Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Trofik əlaqə
- 1.6.2. Biosenozda növlərin sayını, başqa sözlə biosenozun kəmiyyət
- Berqer- Parker
- Biosenozda fluktasiya
- Yosun→zooplankton→xərçəng→balıq→baklan
|
1.5.6. Bitki müxtəlifliyinin mühafizə strategiyası Biomüxtəliflik üzrə beynəlxalq elmi tədqiqat proqramı DİVERSİTAS- ın məqsədi biomüxtəlifliyin vəziyyətinə dair dəqiq elmi informasiyanı, qa- baqlayıcı modelləri və Yer kürəsinin biotik ehtiyatlarının davamlı istifadə- sini təmin etmək və biomüxtəliflik elminin ümumdünya imkanlarını yarat- maqdır. DİVERSİTAS 5 sahədə Özək Proqram Elementlərini yaratmışdır: 1.
2.
BM-in mənşəyi, saxlanması və dəyişmələri; 3.
Sistematika, inventarlaşdırma və təsnifat; 4.
Biomüxtəlifliyin monitorinqi; 5.
BM-in mühafizəsi, bərpası və davamlı istifadəsi. In – situ mühafizə BM-in regionlarda xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin: milli parkların, qoruqların, yasaqlıqların, təbii parkların və s. təşkil edilməsidir. Hirkan MP(2004), Şirvan MP (2003), Ağ göl MP (2003), akad.H.Ə.Əliyev adına Ordubad MP (2003), Abşeron MP (2005), Altıağac MP (2004), Şahdağ MP (2005).
banklarında, nəbatat və dendrologiya bağlarında ex-situ şəraitində mühafizə olunması xüsusi diqqətə layiqdir. Azərbaycanda Milli Genetik Bankı da qlobal əhəmiyyətli genbankların sırasındadır: 2008-ci ilin əvvəllərinə olan məlumata görə, burada milli və qlobal əhəmiyyətli bitkilərin 5000-ə yaxın toxum nümunəsi mühafizə olunur. 13 təşkilatın nəzdində 34 ex-situ kol- leksiya mövcuddur, xarici seleksiya sortlarının, nadir, endem, relikt forma- larının 13000-ə qədər nümunəsi toplanmışdır. Ex - situ mühafizə strategiyasından biri də NB bitki müxtəlifliyinin toplanması, iqlimləşdirilməsi, öyrənilməsi və qorunub saxlanmasından iba- rətdir. Dünyanın 160 ölkəsində 2500 NB fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda NB statusu AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, AMEA-nın Mərdəkan dendrarisi, AMEA Naxçıvan bölməsi Bioresurslar İnstitunun nəbatat bağlnl qeyd etmək olar. Onlarda qiymətli nadir və itmək təhlükəsində olan, Azərbaycan mən şəli və introduksiya olunmuş zəngin genofond cəmləşmişdir. Dağıdıcı fəlakətlərlə, o cümlədən müharibələrlə üzləşmiş ölkələrdə 41
kənd təsərrüfatı sistemini ex situ kolleksiyaların köməyilə bərpa etmək olar. Onlar fermerləri və seleksiyaçıları kənd təsərrüfatına daim zərər vuran ziyanvericilərə, xəstəliklərə və iqlim dəyişkənliklərinə tab gətirən, keyfiy- yətli və yüksək məhsuldarlığa malik olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üçün zəruri xammalla təmin edir. On - farm mühafizə. Növlərin genetik ehtiyatlarının on-farm idarə olunması in – situ mühafizə strategiyasının bir istiqaməti olmaqla, mədəni bitkilərin xalq seleksiyası sortlarının, onların yabanı əcdadlarının və ot bitki- lərinin ənənəvi kənd təsərrüfatı, bağçılıq və aqro-meşə sistemləri çərçivə- sində becərilməsi və qorunub-saxlanmasını nəzərdə tutur. Beləliklə, qiy- mətli əlamətlərə malik, lokal təbii-ekoloji şəraitə daha uyğun bitki sortları və heyvan cinsləri öz fərdi xüsusiyyətlərini qazandığı mühitdə mühafizə edir. Genetik ehtiyatların on-farm idarəolunmasının təşkilində ən mühüm amillərdən biri fermerlərin beynəlxalq və milli səviyyədə təsbit olunan hüquqlarının qorunmasıdır. Bu hüquqlar fermerlərin bugünkü və gələcək nəsillərinə əldə olunan gəlirin fermerlərə çatacağına zəmanət, onları əmək- daşlığa, eləcə də beynəlxalq öhdəliklərin bütün niyyət və nailiyyətlərinə ruhlandırmaq üçün bir himayə kimi verilmişdir.
edib. Dokuçayev və Morozov bu anlayışa böyük əhəmiyyət vermişdir. Mo- rozov qeyd edir ki, meşə və onun ərazisi vəhdət təşkil edən coğrafi vahiddir, başqa sözlə desək, biosenozdan biogeosenoza keçiddir, yəni biosenoz biotopun sakinləridir. Biotop isə ətraf mühitin ən kiçik ekoloji vahididir, biosenozun məskunlaşdığı məkandır. Biosenozun quruluşu və funksiyası təkamül prosesində formalaşır. Təbii biosenozlar stabil olduğu halda, antro- pogen biosenozlar dəyişkəndir (dözümsüzdür). Antropogen biosenozların aqrosenozlar adlandırılması daha düzgündür. Biosenozda canlılar arasında 3 səbəbdən əlaqə yaranır: qidalanma (trofik), məskunlaşma (ərazi) və çoxalma (repraduktiv). V.N.Beklemişova görə biosenozda növlər arasındakı əlaqəni 4 qrupa bölmək olar: 1. Trofik əlaqə - biosenozda canlılardan bir növü digərini və ya onun yaratdığı məhsulu yeyir. 2. Topik əlaqə - biosenozda bir növün ətraf mühitdə əmələ gətirdiyi fiziki-kimyəvi dəyişkənliklər başqasına müsbət və ya mənfi təsir edir. 3. Forik əlaqə - biosenozdakı növlərdən biri başqa növün yayılmasın- 42
da iştirak edir. 4.Fabrik əlaqə - biosenozda bir növ yuva tikməsində başqa növdən və ya onun yaratdığı məhsuldan istifadə edir.
1.6.2. Biosenozda növlərin sayını, başqa sözlə biosenozun kəmiyyət xüsusiyyətini müxtəliflık indeksi göstərir Şennonun müxtəliflik indeksinin hesablanması nəzərdə tutur ki, fərd- lər seçimə təsadüfi olaraq, sonsuz baş çoxluqdan düşür, üstəlik bu seçimdə baş çoxluğun bütün növləri təmsil olunur. Bütün hadisələr (N) eyni baş ver- mə ehtimalına (p i = n i / N) malik olduqda qeyri-müəyənlik ən böyük olur. Şennonun müxtəliflik indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır:
Hꞌ = i i P loq P 2 (Şennon qanunu) Burada, P i - biosenozda hər növün payına düşən fərdlərin sayını və ya kütləsini göstərir. Seçimdə həqiqi P i
məlum deyil, o, n i
/ N kimi qiymət- ləndirilə bilər. loq 2 P
– hər növün payına düşən göstəricinin ikiqat laqorif- masını əks etdirir. Şennon indeksinin dispersiyası aşağıdakı düsturla hesab- lanır:
VarHꞌ = { ∑p i (ln p
i ) 2 - (∑p i ln p i ) 2 } /N + (S-1)/2N 2
Əgər Şennon indeksinin qiymətini bir neçə seçim qrupu üçün hesab- lasaq, qiymətlərin alınmış paylanması normal qanuna tabe olacaq. Bu xassə imkan verir ki, dispersiya analizi daxil olmaqla güclü parametrik statistika tətbiq edilsin. Şennon indeksi əsasında tarazlaşma göstəricisini (E) ölçmək olar (müşahidə olunan müxtəlifliyin maksimuma nisbəti):
E = Hꞌ /ln S E= [0;1], bütün növlərin bərabər bolluğu zamanı E = 1 olur. Simpson indeksi Dominantlıq indeksindən ən yaxşısı hesab olunur. O, qeyri-müəyyən böyük qrupdan təsadüfən seçilmiş ixtiyari iki fərdin fərqli növlərə aid olmasının ehtimallığını aşağıdakı düsturla təsvir edir:
D = ∑ n i (n i -1) / N(N-1)
Burada, n i -i növündən olan fərdlərin sayı, N isə fərdlərin ümumi sayı- dır. D böyüdükcə, müxtəliflik azalır. Ona görə də çox vaxt Simpson indeksi (1-D) formasında istifadə olunur. Bu kəmiyyət ―növlərarası görüş ehtimalı‖ 43
adlanır. Bir çox müəlliflər (C.Əliyev, Z.Əkbərov, 2010) hesab edirlər ki, ən yaxşı ölçü polidominantlıq indeksidir:
S
= 1/D, S λ
= N(N-1) / ∑ n i (n i -1),
burada i = 1,2,3,....S; S λ =[1; ∞]. Berqer- Parker indeksinin üstünlüyü hesablanmasının sadəliyindədir: d = N max
/ N, burada N max
- ən çoxsaylı növün fərdlərinin sayıdır. Simpson indeksi halında olduğu kimi, Berger-Parker indeksinin artması müxtəlifliyin azalmasını və bir növün dominantlığını göstərir. Ona görə də adətən Berger-Parker indeksinin tərs qiyməti istifadə olunur: 1/d. Hazırda biosenozda növ müxtəlifliyinin qiymətləndirilməsi üçün 40- dan artıq indeksdən istifadə olunur. Növmüxtəlifliyinin göstəricisi olan indekslər bir-birindən tarazlığa və ya növ zənginliyinə üstünlük vermələrinə görə fərqlənirlər. İki biosenozun müxtəlıfliyini müqayisə etmək üçün oxşarlıq əmsalı düsturundan istifadə olunur:
J =2a / (A+B) .100% (Çekanovski, Seransov); burada, J- oxşarlıq əmsalı, a – 2 biosenoz üçün ümumi olan göstəri- cilər, A və B biosenozların kəmiyyəti.
Biosenozda elə növlər yaşayıb inkişaf edə bilir ki, onun ekoloji mövqeyinə öldürücü təsir edən faktor olmasın. 1.6.3.Yaşama yeri və ekoloji mövqe Növün yaşama yeri onun ünvanıdır. Ekoloji mövqe həmin növün ya- şama yerindəki ixtisasını, yəni oradakı kompleksə təsirini göstərir. Deməli, ekoloji mövqe növün harada yaşamasından başqa, həm də nə rol oynamasını bildirir. Ekoloji mövqe dedikdə, orqanizmin yaşadığı yerdə nə ilə qidalan- ması, başqa canlılara münasibəti, ətraf mühitdə tempratura, işığa, rütubətə, torpağa, havaya və s. faktorlara uyğunlaşması nəzərdə tutulur. Beləliklə, or- qanizmin ümumi ekoloji mövqeyinə onun sahə mövqeyi, qida mövqeyi, ailə mövqeyi, iqlim mövqeyi və s. daxildir. Bunlar hamısı isbat edir ki, ekoloji mövqe funksional göstəricidir. ―Ekoloji mövqe‖ əvəzinə ―ekoloji təbəqə‖ və başqa ifadələr işlətmək düzgün deyildir.
44
Biosenozların ekologiyasını öyrənən bölmə sinekologiya adlanır. Sin- ekologiyada növlər müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırılır: Qohumluğa görə olan qrilar – taksonomik qruplar. Hərəkət qaydasına görə olan qruplar (suda üzən, ağaca dırmaşan. Uçan, torpağı qazanlar və s.) Yemin xarakterinə görə olan qruplar: həşarat yeyənlər, balıq yeyənlər, ot yeyənlər, yırtıcılar və parazitlərin ekologiyası. Yaşama yerinə görə olan qruplar: meşə heyvanları, çöl heyvanları, dağ heyvanları, su heyvanları və bitkiləri, torpaq heyvnları, bitkiləri və mikro- orqanizmləri ( biotop). Mühitə görə olan qruplaşmalar: su, torpaq və atmosfer biosenozlarının ekologiyası. Nəsl vermə qabiliyyətinə görə olan qruplar: biseksual heyvanların ekologiyası, aqam heyvanların ekologiyası, partenogenez heyvanların eko- logiyası. Sosioloji xarakterinə görə olan qruplar: monoqam və poliqam hey- vanların ekologiyası, kaloniya və ailə halında yaşayan heyvanların ekolo- giyası. Məskən salma xarakterinə görə olan qruplar: oturaq, köçəri, qışlayan heyvanların ekologiyası, köçəri quşların və balıqların ekologiyası. Sutkalıq fəallığa görə olan qruplar: gündüz, gecə, alaqaranlıq hey- vanların ekologiyası. Yemləmə qaydasına görə olan qruplar: havada, ağacda, yerdə, suda yemlənənlərin ekologiyası. Təkamül səviyyəsinə görə olan qruplar: tək-, çoxhüceyrəlılərin eko- logiyası, çənəsizlərin, kəlləli və kəlləsizlərin ekologiyası və s. Biomorflara – həyat formalarına görə olan qruplar: fanerofitlər, ha- mefitlər, hemikriptofitlər, kriptofitlər, terofitlər. Biomorflar bitkilərin eko- loji pasportlarıdır. Təkamül prosesində bitkilərin ekoloji amillərin təsirinə uyğunlaşaraq formalaşmasıdır. Biosenozda suksessiya – fitosenozlarda eyni ərazidə bitkilərin növbə- ləşməsində geri dönməyən prosesdir. Böyük Qafqazın subnival qurşağında baş verən suksessiya sxemi ilə tanış olaq: mikro
dominant bitkilərin növbələşməsidir.
Təbiətdə mövcud olan növ tərkibinə görə 1,5 mln-dan çoxdur, lakin bu qədər bitki və heyvan növü təbiətdə enerji axınına qulluq edir.
45
1. Produtsentlər ilkin bioloji məhsul istehsal edən avtotrof bitkilərdir. 2.
ğı ilkin bioloji üzvi maddələrlə qidalanan canlılardır. Heterotroflar hey- vanlar, bakteriyalar və parazit bitkilərdir. Heterotrof heyvanlar öz növbə- sində otyeyənlərə və ətyeyənlərə (yırtıcılara) ayrılırlar. 3.
Redutsentlər (destruktorlar və saprofitlər) mikroblardan və gö- bələklərdən ibarətdir. Mikroblar üzvi maddələri mineral komponentlərə qədər parçalayır. Qida zəncirində iştirak edən heyvanların miqdarı ekoloji sistemdən asılı olaraq dəyişə bilir. Quruda yaşayan heyvanların qida zənciri suda yaşayan heyvanların qida zəncirindən gödək olur. Qida zəncirində avto-trof- lar birinci trofik səviyyədir, heterotroflar ikinci trofik səviyyə və birinci konsumentlərdir. Heterotrof növlərin sayı qida zəncirində artdıqca üçüncü trofik səviyyə və ikinci konsumentlər və s. bu ardıcıllıqka artır. Məsələn, bitki-qoyun-insan; bitki-dovşan-canavar. Su mühitində qida zəncirinin işti- rakçıları 4-5-ə çatır. Hidrosfer üçün qida zəncirini aşağıdakı misaldan aydın görmək olar: Yosun→zooplankton→xərçəng→balıq→baklan Zooloqlar sübut etmişlər ki, qida zəncirinin bir pilləsindən digərinə keçən zaman əvvəlki biokütlədə toplanan enerjinin 90%-i ititirilir. Başqa sözlə desək, qida silsiləsinin hər yüz kiloqramı sonrakı pilləni tutan can- lılarda 10 kq biokütlə yaradır. Qida silsiləsindəki heyvanların trofik əlaqə prinsipini bilməklə daha sərfəli heyvan növü yetişdirmək olar. Məsələn, 1kq durna balığı üçün yuxa- rıda göstərilən sxemə görə 1ton yosun, 100kq zooplankton, 10kq aterina tə- ləb olunduğu halda, ağ balığın 1kq çəkisinə 10kq su bitkisi kifayət edir. Gö- ründüyü kimi ekologiyanın qida zənciri prinsipinə əsasən heyvanların həyat tərzinio dərindən bilmək vacibdir. Məhz bu qanuna əsasən, bir çox döv- lətlərdə vətəgə əhəmiyyətli heyvanların süni surətdə yettişdirilməsi zamanı qida zəncirinin daha qısa olması əsas götürülür. Deməli, nəzərdə tutulan son məhsulun əmələ gəlməsində nə qədər az mərhələ olarsa, enerji itkisi də bir o qədər ixtisar edilər və qısa müddətdə yüksək məhsul alınar. Ekoloji qanuna əsasən, qida silsiləsində toplaşan canlılar arasında neytral münasibətə təsadüf olunmur, lakin qida rəqabətini təbiət özü müm- kün qədər ―insaflı‖ tənzimləyir. Heyvanlar yemləmə vaxtını və qaydasını dəyişməklə rəqabətdən qaçırlar: uçan sincab gecə, burunduk sincab isə gündüz həyat tərzi keçirirlər. Qida zəncirinə əsasən, heyvan və bitkilər ara- sında bir neçə əlaqə formaları mövcuddur: amensalizm, kommensalizm, protokooperasiya, mutalizm, yırtıcılıq, parazitlik. 46
1.
2.
Amensalızm (- 0) – iki növdən biri neytral qalır, digəri zərər çəkir. 3.
Məsələn, hündür ağac və onun kölgəsində bitən ot, kif göbələyi və bakteriyaların qarşılıqlı təsiri. Amensalizm – antibiozun formalarından biridir və ya allelopatiyanın (orqanizmlərin maddələr mübadiləsi nəticəsində yaranmış spesifik təsir göstərən kimyəvi maddələrlə bir-birinə qarşılıqlı təsiri) son formasıdır. 4.
münasibətdir, iki növdən biri faydalanır, digəri neytral qalır. Məsələn, otyeyən heyvanların peyinindəki bitki toxumları ilə quşlar qidalanır. Misir vağı iribuynuzlu heyvanların üstündə oturub öz ovunu axtarır. 5.
Protokooperasiya (+ +) – bu əlaqədə hər iki tərəf faydalanır: çiçəyə qonmuş kəpənək, timsaha ―diş həkimliyi‖ edən quşlar, camış və onun ğənələri ilə qidalanan sığırçın və s. Qışda qar üzərində ular tur sürülərinin arxasınca gedir. Canavar yaxınlaşdıqda onlar fit çalaraq qaçırlar, beləliklə turları canavarlardan qoruyurlar. Mutualizm (+ +) – canlılar arasında protokooperasiyadan daha çox inkişaf etmiş əlaqə formasıdır. Mutualizm əlaqəsində iki növdən biri olma- yanda digəri yaşaya bilməz. Məsələn, çarpaz tozlanan bitkilər və həşaratlar. 6.
yeyir. 7.
Parazitizmdə - canlı bütün ömrünü və ya ömrünün müəyyən hissə- sini (mərhələsini) başqa orqanizmin hesabına yaşayır. Parazitizm 3 yolla əmələ gəlir. 1.
Yırtıcılıqdan parazitizmə keçmək yolu. 2.
Canlı bədənə təsadüfən daxil olub orada yaşama yolu. 3.
Orqanizm üzərində zərərsiz məskən salıb tədricən parazitizmə keçmək yolu. 1.7. Ekosistemlər, onlarda biokütlə, enerji və say piramidaları Biz Yeri atalarımızdan MİRAS almamışıq Biz onu uşaqlarımızdan BORC almışıq. (BMT-nin materiallarından) 1.7.1. Ekologiyanın tədqiqatının predmeti nədir? Ekologiya orqanizmdən yüksəkdə duran daha mürəkkəb olan canı sis- temin funksiyalaşması və təşkilini öyrənir. Bu sistemlər ekoloji sistemlər və ya ekosistem adlanır. Ekosistem – canlı və cansız komponentlərin hüdudsuz davamlı siste
47
midir. Bu sistemdə informasiya, maddə və enerjinin xarici və daxili dövranı həyata keçirilir. Misal kimi meşə ekosistemlərini, torpağı, hidrosferi və s. göstərmək olar. Ekosistem trofik və xoroloji (məkan) əlaqələri ilə birləşən fitosenozları, zoosenozları, mikrobosenozları, mikosenozları; mühit faktor- larını – ekotop-klimatop və edafotopu (torpaq-mühit şəraiti) əhatə edir (Rey- mers,1990). Ölçülərinə və miqyasına görə ən böyük ekosistem biosferdir. Biosfera - Yerin bütün canlılrını əhatə edən və bizim planetin cansız mühiti ilə qar- şılıqlı əlaqədə olan, hansı ki, onlar bir tamlıq təşkil edir, Yerin aktiv qatıdır. Bizim planetdə biosfer 3 milyard ildir ki, mövcuddur, soyuq entropiya ölü- mü tendensiyasının əksinə olaraq, o böyüyür və mürəkkəbləşir; o ağıllı hə- yat və sivilizasiyaya daşıyır. Biosfera insan yaranmamışdan çox əvvəl möv- cud idi və onsuz keçinə bilər. Əksinə, insanın mövcudluğu biosfersiz müm- kün deyil. Bütün qalan ekosistemlər biosferin daxilində yerləşir və onun sistemaltlığıdır. Bitkiliyin hər hansı əsas tipi ilə xarakterizə olunan nəhəng ekoloji sistemlər – biom adlanır. Məsələn, səhra biomu və ya rütubətli tropik meşə biomu. Ən kiçik sistem populyasiyalardır – eyni mənşəli, müəyyən ərazi tutan bir növün fərdlər qrupunu özündə birləşdirir. Populyasiyadan daha mürəkkəb olan sistem verilmiş ərazini tutan biosenozlardır. Beləliklə, populyasiya, biosenoz, biom, biosfera ierarxik qaydada kiçikdən böyüyə yerləşirlər. Bunlar mikro, mezo, makro və qlobal ekosistemlər adlanırlar. Mikroekosistem – məsələn, meşədəki tək çürümüş kötük, ağac üzərindəki şibyə yastığı və s. Mezoekosistem – meşə, çəmən, səhra. Makroekosistem – okean. Qlobal ekosistem – biosferadır. İerarxik təşkilin mühüm nəticəsi ondan ibarətdir ki, ierarxik pilləkənin hər sonrakı daha iri funksional vahidinin pilləsində yerləşən komponentlər əvvəlki pillədə olmayan yeni xüsusiyyətlər qazanır. Bu xüsusiyyətləri yeni səviyyəni təşkil edən komponentlərin xassələrinə görə əvvəldən söyləmək olmaz. Bu prinsip emercentlik adını aldı. Onun mahiyyəti: tamın (bütövün) xassəsini onu təşkil edən hissəciklərin xassələrinin cəmi kimi qəbul etmək olmaz. Məsələn, atomar səviyyədə olan hidrogen və oksigen birləşdikdə ta- mamilə yeni xassəyə malik olan su molekulunu yaradırlar. Başqa bir misal, bəzi yosunlar və bağırsaqboşluqlular mərcan rifləri sistemini yaradırlar. Mərcan riflərinə məxsus olan nəhəng məhsuldarlıq və müxtəliflik – yalnız rif cəmiyyətinə xas olan emercent xüsusiyyətdir. Heç cür onu təşkil edən biogen elementlərinin miqdarı az olan komponentlərə xas deyil. Ekosistemdə orqanizmlərin fəaliyyəti öz bioloji təlabatlarına uyğun geokimyəvi mühit yaradır. Atmosferin kimyəvi tərkibinin və yerin güclü buferləşmiş fiziki mühiti Günəş sistemində olan digər planetlərdən kəskin fərqlənməsi faktı Gey hipotezinin formalaşmasına imkan yaratdı. Bu
48
hipotezə əsasən məhz canlı orqanizmlər Yer üzərində həyat üçün əlverişli mühit yaratdı və bu günədək qoruyub saxlayırlar. Aşağıdakı cədvəldə Yerin, Marsın, Veneranın və hətta Yerin həyat yaranmamışa qədərki dövrdəki ehtimal olunan atmosfer tərkibinin müqayisəli analizi verilmişdir.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|