablar qo‘yiladigan - o‘quvchi mavqeini olish uchun

tayyor bo‘lmog‘i lozim.

Ushbu xohish va harakat
bolaning maktabda muvaffaqiyatli
o‘qishi uchun tabiiy ravishda asos
bo‘la oladi. Bolaning enili o‘zini katta
bo‘lganini, bog'cha bolasi emas, balki
ma'lum bir majburiyatlari bor
o‘quvchi bo‘lishini anglashi, jiddiy
faoliyat bilan shug‘ullanayotganligini
bilishi nihoyatda muhim. Bolaning
maktabga borishini istamasligi ham
salbiy holat hisoblanadi. Maktabga
shaxsiy va ijtimoiy-psixologik
tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari,
o‘qituvchilari bilan munosabatga

kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir
bola bolalar jamoasiga qo‘shila olishi, ular bilan hamkorlikda harakat
qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon
bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi
yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta'minlab beradi. 6-7 yoshli
bolalar o‘qishidagi asosiy qiyinchilik shundaki, ko‘pincha bu yoshdagi





-167 -





bolalar o‘qituvchini uzoq vaqt davomida tinglay olmaydilar, o‘qu\ harakatlariga uzoq vaqt o‘z diqqatlarini qarata olmaydihu. Bunga sabab, faqat, shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olish xususiyatiga ham bog‘liq. Chunki, shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida so‘ray oladilar. Natijada ulaming o‘qishga bo‘lg£m qiziqishlari oirtadi va o‘qituvchi gapirayotgan narsalami diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.

Bu davrda bolalarda awalo bilish sohalari, so‘ngra esa emotsional motivatsion yo'nalish bo‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo‘nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramziyliickacha bo‘lgan bosqichlami o‘taydi. Obrazlilik deyilganda bolalaming turli obrazlami yaratishi, ulami o‘zgartirishi va erkin harakatga keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistilc, mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushur iladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalaming konstmktorlik o‘yinlaricla, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo‘ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko‘zga tashlana boshlaydi. Maktabgacha davrda tasawur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. Bilish jarayonlarining sintezi bolaning o‘z oria tilini to‘liq egallashi asosida yotadi. Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana boshlaydi. Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bohida sodda axloq me'yorlari va qoidalar egallaniladi. Bu me'yor va qoiddar bola axloqini boshqaradi. Maktabga borish bolalaming hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, maktab davrida bolalaming asosiy faoliyatlari o'zgaradi. Endi bolalaming asosiy faoliyatlari, asosiy vazifasi va ijtimoiy burchi o’qish bo’lib qoladi.

6-7 yoshli bolalar uchun yangi i'aoliyat bo’lgan o'qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo'lishlarini talab etadi. 0’qish faoliyati uchun bolalarda bcirqaior diqqat, o'tkir zehn, mustaqillik, ishchanlik va batartiblik xislatlari bo’lishi kerak. Bog’cliadan maktabga o’tishlari natijasida kattalar bilan bo’lgan mimosabatlarida ham birmuncha o’zgarish vuz beradi. Bolalaming maktabga o’tishlari, ulaming yaslidan bog'chaga o’tishlariga qaragaada murakkab bosqichdir. Shuni ham nazarda tutish kerakki, bola maktabga o’tishi


- 168-



bilan iming ijtimoiy holatida ham o’2:garish ro’y beradi. Chunonchi maktab yoshiga yaqinlashgan bolalar bog’chada “katta” deb hisoblanar edilar. Maktabga o’tgach, ular yana “eng kichkinalar” qatoriga tushib qoladilar.

Bolalaming maktabga o’tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o zgarishlami nazarda tuib, ulami maktabga yangi har tomonlama tayyorlash kerak.

Bolalar bog’chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga hai tomonlama tarbiya berib, ulaming taraqqiyot darajalarini maktabda o’qiy oladigar qilishdan iboratdir. Bu esa, o’:z navbatida mallabdagi o'qitish islilari bilan bog’chadagi ta’lim-tarbiya ishlari o’rtasida ma’lum izchillik bo’lishini talab qiladi.

Bog'chada bolalaming jismoniy jihatdan o’sishlariga qanchalik e’tibor berilsa, ulaming aqliy va ahloqiy o’sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Ulamirig maktabga chiqishlari doimo nazarda tutilib, o’tkaziladigan turli didaktik mashhulotlarda bolalajming idroklari, tasawur va xotiralari, hayol hamda tafakurlari, irodalari sistemali tarzda taraqqiy ettirib boriladi.

Bolalami maktabdagi o’qish jarayoniga tayyorlashda ulaming nutqini o'stirish, juda zarur shartlardan biridir. Shuning uchun katta guruh tiolalarini maktabdagi o’qishga tayyorlashda o’z ona tillarini yaxshi o’rganishlariga, ya’ni so’z boyligini orttirishga, to’g’ri talaffuz va to’la hamda to’g’ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. Bolalaming tashqi olam haqida tasavvurlarini kengaytirish, boyitish ishlari ular nutqini o’stirish asosida olib borilishi kerak.

Shu yoshda bolalarda birmuncha makon tushunchalari (uzoq, yaqin, o’ng, chap, katta, kichik), dumaloq va doira haqidagi tushunchalar, vaqt (zamon, bugun, erta, indin, hozir) haqida tasawur va shuningdek, ahloq tushunchalari (yaxshi, yomon, rost, yolg’on, uyalish) paydo bo’ladi. Bundan tashqari, bola jismoniy jihatdan ham o’sadi. Uning r erv sistemasi, rniyasi, muskulhiri, qo’llari yanada yetiladi. Bu davrda bolaning xarakteri va o’ziga xos individual xususiyatlari ko’zga tashlana boshlaydi.

Shu narsa diqqatga sazovorki, hamma bog’chalardagi maktab yoshiga to’lgan bolalar maktabdagi o’qishga bab-baravar tayyor bo’ lavermaydilar. Ayrim bolalar maktabga kelgach, yarigi sharoitga tez kirishib keta olmaydilar. Ularda o’qish uchun qandayclir bir xususiyat yetishmayotgandek ko'rinadi. Bu o’rinda shunday bir savol tug’iladi. Bolalami qay paytda psixologik jihatdan maktabdagi o'qishga tayyor deb


-169-





hisoblash mumkin. Ayrim psixologlaniing fikricha, bola maktabda o’qishi uchun atrofd:igi narsa va hodisalarga doir anchagina tasawurlarga ega bo’lishi hamda ma’lum darajada aqliy jihatdan o’sgan bo’lishi lozim. Biroq hayotda shunday voqealar uchraydiki, anchagina tasawur boyligiga ega bo’lgan va hattoki yozish hamda o'qishni biladigan bolalar ham maktabdagi o’qishga tayyor bo lmaydilar. Ular maktab va o’qituvchining talablarini bajjira olmaydilar. Aksincha, ayrim bolalar yetarli tasawur boyligiga ega bo'lmasalar ham, maktabda o’qib keta oladilar. Lekin, bundan maktabdagi o’qish jarayoni uchun ma’lum darajada aqliy jihatdan o’sgan bo’lish maktabda dastlab o’qib ketish uchun eng zarur shartlairdan biridir. Lekin bu bolaning o’qishga tayyor ekanligini aniqlashdagi hal qiluvchi omil emas, chunki bu yerda yosh masalasi ham bor. Boshqa bir olimlar, bolaning o’qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining yetilganligidir, deydilar. Bu fikr bir y^roqlamalikka yo l qo’yishdan boshqa narsa emas

Yetti yoshga to’lish davri go’daklil«jning tugallanishi davriga to’g’ri keladi. Xuddi ana shu davrdan boshlab bolalarda o’z-o’zini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun bolalaming yetti yoshga to-’lgan davridar. boshlab sistemali suratda o’qitishga o’tish maqsadga muvofiqdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o’qish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlaming taraqqiyot darajasi bilan eroas, balki bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi.

Bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shiixsiy ong tarkib topa boshlaydi. Bu shimday hollarda ko’rinadiki, bolalar o’zlari yashab turgan ijtimoiy muhitda o’z o’rinlarini belgilashga, kattadar bilan yanada yaqinroq, yanada to’laroq munosaibatlar sistemasini o'matishga intiladilar. Katta guruh bolalari maktabga o'tishdan ancha ilgariyoq maktab haqida orzu qila boshlaydilar. Malctabning qanday ekanini kattalardan tez-tez surishtirib turadilar. Maktabga borish vaqtlarini aniq bilishga harakat qiladilar. Agar biror o'rtoqlari maktabga o’tib ketsa, juda havaslari kelib, o'zlari bog'chada qolganlaridan o’ksinib ketadilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalarining maktabga intilishlari ijtimoi>' munosabatlar sistemasidan yangini egallashga bo’lgan intilishlarining konkret ifodasidir.

Shunday qilib, bolaning maktabdagi o’qishga tayyorligi shaxsning ijtimoiy yetuklik bosqichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy taraqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o’z-o’zidan ko’tarilmaydi. Uni bu bosqichga bog’chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi ko’taradi.


- 170-





Bola yetti yoshga to'lganda jismoniy jihatdan ancha o’sadi, o’zini idora qilishga, nojo’ya xatti-harakatlardan o’zini tiyishga, hulq-atvor qoidalarini o’zlashtirishga harakat qiladi. U o’zini eplay boshlaydi, o’z kuchiga yarasha mehnat qila oladi, masalan, bolalar bog'chasida navbatchilik vazifasini bemalol uddalaydi, jamoada yashashga ko’nika boshlaydi. Bolaning turmush tajribasi tobora ortadi, ko’p narsalaming nomini va ulardan qanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasawurlari o’sib, ko'pgina she’r va hikoyalami yoddan bilib oladi. Bolaning nutqi ma’lum darajada o'sgan bo’ladi, u o’z o’rtoqlari va kattalar bilan erkin suhbat qila oladi.

Yetti yoshli bolalsming xis-tuyg’ulari ancha o’sadi. Xayrixohlik, rahmdillik, o’rtoqlik kabi xis-tuyg’ular mustaxkamlana boshlaydi.

Bu davrda bolada turli harakatlar mustahkamlanadi, u qaychi, igna, qalam kabi qurollardan foydalanish malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda ham bolada hali beixtiyor aktivlik ancha ustun turadi. Shu sababli bolani qiziqtiradligan yoki unga kuchli ta’sir qiladigan narsalar uning diqqatini jalb qiladi. Bu yoshcla ham o’yin judda katta rol o’ynaydi. 0’yin jarayonida bola o’zini idora qilishga, o’z harakatlarini o’yin qoidalariga bo’ysundirishga, javobgarlikka, jamoa manfaatini ustun qo'yishga odadanadi. Bu xislatlar keyinchalik o qish mehnatiga o’tish uchun zarur bo’lgan hislatlardir. 0’yin jarayonida bolaning aql- idroki, zehn va boshqa psixik xususiyatlari o’sadi. Bular o’z navbatida, bolaning maktabda o’qishi uchun psixologik zamin tay>'orlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va inustahkamlashda, albatta oilada hamda bolalar bog’chasida olib boriladigan ta'lim-tarbiya ishlari hal qiluvchi ahamiyatga egadir.

Yetti yoshga to'lib, maktabga chiqqan bolalaming psixik jihatdan bundan keyingi o’sishi maktabda hamda oilada olib boriladigan ta’lim- tarbiya ishi jarayonida amalga oshiriladi.

Ta’limga psixologik tayyorlik deganda bolanirig ob’ektiv va sub’ektiv jihatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab taTimiga awal psixologik jihatdan tayyorlamadi. Binobarin, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o’tkirligi, ravshanligi, sofligi, amqligi, o'zining qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi. Maktab taTimiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli barqaror boTadi. Bola diqqatining xususiyatlari rolli va syujetli o’yinlarda, rasm chizisb va qurish-yasash mashg’ulotlarida, loy hamda


- 171 -





plastilindan o’yinchoqlar tayyorlashda, o’zgalar nutqini idrok qilish va tushunishda, matematik amallami yechishda, hikoya tinglash va tuzishda ko'rinadi. Bola o’z diqqatini muayyan ob’ektga to’plashga intiladi. Uning xotirasi qiziqarli, ajoyib-g’aroyib, kishini taajubga soladigan ma'lumot va hodisalami puxta esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shu davrgacha bevosita kattalai rahbarligida u yoki bu axborotlami o'zlashtirib kelgan bo’lsa, endi o’z xohish-irodasi bilan zarur ma’liunotlar to’plashga, o’z oldiga aniq maqsad va vazifa qo'yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasiriing muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi. U she’r, hikoya va ertaklami esda qoldirish uchun ko’p takrorlashi, yod olishning eng qulay yo’l va usulLaridan foydalanishi ta’lim jarayonida unga juda qo’l keladi. Birinchi sinf o'quvchisi ko'pincha obrazli xotiraga suyanib bilish faoliyatini tashkil etsa ham, bu ish xotiraning boshqa turlarini inkor qilmaydi. Aksincha, ta’lim so’z-mantiq xotirasini taqozo etadi. So’z - mantiq xotirasining mavjudhgi ma’nosini tushunib esda olib qolish jarayonining samaradorligi ortishiga keng imkoniyat yaratadi. Tajribadan ma’lumki, bola ma’nosiz so’zlardan ko’ra ma’nodor tushunchalami birmuncha tez va mustahkam eslab qolish xususiyatiga ega. Uning nutqi maktab ta’limiga tayyorgarlik bosqichida kattalar bilan muloqotga kirishish, kishilaming fikrini o’qib olish va to’g’ri idrok qilish darajasida, nutqning tuzilishi esa grammatika qoidalariga mos, mantiqan izchil, ifodali, miqdor va ko’lam jihatdan fikr almashishga yetarli bo’ladi. U eshitgan va ko’rganlari to’g’risidagi ma’lumotlami tushuna oladi. 0’zidagi axborotlami muayyan tartibda bayon qila biladi, aqliy faoliyat operasiyalaridan o’rinli foydalanadi (ularni taqqoslaydi, oydinlashtiradi. Umumlashtiradi, hukm va xulosa chiqarishga harakat qiladi).

1. 
   ti yoshli bolaning maktabga tayyorligi haqiia gapirilganda ko’pincha muayyan reja asosida, tartibli, ko’p qirrali maqsadga yo’naltirilgan, o’zaro mantiqiy bogTiq, izchil boshlang’ich taTimga zamin vazifasini o’tovchi psixik o’sish darajasini nazarda tutamiz. Shuningdek, ta’lim uchun psixik o’sish darajasidan tashqari, bola turmushi va faoliyatining tafovutlari, sharoitlari, o’ziga xosligi, uning sihat-salomatligi, intellektual jihatdan ta;/yorgarligi, oddiy ko’nikmalami o'zlashtrgani kabi omillami hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlaming hammasi bolaning maktab taTimiga psixologik jihatdan tayyorligining cb’ektiv tomonlarini ifodalaydi.
   

-172-





Bola maktab ta’limiga psixologik tayyorlanishining sub’ektiv tomoni ham mavjuddir. Uning maktabcla o’qish xohisbi, intilish, katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan uzviy bog’liqdir.