Ġzabella qasimova, musa bayramov



Yüklə 5,58 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/55
tarix01.04.2017
ölçüsü5,58 Mb.
#13051
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   55

                

57 

 

1.9. Qlobal ekosistem – Biosfer haqqında təlim 

 

1.9.1.Biosfer  sözünü  ilk  dəfə  elmə  1875-ci  ildə  avstraliyalı  geoloq 

Eduard Zyuss daxil etmişdir 

Lakin o, biosferi Yerin digər sferlərindən – litosfer, hidrosfer, atmos-

fer – biri kimi əsaslandırmaqla kifayətlənib, özünün əsas ixtisaı olan tekto-

nika sahəsinə keçmişdir.  Biosferi yerin həyat olan sahəsi hesab edirlər. Bio 

– həyat, sfer – təbəqə. Əslində biosferin hüdudları daha genişdir. Akademik 

V.İ.Vernadski biosferə təkcə müasir canlıları və onların ətraf mühitini deyil, 

Yerin keçmiş dövrlərində orqanizmlərin təsirinə məruz qalmış hissələrini də 

daxil edir. Deməli paleontoloji qalıq kimi tapılan keçmiş orqanizmlərin ətraf 

mühiti  də  biosferə  daxildir.  Beləliklə,  biosfer  litosferin  çox  hissəsini, 

hidrosferin hər yerini və atmosferi əhatə edir.  

Biosfer  təliminin  banisi  olan  akademik  V.İ.Vernadskinin  xidmətləri 

çoxdur. Canlı maddə anlayışını elmə daxil etmişdir. Müasir dünyada və keç 

mişdə yaşayan bütün canlıların əmələ gətirdiyi biokütlə canlı maddə adlanır.  

Canlı maddə konsepsiyasına görə orqanizmlərin geokimyəvi rolunun hərtə-

rəfli etiraf edilməsi və tətbiq olunması müasir ekologiyada əsas bazisdir: 

 



Yerin  təkinin  dəyişdirilməsində  canlı  maddənin  qlobal  geoloji  və 

geokimyəvi rolunun göstərilməsi.  

 

Təbiətə, o cümlədən biosferin ayrı-ayrı komponentlərinə antropogen 



təsir haqqında ümumi konsepsiyanın  əsaslandırılması.  

 



Ətraf  mühitin  biokos  hissəsi  haqqında  geniş  konsepsiyanın  yaradıl-

ması.  

Vernadski  təliminin  əsas  mahiyyəti  budur  ki,  o,  biosferin  bütün 

hissələrini  qlobal  dialektik  bütövlükdə  və  dinamik  hərəkətdə  görməklə, 

müasir sistemli ekologiyanı xeyli qabaqlamışdır.  Vernadski müasir biosferə 

keçmiş  biosferlərdən  qalan  maddələri  daxil  etməklə,  indiki  həyatın  qlobal 

qanunauyğunluqlarının tarixi mənşəyini açmağa imkan yaratmışdır.  

 

1.9.2. Canlı maddənin qlobal rolu  

Vernadski canlı maddəni yer kürəsinin ən güclü geokimyəvi maddəsi 

hesab edir. O, canlı maddənin aşağıdakı əsas biogeokimyəvi funksiyalarını 

göstərir:   

● Canlı maddənin qaz funksiyası – planetdə atmosferin tərkibinin can-

lı maddə vasitəsilə formalaşdırılması. Canlı maddənin fəaliyyəti nəticəsində 

atmosferdə sərbəst oksigenin miqdarı artmış, karbon qazı isə azalmışdır. 

●  Canlı  maddənin  yüksək  konsentrasiya  yaratmaq  xassəsi.  Orqaniz-

min  toxumasında  bəzi  kimyəvi  elementlər  toplanıb  yüksək  konsentrasiya 

əmələ gətirir. Məsələn, kömürün tərkibində karbohidrat Yer səthinə nisbətən 


58 

 

min dəfələrlə çoxdur. Canlı maddənin bu tipli yüksək konsentrasiyalı funk-



siyası müasir litosferin yuxarı təbəqəsindəki kalsium, yod, dəmir, marqans, 

kükürd,  fosfor  və  s.  elementlərin  geoloji  tarixində  və  yayılmasında  özünü 

göstərir.  

●  Canlı  madənin  oksidləşdirici-bərpaedici  funksiyası.  Oksidləşmə  və 

bərpa  olunma  reaksiyalarına  məruz  qalmış  bir  sıra  elementlərin  tarixində 

canlı  maddənin  mühüm  rolu  olubdur:  dəmir,  kükürd,  marqans,  azot,  mis, 

selen, uran, kobalt, molibden və s. element birləşmələri. 

 

●  Canlı  maddənin  biokimyəvi  rolu.  Orqanizmlərin  böyüməsi,  çoxal-

ması və sahədə  yerləşməsi onların biokimyası ilə bağlıdır. Canlı maddənin 

biokimyası  geoloji  əhəmiyyətə  malik  olub,  onun  tarixi  yayılmasını  tənzim 

edən mexanizmlərə daxildir. 

 

●  Canlı  maddənin  biogeokimyəvi  fəaliyyəti.  Vernadski  faktik  olaraq 

ilk  dəfə  Yerin  təkinə  insanın  kompleks  təsiri  konsepsiyasını  əsaslandırmış-

dır. Yalnız son vaxtlar bu hadisə ətraf mühitə antropogen təsir adlandırılır. 

Vernadski  bəşəriyyətin  geokimyəvi  fəaliyyətini,  yəni  onun  biosferə  təsirini 

canlı  maddənin  funksiyalarından  biri  kimi  göstərir.  Amma  Vernadski  heç 

vaxt  insanı  biosferə  qarşı  qoymurdu.  Bu  aydın  göstərir  ki,  insanla  ətraf 

mühit  arasındakı  antoqonizm  son  bir  neçə  10  illər  ərzində  əsassız  çoxal-

mışdır.  

 

 1.9.3. Biosferdə maddələr dövranı 

Maddələr  dövranı  böyük  (geoloji)  və  kiçik  (biogeokimyəvi)  olmaqla 

iki  qrupa  bölünür.  Maddələrin  böyük  dövranı  Günəş  enerjisi  ilə  Yerin  də-

rinlik enerjisisnin  qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin 

qatlarında  maddələrin  paylanması  ilə  yerinə  yetirilir.  Maqmatik  suxurların 

aşınması  nəticəsində  əmələ  gələn  çökmə  suxurları  yer  qabığının  hərəkətdə 

olan  zonasında  yenidən  yüksək  temperatur  və  təzyiq  zonasına  daxil  olur. 

Onlar orada əriyərək maqmanı – maqmatik suxurların yeni mənbəyini əmələ 

gətirirlər.  Bu  suxurlar  yerin  səthinə  çıxdıqda  aşınma  proseslərinin  təsirilə 

onlar təzədən çöküntü suxurlara trasformasiya olunurlar. Maddələr mübadi-

ləsinin  simvolu  dairə  deyil  spiraldır.  Bu  yeni  mübadilə  tsiklinin  köhnədə 

olduğu kimi təkrarlanmasını deyil, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı 

gəldikdə böyük dəyişikliyə səbəb olur.  

Quru  ilə  okean  arasında  atmosfer  vasitəsilə  suyun  dövranı  da  böyük 

dövran adlanır. Dünya Okeanı səthindən buxarlanan su quruya aparılır, ora-

da yağıntı şəklində düşərək, səth və yeraltı axınlar halında  yenidən okeana 

qayıdır. Suyun dövranı aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən su-

yun buxarlanması–su buxarının kondensasiyası – həmin okeanın səthinə ya-

ğıntıların düşməsi. İl ərzində   Yerdə suyun dövranında  500 min  km

3

–dən 


59 

 

 çox su iştirak edir.  



Suyun dövranı planetimizdə təbii şəraitin formalaşmasında bütövlükdə 

əsas  rol  oynayır.  Suyun  bitkilər  tərəfindən  transpirasiyası  və  onun  biogeo-

kimyəvi  tsikldə  udulması  nəzərə  alındıqda  Yerdə  su  ehtiyatının  hamısı  2 

milyon ilə bölünür və parçalanır.  



Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı böyük dövrandan 

fərqli  olaraq  yalnız  biosfer  daxilində  tamamlanır.  Bu  dövranın  mahiyyəti 

fotosintez  nəticəsində  qeyri-üzvi  maddədən  üzvi  maddənin  yaranması  və 

parçalanma  zamanı  üzvi  maddələrin  yenidən  qeyri-üzvi  maddələrə  çevril-

məsindən ibarətdir.  

Biogeokimyəvi dövran biosferin həyatı üçün əsas sayılır və o, həyatın  

yaradıcısıdır.  Canlı  maddə  dəyişərək,  yaranaraq  və  ölərək  planetimizdə 

həyatı saxlayır, biogeokimyəvi maddələr dövranını təmin edir.  

Bir sıra ekosistemlərdə maddə və enrji mübadiləsi əsasən trofik zəncir 

vasitəsilə  yerinə  yetirilir.  Belə  dövran  adətən  bioloji  dövran  adlanır.  O, 

dəfələrlə trofik zəncirdə istifadə olunan maddələrin qapalı tsikli sayılır. Ki-

çik dövran su sistemlərində, xüsusilə intensiv metabolizmi olan planktonda 

yer  ala  bilər,  ―yağışlı‖  tropik  meşələr  istisna  olmaqla  yer  ekosistemlərində 

kiçik  dövran  olmur.  Belə  ki,  kök  sistemi  səthə  yaxın  yerləşən  tropik 

meşələrdə  qida  maddələrinin  ötürülməsi  ―bitkidən-bitkiyə‖  təmin  oluna 

bilər, lakin bütün biosfer miqyasında belə dövran mümükün deyil. 

    

1.9.4.  Biosferə  antropogen  təsirlərin  güclü  geoloji  və  geokimyəvi 

faktor olması konsepsiyası 

V.İ.Vernadskinin  dövründə  biosferə  antropogen  təsirlər  indiki  qədər 

deyildi, lakin o, uzaqgörənliklə ―insan və biosfer‖ problemini irəli çəkib za-

manı qabaqlamışdır. Məsələn, keçmiş geoloji dövrlərdə biosferin üzvi mad-

dəsi  olan  kaustobiolitlərin,  yəni  qazıntı  yanacağının  çıxarılıb  yandırılması 

nəticəsində  atmosferə  çoxlu  karbon  qazı  buraxılır.  Tropik  meşələrin  tələf 

edilməsi və geniş sahələrdə torpaqların şumlanması da karbon qazının miq-

darını artırır. Bunların nəticəsidir ki, hər 10 ildən bir onun miqdarı 3%  artır. 

Belə  getsə  atmosferdə  karbon  qazının  miqdarı  insanın  dözümlülük  həddini 

aşar.  


Əkin sahələrinə həddindən çox gübrə verilməsi nəticəsində şirin sular-

da, dəniz və okeanların  sahil sularında  evtroflaşma baş verir. Mineral  güb-

rələrin tərkibində olan civə ətraf mühiti çirkləndirən zəhər təsirli maddədir. 

Litosferdən  çıxarılıb  ətraf  mühitə  düşən  xrom,  kadmium  və  bu  kimi  ağır 

metal birləşmələri də  ekosistemlərə zəhərləyici təsir göstərir. Ətraf mühitin 

radioaktiv çirklənməsini də bu deyilənlərə əlavə etsək,  ―insan  və  biosfer‖ 



60 

 

 probleminin nə qədər çətinləşməsi daha qabarıq görünər.  



1.9.5. Biokos sistem konsepsiyası.  

Vernadskini  elmə  daxil etdiyi  biokos sistem konsepsiyasının  əhəmiy-

yəti  getdikcə  çoxalır.  Ekosistemin  həyatını  riyazi  modelləşdirəndə  bir 

tərəfdən  bioloji  göstəricilər,  digər  tərəfdən  hidroloji,  fiziki-kimyəvi,  hava-

iqlim  şəraiti  eyni  əhəmiyyətli  faktorlar  kimi  birləşdirilir.  Belə  modellər 

Dokuçayevin  irəli  sürdüyü  və  Vernadskinin  inkişaf  etdirdiyi  vahid  biokos 

sistem  konsepsiyasını,  yəni  ekosistemdə  canlı  və  cansızların  vəhdətdə 

olmasını  isbat  edir.  Vernadski  biokos  sistem  anlayışına  torpağı,  suyu  və 

bütövlükdə biosferin qabığını daxil edir. Hazırda Vernadskinin davamçıları 

biokos  sistemə  Yerin  küləkdəyən  qabığını,  açıq  suları,  lilli  yerləri  və  su 

toplayan  sahələri  də  daxil  edirlər.  Sukaçevin  biogeosenoz  təlimi  biokos 

sistem konsepsiyasının inkişafıdır.     

     

1.9.6. Biosferi deqradasiyaya uğradan faktorlar  

Ehtimal olunur ki, ilk insana bənzər məxluqlar yaranana kimi təbiətdə 

mövcud olan canlı aləm biosferin sabitliyinə mənfi təsir göstərməmişdir. İn-

sanların  ən  qədim  əcdadlarının  qalıqları  Tanzaniyanın  Olduvan  vadisində 

tapılmışdır ki, onların yaşı 1,7 milyon ildir. İnsanların sayı artdıqca onların 

hegemonluğu və təbii tarazlığın pozulmasına təsirləri də artmışdır. Məsələn, 

Şimali Amerika preriləri  – nəhəng otlaqları 10 min il qabaq  yerli hindlilər 

meşələri  yandırmaqla  yaratmışlar.  İnsanın  biosferə  sarsıdıcı  zərbəsi  onun 

kənd  təsərrüfatı  ilə  məşğul  olmasından  başladı.  Haqlı  olaraq,  belə  hesab 

edirlər  ki,  kənd  təsərrüfatı  dəyişdirən  ilkin  faktordur.  Bu  baxımdan  Kux-

nixolts-Lordun  məşhur  reqressiv  qanununu  yada  salmaq  lazımdır:  sulva- 

saltus – aqer. Neolit dövründə Çinin ərazisinin 90%-ni meşələr təşkil edirdi, 

hazırda bu rəqəm 5%-ə enib. Dünya sivilizasiyasının beşiyi sayılan Fələstin, 

Şimali  Suriya,  Mesopotomiyadan  Şərqi  İrana  qədər  olan  sahələrdəki  boş 

sahələr  10  min  il  əvvəl  bütün  il  boyu  məhsul  verən  münbit  torpaqlar  imiş. 

Bununla  belə,  elmin,  texnikanın  və  mədəniyyətin  inkişafı  həmişə  aqrar 

sektorun ―çiyinlərində‖ durur, çünki heç bir texniki tərəqqi torpağın verdiyi 

nemətlərin hamısını icad edə bilmir və etməyəcək də.  

XIII  əsrin əvvəllərində  baş  verən bir çox elmi  kəşflər müasir istehsal 

sahələrinin  və  cəmiyyətin  inkişafı  üçün  əsas  təkan  hesab  olunur.  Texniki 

bitkilərin  becərilməsi  texnikanın  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  genişləndirilir. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  sənaye  sahələri  daha  mürəkkəb  və  çoxcəhətli 

şəkildə  inkişaf  etmiş  və böyük  həcmdə  tullantılar  əmələ  gəlmişdir.  Müasir 


61 

 

insan gündə 1,5-2,5 kq tullantı yaradır, yer kürəsində bir ildə 3,6-4 mlrd.ton 



tullantı yaradır.  

Ekosferin  ayrılmaz  hissəsi  olan  insanların  durmadan  artımı  da  bio-

sferin deqradasiyasına səbəb olur. Demoqrafik problem barədə Tomas Mal-

tusun nəzəriyyəsi çoxdan məlumdur. Hələ 1798-ci ildə Maltus göstərmişdir 

ki, insanların artımı həndəsi, ərzaq artımı isə riyazi proqres əsasında inkişaf 

edir.  Lakin  Maltus  nəzəriyyəsində  insanların  qida  ilə  təmin  olunmasının 

riyazi proqresə tabe olması əsassızdır, çünki istər kənd təsərrüfatı, istərsə də 

sənaydə məhsul istehsalı əhalinin artımı ilə əlaqədar deyil.  Məsələn, keçmiş 

Rusiyada yaşayan əhalnin dörddə üçü kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdusa, 

hazırda  əhali  sayı  2  dəfə  artsa  da  kənd  təsərrüfatı  ilə  məşgul  olanlar  əhali 

sayının  dörddə  birini  təşkil  edir  və  adambaşına  istehsal  olunan  ərzaq  2-3 

dəfə artmışdır.  

Dünya əhalisinin artması ilə əlaqədar olaraq, bir neçə fərziyyə yaran-

mışdır.  Onlardan  biri  demoqrafik  alarmizmdir.  Alarmistlərə  görə  insan 

artımı  mütləq  aclığa,  müharibələrə,  epidemiyalara,  ümumiyyətlə,  kütləvi 

qırğına səbəb olacaqdır. Maltusun müasir tərəfdarları hətta müharibələri də 

bioloji  mənşəyə  mənsub  olan  qanunauyğunluq  sayırlar:  insan  artımında 

birinci amil sayılan ‖artıq‖ kişilərin məhvi, adamların sayını tənzimləyir.   

Başqa  bir  qrup  alimlərə  görə  insanların  artımında  ictimai  inkişaf  da 

mühüm  faktordur  –  demoqrafik  determinizm.  Belə  ki,  iqtisadi  cəhətdən 

inkişaf edən cəmiyyətdə əhali artımı şüurlu şəkildə davam edir.   

Finalizm  adlanan  cərəyan  tərəfdarlarına  görə  çox  uzaq  olmayan  gə-

ləcəkdə  Yer kürəsinin ehtiyatları tükənəcək, dünya  əhalisinin məhvi  labüd-

ləşəcək.  

Ədəbiyyat mənbələrinə görə, bizim eradan 6-7 min il qabaq Yer kürə-

sində  cəmi  10  milyon  adam  yaşamışdır.  Eranın  ilk  dövründə  insanların 

miqdarı  25  milyondan  artıq  olmuşdur.  XX  əsrin  əvvəllərində  əhali  sayı  2 

milyardı keşmişdi. 

BMT-nin  məlumatlarına  görə  dünyada  hər  dəqiqə  172-180,  gündə 

250-255 min, bir ildə 90-95 milyon adam artır. Hazırda Yer kürəsində yaşa-

yan əhalinin üçdə iki hissəsi zülala  görə keyfiyyətli qida ilə təmin olunmur. 

 

 

 



 

 

 



62 

 

FƏSĠL II  



 

KƏND TƏSƏRRÜFATININ EKOLOJĠLƏġDĠRĠL-

MƏSĠNĠN QANUNAUYĞUNLUQLARI 

                     

 

           2.1.

 

Kənd təsərrüfatı ekosistemləri -Aqroekosistemlər   

 

2.1.1.



 

 Aqroekosistemlərin bioməhsuldarlığı

 

Cəmiyyət  təbiətlə  qarşılıqlı  təsirdə  daima  ən  vacib  vəzifəni  –  həyatı 

təmin edən qida məhsullarının istehsalını yaratmışdır. Təsadüfi deyil ki, in-

sanın nəinki ən qədim kənd təsərrüfatı fəaliyyəti, hətta ilkin istehsal fəaliy-

yəti - əkinçilikdir. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Qədim yunanıstanda və Ro-

mada ―mədəniyyət‖ anlayışı torpağın bacarıqla düzgün işlənməsi və becəril-

məsinə aid idi. Məlumdur ki, ―kultura‖ məvhumu becərilmə, bitkinin becə-

rilməsi anlayışından yaranır. 



 

Primitiv,  sonra  isə  daha  kamil  əkinçilik  sisteminə  keçmə  bütövlükdə 

daha  kamil  kənd  təsərrüfatına  aparır  ki,  bu  da  ərzaq  ehtiyatlarının  istehsa-

lının artmasına səbəb olur, hansı ki, ilkin bioloji məhsulun formalaşmasında 

aqrar sektorun əhəmiyyətini artırır.  Bu artım planetimizdə əhalinin sayının 

artmasına  şərait  yaratdı.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalının  yaranması  və  inki-

şafından sonra insan və biosfer arasındakı qarşılıqlı münasibətin dəyişməsi: 

a) ovçuluq və seçmə dövrü; b) aqromədəniyyət epoxası. 

Kənd  təsərrüfatı  istehsalı  hesabına  insanların  biokütləsi  aqromə-

dəniyyət  epoxasına  qədər  olduğundan  müqaysədə  daha  çox  artdı,  hansıki, 

intensivliyi  akumliyasiya  olunan  enerjidən  asılıdır.  Müasir  biosferdə 

insanlar və heyvanlar antropogen kanala 1,6.10

13

 vt-a yaxın enerji daxil edir 



ki, bu da bitkilərin ümumi yaratdığı ilkin məhsuldarlığın 25%-nə bərabərdir 

(Qorşkov,  1995).  İlkin  məhsulun  bu  qədər  artması  insanların  tələbatını 

ödəyən  tək  günəş  enerjisi  hesabına  deyil,  həm  də  digər  enerji  mənbələri 

hesabına  baş  verir.  Rusiya  Kənd  Təsərrüfatı  Elmləri  Akademiyasının 

akademiki  A.A.Juçenkonun  fikrincə,  kənd  təsərrüfatı  istehsalında  günəş 

enerjisinin  əhəmiyyətinin  azalması  və  antropogen  mənşəli  enerjinin 

əhəmiyyətinin  artması  haqda  yaranan  mübahisə  əsaslandırılmamış  hesab 

edilir.  Təxminən  95%  bitkinin  quru  maddəsi  –  bu  fotosintez  prosesində 

toplanan  günəş  enerjisidir,  biosenozların  məhsuldarlığı  isə  ilk  növbədə 

bitkilərdə  və  torpaqda  azad  baş  verən  bioloji  proseslərin  hesabına  təmin 

olunur. Aqroekosistemlərə ―antropogen enerjinin‖ verilməsi günəş enerjisini 

əvəz etmir-edə bilməz də. Antropogen enerji özünəməxsus katalizator rolu- 



63 

 

nu oynayır, günəş enerjisinin daha intensiv mənimsənilməsini stimulə edir.  



Qida  ehtiyatlarının  alınması  üçün  becərilən  bitki  spektrinin  əhəmiy-

yətli  dərəcədə  genişləndirilməsi  ötəri  əhəmiyyət  kəsb  etmir.  Əhali  hər  il 

tərkibində 1,5.10

20

 coul enerji toplayan 8,76.10



ton kənd təsərüfatı istehsalı 

məhsulu istifadə edir (Dyuvin, Tanq, 1973). Bu məhsullarda toplanan ener-

jinin 90%-ə qədərini bitkiçilik məhsulları təmin edir (Anderson, 1985).  

 

Məhsullar                                                             Energetik ekvivalent  



Düyü                                                                                   21  

Buğda                                                                                  20  

Digər dənlilər                                                                      10   

Meyvələr, qozmeyvə, tərəvəzlər                                         10  

Yağlar və piylər                                                                   9   

Şəkər                                                                                    7   

Qarğıdalı                                                                              5  

Kartof                                                                                   5 

Maniok                                                                                 2      

Heyvandarlıq məhsulları                                                     11  

 Cəmi                                                                                  100 %   

 

Yer  kürəsində  əsas  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  80  növü  becərilir. 



Dünya üzrə qida məhsulları istehsalının 60%-ni dənlilər (onlardan 40%-dən 

şoxu düyü və buğdaya aiddir) təşkil edir. Dənli bitkilər insanın tələb etdiyi 

zülalın təxminən 50%-ni verir.  

R.A.Eyres aydınlaşdırıb ki, müxtəlif ekoloji sahədə fotosintez nəticəsin-

də nəzəri olaraq hazırlanan üzvi maddələrə baxsaq görərik ki, qida məhsul-

larının əsas hissəsi becərilən torpaqda yaranır - baxmayaraq ki, meşələr və 

su sahələrilə müqayisədə onların sahəsi çox kiçikdir. Becərilən torpaqda qi-

da  üçün  yararlı  olan  üzvi  maddələrin  mümkün  miqdarı  yer  kürəsinin  istə-

nilən  digər  sahələrini  əhəmiyyətli  dərəcədə  üstələyir,  lakin  iqlim  şəraitini 

nəzərə  almaqla  hesablanan  becərilən  torpaqların  nəzəri  məhsuldarlığı  

okeanların  və  meşələrin  məhsuldarlığı  ilə  müqayisədə  çox  kiçikdir.  Tədqi-

qatçıların  fikrincə,  əgər  insanlar  okeanlardan  və  meşələrdən  alınan  məh-

sullarda  qida  maddələrinin  miqdarını  artıra  bilsəydi,  qida  problemi  həll 

oluna bilərdi.    

İlkin bioloji məhsulun  artması  üçün  kənd təsərrüfatı  ekosistemlərinin 

 idarə  olunması,  becərilən    bitkilərin  növ  müxtəlifliyinin  genişləndirilməsi, 

istehsal məhsullarında lazımi keyfiyyət tərkibinin təmini, onların tərkibində 


64 

 

insana  lazım  olan  zülalların,  vitaminlərin,  mineral  maddələrin  və  digər  la-



zımi  inqridientlərin  olması,  eləcə  də  arzu  olunmaz  komponentlərin  olma-

ması və ya azaldılması – birinci dərəcəli funksional vəzifələrdir (cədvəl 2.1). 

   

Cədvəl 2.1 

1998-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının bəzi növlərinin dünya istehsalı 

 

Məhsul 

İstehsalın рəcmi 

Mln.ton 

1990-a görə %-lə 

Dənli  və  dənli-paxlalı  bitkilər,  o 

cümlədən: 

Buğda,  


günəbaxan,   

 kartof  

şəkərçuğunduru   

meyvə,  giləmeyvə, sitrus, üzüm  

tərəvəz, bostan  

kəsilmiş ət  

süd                                                                            

 

585 



25 

295 


258 

419 


566 

213 


466 

 

98,6 



110,9 

110,8 


83,5 

119,0 


123,0 

122,4 


96,6 

 

Onların  həllı  həm  bərpa  olunan,  həm  də  bərpa  olunmayan  təbii  ehti-



yatlardan  istifadə  ilə  bağlıdır  ki,  bu  da  müəyyən  dərəcədə  ekoloji  prob-

lemlərin kəskinləşməsinə səbəb olur.  

XIX  əsrin  sonu  və  XX  əsrin  birinci  yarısında  planetin  məhsuldar 

sahəsinin aktiv məskunlaşması və mənimsənilməsi qeyd olunur. Antropogen 

təsirlərdən hələ ki, nisbətən azad olan sahələr – mənimsənilməsi kifayət qə-

dər çətin olan, çoxlu xərc tələb edən, eləcə də biosferin stabilliyini saxlamaq 

üçün çox mühüm ekoloji funksiya rolu oynayan, məsələn: tropik meşələrdir.   

XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində hər gün dünyaya 250 min insan 

gəlir  və  onları  yedizdirmək,  geyindirmək  və  evlə  təmin  etmək  lazımdır. 

2020-ci ildə Yer əhalisinin sayının 8 milyard olması gözlənilir. Yaxın 20-25 

il  ərzində bu qədər adamı  yedizdirmək üçün,  əkinçilik  yaranan vaxtdan in-

diki günə qədər (10 min ilə yaxın bir dövrdə) istehsal olunan ərzağın miq-

darından da artıq ərzaq tələb olunur. 

Yer əhalisinin kifayət miqdarda qida məhsulları ilə təmin olunması bir 

çox  mürəkkəb  və  qarşılıqlı  əlaqəli  problem  sayılır.  Digər  mühüm  problem 

isə qidanın keyfiyyəti, onun tərkibində olan zülal, vitamin, mikroelementlər 

və s.-dir. Dünya kənd təsərrüfatı sisteminin idarə olunması da mühüm məsə-

lədir. Bu elə  aparılmalıdır ki,  istehsal və  ərzaq məhsullarının bölünməsinin 

ətraf mühitə zərərli təsiri minimuma endiril-sin. 


65 

 

Məlum  olduğu  kimi,  torpaq  kənd  təsərrüfatı  bitkilərindən  məhsul 



almağın  əsası  kimi  başlıca  zəruri  sərvət  olub  mövcudluğumuz  ondan  ası-

lıdır. O, kənd təsərrüfatı istehsalının başlıca vasitəsi, qida məhsullarının əsas 

mənbəyidir.  Dəniz  və  suni  istehsal  sahələri  (hidroponika,  istixanalar)  qida 

məhsulünün əldə edilməsində olduqca az rola malikdir. Okeandan insan 30-

40 min. tona yaxın dəniz balığı, onurğasız heyvanlar və yosun əldə edir. 

Quruda  hazırda  80  min  qida  bitkisi  növü  mövcuddur,  bəşəriyyət  isə 

əsasən  cəmi  30  kənd  təsərrüfatı  bitkisi  ilə  qidalanır.  Buğda,  düyü  (çəltik), 

qarğıdalı,  kartof  əsas  bitki  sayılıb,  daha  yüksək  məhsuldarlığı  ilə  seçilir. 

FAO-nun  məlumatına  görə  Avrasiya,  Avstraliya,  Afrika  və  Amerikanın 

torpaqlarından hər il 300 min. tona yaxın buğda, bir o qədər də düyü, 250 

min.  ton  qarğıdalı,  200  min.  ton  arpa,  vələmir,  çovdar,  100  min.  ton  kalış 

(sorqo), darı, 300 min. ton kartof, 100 min. ton meyvə, 60 min. ton paxla-

lılar, 30 min. ton  pomidor və soğan, 60 min. ton təmiz səkər, 20 min. ton 

bitki yağı, 100 min. ton ət, 400 min. ton süd alınır. 

Kənd təsərrüfatı meydana gəlməmişdən bütün yerüstü fotosintez edən 

bitkilər və heyvanlar 100 min. əhalinin mövcudluğunu saxlaya bilərdi. Kənd 

təsərrüfatı  inkişaf  etdikcə  torpaqlarm  10%-i  insan  tərəfındən  şumlanmış, 

gübrələnmiş, suvarılmışdır. XX əsrin 90-ci illərində bu tor paqlar 5 milyard 

insanın yaşamasını təmin edirdi. 

Oturaq  kənd  təsərrüfatı  yarandıqdan  sonra  neolitin  başlangıcında 

(b.e.ə.  1-8  minilliklərdə)  insanın  biosferə  təsiri  köçəri  təsərrüfata  nisbə-tən 

bir neçə qat  yüksəlir. İnsanların mənimsədiyi rayonlarda əhali surətlə artır. 

Bitkilərin  becərilməsi  üçün  torpağın  hazırlanması  üsulları  və  mal-qaranm 

saxlanma  texnologiyası  təkmilləşdirilir.  Ötən  dövr  ərzində  baş  verimş  də-

yişikliklər  ikinci  texniki  inqilab  adlanır.  Kənd  təsərrüfatının  inkişafı  çox 

vaxt  geniş  ərazilərdə  ilkin  bitki  örtüyünün  tamamilə  məhv  edilməsi  ilə 

müşahidə olunurdu. Qida üçün faydalı olan bitki növləri olan kiçik sahələr 

insanlar  tərəfindən  saxlanılır  və  bu  növlər  tədricən  mədəniləşdirilir  və 

onların daimi yerdə becərilməsi təşkil olunur. 

Kənd  təsərrufatının  genişlənməsi  yerüstü  təbii  ekosistemlərə  böyük, 

çox vaxt isə faciəli təsir göstərir. Geniş ərazilərdə meşələrin məhv edilməsi, 

mülayim və tropik zonalarda torpaqdan səmərəli istifadə edilməməsi tarixən 

formalaşmış  ekosistemlərin  birdəfəlik  dağılmasına  səbəb  olmuşdur.  Təbii 

biosenozlarm,  ekosistemlərin,  landşaftlarm  yerində  aqrosferlar,  aqroekosis-

temlər, aqrosenozlar, aqrar landşaftlar meydana gəlir. 

Aqrosfer  -  insanın  kənd  təsərrüfatı  fəaliyyəti  ilə  yer  ərazisində  dəyi-

şilmiş bütün sahələrin məcmusunu əks etdirən qlobal sistemdir. 

Aqroekosistemlər - kənd təsərrüfatı fəaliyyəti prosesində insan tərə- 



66 

 

 



findən  dəyişdirilən  ekosistemlərdir.  Bura  kənd  təsərrüfatı  tarlaları,  bağlar, 

üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir. 

Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur. 

Aqrosenozlar - kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarmda kənd təsərrüfatı 

məhsulları  əldə  etmək  məqsədilə  yaradılan  biosenozlardır.  Bu  bio-senozlar 

muntəzəm  olaraq  insan  tərəfindən  saxlanmış  biotik  qruplaşma-lar  olub, 

ekoloji  baxımdan  az  davamlı,  lakin  yüksək  məhsuldar  bir  və  ya  bir  neçə 

seçilmiş bitki və yə heyvan növləridir (çeşidlər, cinslər). 

 

2.1.2Aqrar landşaft  

Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd təsərrüfatınm təsiri 

ilə dəiyşilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır. 

XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər  aqroekosistemlər  kifayət  qədər  müxtəlif 

olmuşdur:  xam  torpaqlar,  meşələr.  çoxsahəli  oturaq  təsərrüfatları  olan  ra-

yonlar az dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayən-

dələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bila-vasitə ov və ev 

heyvanlarını yeməklə dolayısı yolla qidalanmışlar. İlkin bitkilər avtotroflar 

insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosis-

temlərin  əsas  konsumenti  sayılırdı,  burada  həmçinin  çoxlu  miqdarda  vəhşi 

və  ev  heyvanları  böyük  kutlə  təşkil  edirdi,  insan  tərəfındən  istifadə  olunan 

məhsullar tullantılara transformasiya olunur, onlar isə redusentlər və ya des-

truktorlara  parçalanaraq  və  həzm  edilərək sadə  maddələrə  (nitratlar, fosfat-

lar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yeni-

dən avtotroflar tərəfındən istifadə olunur. 

Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə 

maddələrin  dövranı  pozulmurdu.  İnsanın  qidalanması  zamanı  maddələr 

mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axmı 

(adambaşma  sutkada  4000  kkal),  insanın  istilik  (odun  yandırması)  və  me-

xaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi  enerjinin miqdarına 

bərabər idi. 

XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzin-

də ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağac-

lar  tərəfindən  akkumulyasiya  olunan  enerjidən  istifadə  olunurdu.Bir  insan 

tərəfındən istifadə olunan enerjinin umumi miqdarı (22000kkal/sutka), insa-

nın  neolit  dövründə  istifadə  etdiyi  enerjidən  cəmi  ikidəfə  (sutkada  10000 

kkal-a qədər) artıq təşkil edirdi. 

Beləliklə,  aqrar  sivilizasiya  təşəkkül  tapdığı  zaman  insan  ekosistemi 

yüksək  səviyyəyə  -  homeostaza  malik  idi.  Ekosistemin  antropogen  dəyiş-


67 

 

məsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, 



biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi. 

XX  əsrdə  kənd  təsərrüfatı  istehsalmm  artmasının  təsiri  nəticəsində 

Yerin  biosferinin  bərpa  olunmaz  qlobal  dəiyşməsi  kəskin  gücləndi.  XX 

əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanm (monokultura, yüksək məh-

suldar  muhafızə  olunmayan  bitki  çeşidləri,  aqrokimyəvi  maddələr)  tətbiq 

olunması  su və kulək eroziyası,  təkrar şorlaşma, torpağın  gücdən düşməsi, 

torpağın  deqradasiyası,  edafon  və  mezofaunanm  kasatlaşması,  meşəlik 

faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur. 

XIX  əsr  və  XX  əsrin  birinci  yarısında  aktiv  məskunlaşma  başladı  və 

planetin  münbit  torpaqları  zəbt  edildi.  Antropogen  təsirlərdən  nisbətən 

«azad»  ərazilər  mənimsənilməsi  çoxlu  vəsait  tələb  olunan  olduqca  mürək-

kəb  şəraitdə  yerləşir,  bura  həmçinin  biosferin  ekoloji  funksiyasının  stabil-

liyini  qoruyub  saxlayan  ərazilər,  məsələn,  tropik  meşələr,  Milli  parklar  və 

qoruqlar aiddir. 

XX  əsrin  ikinci  yarısında  həm  təbii  sistemlərin,  həm  də  insan  tərə-

findən yaradılan aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini 

məlumatlar  təqdim  edildi.  O,  bununla  yanaşı,  ayrı-ayrı  təbii  sistem-lərin 

tərkibinin  potensialı  da  müzakirə  olunurdu  (cədvəl  2.2).  Bütövlükdə  pla-

netimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi maddələrin nəzəri 

maksimum  məhsulünü  ildə  330  mlrd.  ton  qəbul  etmək  olar.  Maksimum 

məhsul  əldə  etmək üçün kənd təsərrüfatı ekosistemləri inkişaf  etdikcə,  Yer 

üzərində təbiətə təsirlər daim artır.  

Əmək  alətlərinin  təkmilləşdirilməsi,  çoxlu  miqdarda  qida  maddələri 

tələb  edən  yüksək  məhsuldar  bitkilərin  və  sortların  tətbiqi  təbii  proseslərin 

kəskin  pozulmasına  səbəb  olur.  Əsaslandırılmamış  əkinçilik  üsulları  və 

əkinçilik  sistemi  səhralaşmaya  yol  açır:  torpaqdan  səmərəsiz  istifadə 

olunması,  torpağın  muhafızə  texnologiyasına riayət  edilməməsi  nəticəsində 

torpaq eroziyası və münbitliyin itirilməsi; suvarılan ərazilərin şorlaşması və 

bataqlaşması;  torpağın  üst  horizontlarınm  hədsiz  bərkiməsi  sayəsində 

strukturunun  dəyişməsi;  uzun  müddət  yalnız  bir  bitki  növünün  becərilməsi 

nəticəsində təbii landşaftların bioloji müxtəlifliyinin aşağı düşməsi; suvarma 

məqsədilə  sudan  intensiv  istifadə  olunması  ilə  əlaqədar  sutoplayan 

horizontlarda  suyun  azalması  (tükənməsi)  sayəsində  yeraltı  suların 

defisitliyinin  artması;  kənd  təsərrüfatı  sahələrindən  daxil  olan  pestisid 

qalıqları  va  nitratlarla  səth  və  yeraltı  suların  çirklənməsi;  kənd  təsərrüfatı 

fəaliyyəti  ilə  məskənlərinin  və  yaşayış  yerlərinin  dağılması  nəticə¬sində 

vəhşi heyvanların məhv olması və s. 


Yüklə 5,58 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   55




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin