Ġzabella qasimova, musa bayramov

ġəkil  4.1.  Heyvandarlıq  fermaları  və  kompleksləri  ərazilərindən  peyin 

axınlarının qobuların dibinə dolmasının qarşısını almaq üsulu: 

1  –  ferma;  2  –  qobu  yamacı;  3  –  birinci  xəndək;  4  –  torpaq  qalağı;  5  –  peyinin 

bərk fazası; 6 – ikinci xəndəkdən çıxarılmış torpaq; 7 – ikinci xəndək; 8 – torpaq 

bəndi; 9 – meşə zolağı.

  

Yamacların  bu  cür  mənimsənilməsi  heyvandarlıq  kompleksləri  və 

fermalarından alınan peyinin  çıxarılma, emal, zərərsizləşdimə, nəql olunma 

və peyinin istifadə olunması sistemlərində həyata keçirilir.  

 

4.5. 2. Peyin axınlarının təmizlənmə üsulları və utilizasiyası  

Heyvanların  burdaq  dövrdə  peyinin  utilizasiyasının  texnoloji  sxemi 

belədir:  

 ●  peyini  bərk  və  maye  fraksiyalara  ayırmaqla  (birincini  ştabeldə, 

ikincini isə - aerotenklərdə və digər qurğularda zərərsizləşdirmək və təmiz-

ləmək  üçün  yerləşdirirlər,  hansı  ki,  onlardan  nohurlara  -  durulaşmış  axın-

ların toplayıcılarına və suvarılan əkinçilik tarlalarına daxil olurlar) çoxmər-

hələli təmizlənmə (hidro yuma tətbiq etməklə); 

 ●  axınların  torf  -  kompost  istehsalı  üçün  istifadə  olunması,  hansı  ki, 

tarlalara  biotermiki  zərərsizləşdirmə  üçün  daşınır  (bu  üsul  kiçik  fermalar 

üçün tövsiyə olunur);   

●  toplayıcı - nohurların və peyin saxlanma  yerlərinin köməyilə peyin 

axınlarının  təmizlənməsi  (hidroyuma  zamanı  tullantılar  qəbuledicilərə  və 

xəndəklərə  yönəldilir,  burada  maye  fraksiyalara  ayrılır,  zərərsizləşdirilir  və 

401 

 

filtirləmə  sahələrinə  göndərilir;  bərk  faza  kənd  təsərrüfatı  yerlərinə  yönəl-

dilir);     

●  təbii  su  hövzələrində  tullantıların  öz-özünə  təmizlənməsi  və  utili-

zasiyası, nə vaxt ki, durulaşdırılmış maye təmizləyici qurğulardan toplayıcı-

nohurlara  və  sonra  isə  su  hövzələrinə  axır,  çöküntü  isə  gübrə  hazırlanması 

üçün istifadə olunur;  

● maye peyinin anaerob emalı (metanogenez) və ya qıcqırdılması, to-

xumları isə hansı ki, patogen mikroorqanizmlərin hesabına mənv olur, peyin 

xoşagəlməz  qoxusunu,  alaq  otlarının  toxumları  isə  cücərmə  qabiliyyətini 

itirir (eyni zamanda yanacaq alınır - metan).   

Peyinin maye və bərk fazalara ayrılması  vibrofiltrlərın, sentrafuqa və 

ya  vibrodivarların  şnek  preslərinin  köməyilə  həyata  keçirilir.  Bu  zaman 

peyinin  nəmliyi  90..95  %-dən  62...65%-dək  azalır.  Peyinin  bərk  fazasını 

xəndəklərdə biotermiki öz-özünə qızışma hesabına 60...70

0

C-də zərərsizləş-

dirirlər.  Bərkidilmiş  peyin  və  ya  səpilən-peyin  müxtəlif  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin,  o cümlədən  tərəvəzərin  açıq  və  örtülü qruntda  becərilməsində 

istifadə olunur.    

Maye  peyinin  aerasiya  yolu  ilə  -  peyin  yerləşdirilmiş  həcmə  havanın 

üfürülməsilə  (isveç  sistemi  ―Likom‖),  pasterizə  etmə  (70...80

0

C-dək  qız-

dırmaq), kəskin buxarla sterilizə etmək (120...130

0

C-dək qızdırmaq) yolu ilə 

də maye peyinin zərərsizləşdirilməsi həyata keçirilir. Termiki kontakt - qaz 

zərərsizləşdirilməsində  qaz  axını  maye  peyinin  içərisində  yanır.  Bu  üsulla 

nohurların  lil  çöküntülərini  –  durulaşdırılmış  peyin  axınlarının  toplayıcı-

larını  da  zərərsizləşdirmək  olar.  Bundan  əlavə  peyin  ammonyak,  elektrik 

cərayanı və s. zərərsizləşdirilir.   

Suvarılan  əkinçilik  tarlaları  çirkab  suların,  o  cümlədən  peyin  axın-

larının qəbulu və zərərsizləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulur. Meşə əkinlərinin 

və  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  suvarılması  və  gübrə  kimi  mütləq  istifadəsi 

həyata keçirilir.  

Peyin axınlarının çoxmərhələli təmizlənməsi və utilizasiyasının ümu-

mi texnoloji sxemi şəkil 4.2-də verilir. Bu sxem peyinin zərərsizləşdirilməsi 

üzrə qurğunun həm süni şəraitdə, həm də təbii toplayıcı-nohurlarda, bufer-

nohurlarda,  çirkab  suların  keçdiyi  yoldakı  meşə  əkinlərində,  suvarılan 

əkinçilik tarlalarında, bioloji nohurlarda istifadəsini  nəzərdə tutur.     

          Meşə əkinlərində çirkab sular asılı və sorulmaya cəlb olunan, hansı ki, 

döşənəklə  birgə  iştirakından  allyuvüal  suxurlar  yaranır  və  torpaq  əmələ 

gəlmə  prosesində  iştirak edir;  bioloji və bufer nohurlarda durulaşmış  peyin 

axınları su anbarları, çay və digər su obyektlərinin suları ilə qarışır və günəş 

402 

 

şüalarının,  aerasiyanın,  hiqro-  və  hidrofitlərin,  mikroorqanizmlərin  təsiri 

nəticəsində öz-özünə təmizlənir. 

 

 

 

ġəkil 4.2. Peyin axınlarının çoxmərhələli təmizlənməsinin texnoloji sxemi. 

1 – heyvandarlıq kompleksi (süni şəraitdə peyinin zərərsizləşdirilməsi qurğusu 

olan); 2 – təmizləyici qurğular sistemi; 3 – torf-kompost zavodu; 4 – durulaşmış 

axınların  toplayıcısı;  5  –  qovşaq;  6  –  suvarılan  əkinçilik  tarlaları;  7  –  bufer 

nohur; 8 – balıq nohuru; 9 – su anbarı. 

 

Toplayıcı  nohurlarda  çirkab  suların  orqanoleptik  xassələri  dəyişir 

(peyin və fekal qoxular zəif qoxularla, sarımtıl rəng – boz-sarı rənglə  əvəz 

olunur). Durulaşdırma və aerasiya zamanı çirkab sularda nitratların və kaliu-

mun,  az  miqdarda  isə  ammonyak  və  fosforun,    miqdarı  xeyli  azalır.  Bufer 

nohurlarda  suyun  rəngi  və  qoxusu  itir,  bundan  əlavə,  onda  fosfor  və 

kaliumun miqdarı kəckin azalır.     

Maye  peyin  torf-kompost  qarışığının  və  ya  torf-peyin  kompostunun  

hazırlanma  sında  istifadə  olunur.  Bu  zaman  maye  peyinin  torfla  qarışığı 

3...4 ay ərzində xəndəklərdə saxlanılır, bu dövr ərzində biotermiki proseslər 

nəticəsində  patogen  mikroorqanizmlər  məhv  olurlar.  Bu  üsul  o  rayonlarda 

tətbiq  olunur  ki,  orada  torfun  yerli  ehtiyatları  olsun.  Rusiyanın  cənubunda 

maye peyini mineral tukalarla qrışdırıb, qurutduqdan sonra qranullaşdırılmış 

gübrə istehsalında istifadə etmək olar.  

403 

 

Südçülük  istiqamətli  heyvandarlıq  komplekslərində  maye  peyinin 

təsərrüfatda  istifadəsinin  ən  effekli  istiqaməti  –  onun  suvarma  tarlalarında 

utilizasiyasıdır.   

     Maye  peyinin  toplanmasının  və  istifadəsinin  müxtəlif  texnoloji 

sxemləri hazırlanmışdır. Məsələn, aşağıdakılar:  

-peyini  yarıqlı  döşəmədən  fermadan  50  m  aralıda  yerləşən  petin  top-

layan xəndəyə axıdılır, buradan isə sorucu aparatın köməyilə o metanogenez 

üçün  qıcqırma  kamerasına  daxil  olur  və  sonra  öz-özünə  axınla  peyin  top-

layıcısına ötürülür;  

-su  ilə  qarışdıqdan  sonra  peyin  orta  axınlı  yağış  yağdırma  aparatlı 

daşınan yağış yağdırma qurğusuna ötürülür;     

-peyin peyintoplayana düşür (birinci sxem üzrə), oradan isə mexaniki 

susuzlaş  dırma  sexinə  sorulur;  maye  fraksiyanı  öz-özünə  axınla  altı  aylıq 

çıxıma  hesablanmış  saxlama  yerinə  yönəldirlər,  sonra  isə  yağış  yağdıran 

qurğu ilə tarlaya paylayırlar;  bərk fraksiyanı sexdən 100 m aralıda yerləşən  

xəndəklərdə  basdırırlar  və  üç  ay  saxladıqdan  sonra  nəqliyyat  vasitələrinə 

yükləyərək rotorlu atıcılarla torpağa verirlər;  

-peyin peyintoplayana düşür (birinci sxem üzrə), peyin saxlama yerinə 

vurulur və 3...4 ay  ərzində durulaşdırmaq üçün saxlanılır, sonra maye  his-

səni  şiber  hərəkətetdiri  cisi  ilə  şirə  toplayana  tökürlər,  oradan  isə  tarlaya 

vurulur və yağış yağdıran qurğunun köməyilə torpağa  verilir.    

Peyinin  toplanması  və  istifadəsində  yuxarıda  göstərilən  istənilən 

sxemlərdən birini seçdikdə, ehtiyat kimi maye peyini atan 4 və  ya 8 tonluq 

aviosisterna və ya digər gücləndirilmiş atıcı lazımdır.  

Maye  peyinin  suvarma  tarlalarına  peyin  şirəsi  daşıyan  maşınların  

köməyilə daşınması ekoloji cəhətdən əsaslandırılmamışdır.  Belə ki, o hava 

şəraitindən,  suvarılan  sahənin  ölçüsündən,  onların  fermadan  uzaqlığından, 

mexanizatorun  kvalifikasiyasından  və  vicdanından  və  yem  sahələrini  güb-

rələmə suvarmalarının müddətindən, dozasından və keyfiyyətindən asılıdır.  

Meteoroloji  faktorlardan asılı  olaraq maye peyinlə suvarılma çətinlik 

yaradanda,  hər  bir  sxem  peyinin  peyin  saxlama  yerlərində  ən  az  1...3  qış 

ayında  saxlanmasını  nəzərdə  tutmalıdır.    Lakin  üçaylıq  saxlama  dövründə 

patogen  mikroorqanizmlərin  və  helmintlərin  hamısı  məhv  olmur,  zərərsiz-

ləşdirməni isə (kontakt-qaz üsulu ilə) yalnız lil çöküntüsü həyata keçirir.  

Peyin  şirəsi  daşıyanların  sayı  iri  buynuzlu  heyvanların  fermalarının 

texnoloji  layihələnmə  normalarına  əsasən  planlaşdırılır.  Misal  olaraq,  1000 

baş inəyin südçülük kompleksi üçün maye peyinin çıxımı cədvəl 4.21-də ve- 

404 

 

 rilir.    

Verilmiş  misaldan  göründüyü  kimi,  1000  baş  inək  üçün  kompleksdə 

hər gün 65 t (m

3

) peyin şirəsi (orta nəmlik 90...92%), ildə isə 24488 t (m

3

) 

utilizasiya olunmalıdır.  

Sonuncu  göstərici  (illik  kütlə)  yem  bitkisinin  azota  olan  tələbatına 

əsasən maye peyinin illik miqdarını yerləşdirməsinə lazım olan sahəni təyin 

etmək üçün istifadə olunur. Ancaq bu, lazım olan dəqiqliklə hesablanmanın 

aparılmasına və suvarma sahələrində ekoloji vəziyyətin inkişafının proqnoz-

laşdırılmasına imkan vermir.  

Ekoloji  vəziyyətin  yaxşılaşdırılması  və  təbii  ehtiyatların  rasional  isti-

fadəsi üçün texnoloji liniyaların istismarının müxtəlif üsulları işlənib hazır-

lanmışdır.  Belə  ki,  hidroyumada  resirkulyasiya  üsulu  tətbiq  olunur.  Peyin 

tövlədən  daxili  öz-özünə  peyindaşıyana  düşür,  buradan  axınla  peyin  şirəsi 

qəbulediciyə aparılır, harada ki, maye rəngsizləşir (durulur), peyinin yuyul-

ması  üçün  təkrar  əvvəlki  yerə  qaytarılır.  Belə  sistem  periodik  olaraq  az 

miqdarda suyun əlavə olunmasını tələb edir.  

Cədvəl 4. 21 

1000 baĢ inıyin südçülük kompleksi üçün texnoloji suyun sərfi və peyin 

kütləsinin çıxımı 

 

Göstərici 

Ümumi çıxım 

Qeydiyyat  

Gün 

Il 

Bütün  inək  və  buzovlardan  peyin 

çıxımı, t  

O cümlədən məhsuldar inəklərdən  

58,3 

 

46,2 

22196 

 

17862 

840  baş  məhsuldar  inək 

hesablanır  

Su sərfi, m

3

:  

Sağma  bloku  sahəsindən  peyinin 

yuyulması  

Mərkəzi  dəhlizin  çərçivələrinin 

sanitar yuyulması  

Sağma aparatlarının yuyulması  

 

Yelinin yuyulması  

Profilaktoriyadan  peyinin  yuyul-

ması (72 buzov)  

 

2,0 

 

1,0 

 

0,8 

 

2,0 

0,43 

 

730 

 

365 

 

292 

 

730 

175 

 

Sahə  400  m

2

,  norma  5 

l/m

2

  

 

Sahə 200 m

2

  

 

Relizerlər,  süd  daşıyıcı 

borular,  sağma  aparat-

ları, şlanqlar  

Hər inəyə bir l gündə iki 

dəfə 

Yığmada  yuma,  sonra 

isə mərkəzi peyin  kanlı   

Cəmi alınmış maye peyin, t (m

3

)  

64,53 

24488 

Maye 

peyinin 

həcm 

kütləsi 1 t/m

3   

     

 

405 

 

Peyinin toplanmasının boru-resirkulyasiya sisteminin sxemi aşağıdakı 

kimi  işləyir  (şəkil  4.3).  Özüaxan  boru  xətti  4  açıq  halda  olanda  fekal  

sorucusu  1  işə  salınır.  Peyin  şirəsi  şirətoplayandan  3  təzyiqli  boru  xətti 

vasitəsilə özbaşına axan 4 boru xəttinə verilir. 5 paylayıcı quyulardan 4 boru 

xəttinə atılan peyin peyin- şirəsi axını ilə birgə tutucu-quyuya düşür, 6 tor-

şəbəkəsindən keçir peyin- şirəsi toplayana düşür.   

Lazım olanda peyin-şirəsi peyin-şirəsi toplayandan 2 sürgüsünün mü-

vafiq vəziyyətində  sorucunun köməyilə 7 boru-xətilə boşaltmaya yönəldilir. 

Peyin-şirəsinin  resirkulyasiyasının  dövriyyəsi  onun  zərərsizləşdirilməsini 

tələb edir.  

Peyin  kütləsinin  tədarük  üsulu  iki  qrupa  bölünür:  homogenləşdirmə 

üsulu və zərərsizləşdirilmə üsulu.  

Peyin  kütləsinin  homogenləşdirilməsinə  (eyni  cinsli)  onun  əsaslı  su-

rətdə qarışdırılması  və peyin-şirəsi  toplayıcısının  bütün  həcmində  xırdalan-

ması (mexaniki, pnevmatik və hidravlik qarışdırıcılar) yolu ilə çatmaq olar.  

Maye  peyini  metantenklərdə  termofil  metan  qıcqırması  vasitəsilə, 

termiki  emalı  (kontakt-qaz)  alovla  zərərsizləşdirmə  üçün  qurğuda  VİESX 

konstruksiyasında,  aerob  emalı  ―Alfa-Laval‖  firmasının  maye  peyini  hava 

ilə qarışdıran xırdalayıcı-aeratorlarını tətbiq etməklə zərəsizləşdirmək olar.  

Qapalı boru xətlərinin istifadəsi hazırlanmış maye peyinin ferma ətra-

fındakı  yem  sahələrinin  suvarılmasına  daşınma  texnologiyasını  ekoloji-

ləşdirir.     

 

 

ġəkil 4. 3.  Peyinin toplanmasının boru-resirkulyasiya sisteminin sxemi: 

I  –  pəyə;  II  –  tutucu-quyu;  III  –  peyin  şirəsi  toplayıcısı;  IV  –  sorucu  stansiya;             

1  -  fekal  sorucusu;  2  –  sürgü;  3  –  təzyiqli  boru  xətti;  4  –  öz-özünə  axan  boru 

xətti; 5 – quyular; 6 – tutucu tor; 7 – boşaltma üçün boru xətti. 

406 

 

4.5.3.  Heyvandarlıq  tullantılarının  emalı  üçün  biotexnologiyanın 

istifadə olunması 

Avropa biotexnologiya federasiyasının təyinatına görə, biotexnologiya 

-  mikroorqanizmlərin  və  toxumaların  faydalı  keyfiyyətlərinin  sənayedə 

tətbiqi  üçün  biokimya,  mikrobiologiya  və  kimya  texnologiyalarının  birgə 

istifadə olunmasıdır.  

Ekoloji  biotexnologiya  müvafiq  texnoloji  proseslərin  köməyilə  ətraf 

mühitin  mühafizəsi  (tullantıların  emalı,  mühitin  komponentlərinin  çirklən-

mədən  mühafizəsi,  təbii  ehtiyatların  rasional  istifadəsi  və  s.)  məsələlərini 

həll edir.   

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi heyvanların intensiv çoxaldıl-

ması peyinin lokal toplanmasına səbəb olur. Onların miqdarı bəzən o qədər 

çox olur ki, təbii biodeqredasiya potensialını dəfələrlə ötüb keçir.  

Peyinin  kompostlaşdırılması  bioloji  oksidləşmənin  kompost-humus-

laşmış məhsulunu almaq üçün tətbiq olunur. Məhsulun tərkibində üzvi bir-

ləşmələr, parçalanma məhsulları, ölmüş mikroorqanizmlərin biokütləsi və s. 

olur.  Bu  məhsulun  torpağa  verilməsi  aqroekosistemin  sabitliyinin  pozul-

masına səbəb olmur.  Kompostlaşdırma  - bioloji oksidləşmənin  ekzotermik 

prosesidir. Burada üzvi substrat yüksək temperatur və nəmlikdə mikroorqa-

nizmlərin  qarışıq  populyasiyalarının  aerob  biodeqredasiyasına  uğrayır  və 

torpağın  aqrokimyəvi  meliorasiyası  üçün  qiymətli  və  təhlükəsiz  məhsula 

çevrilir.  

Kompostlaşma prosesində oksigenə olan tələbat ödənilir və karbon iki 

oksid,  su  ayrılır,  istilik  artır  və  üzvi  maddə  sabit  formaya  keçir.  Peyin 

xəndəklərdə  toplandırıldıqda  fermentasiya  prosesində  ayrılan  istiliyin  bir 

qismi saxlanılır ki, bu da kompostlaşma prosesini sürətləndirir.  

Peyinin aerasiyasını yaxşılaşdırmaq, eləcə də nəmliyin azaldılması və 

karbonun  azota  olan  nisbətini  yüksəltmək  üçün  əlavələr  qarışdırılır  (taxıl-

ların küləşi, yarpaqlar, zibil, qırıntılar və s.).  

Kompostlaşma  prosesində  dörd  mərhələ  ayrılır:  mezofil,  termofil, 

soyuma  və  yetişmə.  Birinci  üç  mərhələ  sürətlə  keçir  (günlər  və  ya  həftələr 

ərzində). Yetişmə mərhələsi isə bir neçə ay çəkir. Bu müddət ərzində ölmüş 

bakteriyaların zülalları ilə liqnin qalıqları arasında humin turşularının yaran-

masına səbəb olan mürəkkəb reaksiyalar baş verir.  Bu müddət ərzində xən-

dəklərdə temperaturu 55

0

C -yə  yaxın saxlamaq lazımdır, buna görə də hər-

dən  xəndəklərdə  məcburi  havalandırma  olmalıdır.  Tövsiyə  olunan  optimal 

nəmlik  50...60%  həddində,  minimal  sərbəst  qaz  məkanı  30%-ə  yaxın,  qaz 

fazasında oksigenin qatılığı isə 10...18%  olmalıdır.  Xəndəklərin (topaların) 

407 

 

aşağıdakı ölçülərini saxlamaq lazımdır: uzunluq – istənilən qədər, hündürlük 

– 1,5 m; eni – 2,5 m (təbii havalandırmada).  

Xəndəklər  (kompost  sıraları)  üçbucaq  formalı  olur.  Onları    beton-

laşdırılmış sahələrdə yerləşdirirlər. Peyin doldurucudan atıcıya yükləndirilir, 

sonra isə maşının daimi yavaş hərəkəti ilə atılır.  Sonra diametri 75 mm olan 

şüvülün köməyilə xəndəyin dibinə qədər, bir-birindən 1 m aralı olan vertikal 

deşiklər  açırlar.  Bir aydan sonra xəndəyi qarışdırırlar. Iki –üç aydan sonra 

kompost tamamilə yetişir. 3-4 gündən sonra bu cərgəyə bir qədər yeni peyin 

kütləsi  əlavə  olunur.  Ritmi  tutaraq  işi  o  vaxtaqədər  davam  etdirirlər  ki, 

cərgənin  hündürlüyü  2  m  çatsın  (bu  zaman  onun  periodik  qarışdırılmasına 

ehtiyac yoxdur).  

Çində  peyinin  kompostlaşdırılmasının  xüsusi  üsulu  hazırlanıb.  Onun 

qatlarının arasına bitkinin xırdalanmış gövdələri növbə ilə yerləşdirilir. Hər 

cərgədə 40% gövdə, 30% kənd təsərrüfat axınları və bərk tullantılar və 30% 

peyin olur. 7...10 qatdan ibarət olan topanın  hündürlüyü 1,5 m, eni 2...3 m,  

uzunu  6...7 m olur. Aerasiya sistemi bir-birindən 1,5 ...2 m  aralıda yerləşən 

və quyunun dibindən 0,3 m məsafədə, diametri 100 mm olan bambuk  ağa-

cının çubuqlarının  köməyilə yaradılır. Horizontal çubuqları vertikal çubuq-

larla 1 m məsafədə  yerləşdirdikdə onlar bir-biri ilə birləşir. Yerləşdirmənin 

sonunda topanın üstü 0,3 m qalınlığında lillə örtülür. Bambuk çubuqları 24 

saatdan sonra çıxarırlar, bu zaman havalanma üçün olan deşiklər saxlanılır. 

2  həftədən  sonra  topanı  çevirirlər,  kompost  isə  2...4  aydan  sonra  istifadə 

olunur.  

Peyinin  yem  əlavələrinə  çevrilmə  emalını  bir  neçə  yolla  aparırlar: 

peyindən  və  ya  quş  zılından  yem  (qidalı)  hissəni  çıxarmaqla;  peyinin  yem 

mayalarının  istehsalı,  milçək  sürfələrinin  və  yosunların  becərilməsi  üçün 

qidalı mühit kimi tətbiqi; yem zülalının alınması üçün qurdların becərilməsi.  

İri buynuzlu mal-qaranın peyinin yem əlavəsi ―Seriko‖ –ya emalının, 

peyindən xam  proteinin, karbohidrat  (energetik)  maddəsinin və biogen ele-

mentlərin  (NPK)  çıxarılmasına  əsaslanan  fransız  texnologiyası  daha  çox 

məşhurdur.  

Kənd  təsərrüfat  heyvanlarının  ekskrementlərinin  quru  maddəsi  rasio-

nun ümumi enerjisinin 20-25%-ni və xam proteinin 16%-ni təşkil edir.  

Peyinin emalının texnoloji əməliyyatlarının nəticəsində alınır: məhsul 

C

1

-  silos (nəmlik 60%; quru maddənin tərkibi, %-lə: protein – 7,3, yağ – 2, 

kleçatka – 28, AEM – 51,7, kül - 11); məhsul C

2 

– protein konsentratı (nəm-

lik 10% ; quru maddənin tərkibi, %-lə: protein – 27, yağ – 6, kleçatka – 2, 

AEM – 55, kül - 10); məhsul C

3

 – üzvi gübrə və texnoloji su.  

408 

 

Birinci  texnoloji  əməliyyat  iri  ağır  cisimlərin  çıxarılması  və  qarış-

dırma  üçün    peyinin  qəbulediciyə  ötürülməsi,  buradan  o,    dörd    beton  ka-

meraya  vurulur (150 m

3

) – fermentyorlara. Peyin ardıcıllıqla hərəsində bir 

gün qalmaq və qarışdırılmaqla , dörd kameranın hamısından keçirilir. Onun 

nəmliyi  78  ±  2  %  və  p  H  –  5,6...6  olmalıdır.  Dördüncü  gün  peyin  axırıncı 

(dördüncü) fermentyordan məhsul C

1

 arılması üçün seperatora verilir.  

İkinci əməliyyatda məhsul C

1

 –in ayrılması və fermentasiyası baş ve-

rir. Əvvəlcə seperatorlarda bitki liflərini, dən qabıqlarını, həzm olunmamış 

dəni və digər 0,8 mm-dən böyük olmayan birləşmələri ayırırlar. Ayrılmış və 

sıxılmış  (nəmlik  55...60%)  bərk  fraksiya  məhsul  C

1

–in  alınması  üçün 

xammaldır, maye fraksiyanı isə ayıraraq, sonrakı emal və məhsul C

3

 və  C

2

 

almaq  üçün kameraya ötürülür.  

Məhsul C

1 

bunkerə daxil edilir, sonra isə  silos qülləsinə  ötürülür, bu-

rada 10...12 gün müddətində fermüntləşmə baş verir (siloslaşma süd turşusu 

bakteriyalarının inkişafı nəticəsində, zərərsizləşmə isə - silos kütləsinin yük-

sək temperaturu – 60...70

0

C hesabına baş verir).  

Üçüncü  texnoloji  əməliyyatda  ikinci  əməliyyat  nəticəsində  alınmış 

maye fraksiya kameradan dövri işləyən (avtomatlaşdırılmış rejimdə) sentra-

fuqaya  verilir.  Dövr  6...7  dəqiqə  ərzində  davam  edir,  əgər  maye  faza 

sentrafuqaya  fırlanmanın 1500 dəq

-1 

tezliyində  daxil  olursa,  sonra  onu  200 

dəq

-1

 tezliyə qədər azaldırlar və seperasiya olunmuş bərk qalığın avtomatik 

boşaldılması baş verir. Nəmliyi 60% olan bu qalıq – çöküntü (qum, gil, üzvi 

qarışıqlar)  məhsul C

3

 – dür, hansı ki, gübrə kimi istifadə edilir.  

Sentrafuqada alınmış maye fraksiya (məhsul C

3

 ayrılandan sonra) ka-

merada toplanan vaxtda,  məhsul C

2 –

 nin

 

 ayrılması, qurudulması və qranul-

laşdırılması  dördüncü texnoloji əməliyyatda  baş verir. Əvvəlcədən  maye 

aşağı  təzyiq  altında  (=20  kPa)  80

0

C-dək  qızdırılır.  Alınmış  konsentratda 

28%  quru  maddə  olur,  sonra  onu  70

0

C  temperaturda  toz  halına  düşənədək 

qurudurlar.  Bu  toz  (məhsul  C

2

)  –  qiymətli  zülali  yemdir  (yem  dəyərinə  və 

lizinin miqdarına görə onu soya şrotu ilə bərabər tuturlar).  Vertikal şneklə 

onu qranulyatora, sonra isə hazır məhsul bunkerinə  ötürürlər.  

Sonuncu (beşinci) əməliyyatda dezodorlaşdırma və texniki suyun isti-

fadəsini  həyata  keçirirlər,  hansı  ki,  məhsul  C

2

-nin  qurudulmasında  və  kon-

densasiyasında alınır. Bu zaman buxar soyuducuya daxil olur, alınmış su isə 

qəbulediciyə ötürülür. Dezodorasiya həcmdən forsunkalarla suyun  çilənmə-

sində qüllədə baş verir. Belə suyun adi su ilə qatılmasından (1:1) sonra, onu 

bordaq heyvanların suvarılmasında  və  ya  peyinin   fermentasuyasında  onu  

409 

 

 nəmləndirmək üçün istifadə etmək olar.  

Məhsul  C

1

  və  C

2

  yem  məqsədilə,  məhsul  C

3

  isə  gübrə  kimi  istifadə 

olunur.   

 

4.5.4  Heyvandarlıq  ferma  və  komplekslərinin  sanitar  mühafizə 

zonaları və yaşıl əkinləri 

Kənd  yaşayış  məntəqələrində  heyvandarlıq  ferma  və  kompleksləri 

yaşayış  tikintilərindən  sanitar-mühafizə  zonaları  ilə  ayrılır.  Belə  zonaları 

binalar  və  heyvanların  saxlanması  üçün  olan  yerlərdən,  eləcə  də  peyin 

saxlanan ərazidən və ya yemlərin açıq anbarları yerləşən ərazinin sərhəddin-

dən başlayırlar (cədvəl   4.22).    

 

         C