Ġzabella qasimova, musa bayramov

     ġəkil 5.6. Səyyar aqroekoloji laboratoriyanın struktur elementləri 

                     1.Bir struktur elementi daxilində informasiya və funksional əlaqələr; 

                     2. Ümumi struktur daxilində informasiya əlaqələr 

 

490 

 

 

ġəkil 5.7. 

Aqroekoloji monitorinqin məlumatlar bazasının formalaşması 

(torpaqların monitorinqi misalında 

 

Məlumatlar bazasının layihələşməsinin tələbatlarına uyğun olaraq, ilk 

növbədə konseptual, məntiqi və fiziki strukturu hazırlanır və belə bazaların 

maketi  yaradılır.  İnformasiyanın  təsnifatının  ümumi  prinsipləri  və  onun 

tərtib etmə formalarının təyin olunmasıdır. 

Poliqon  monitorinq  çərçivəsində  aparılan  təcrübələri  obyektiv  olaraq 

iki qrupa bölürlər: qısa müddətli və uzunmüddətli. Bu qrup təcrübələrin spe-

sifik qiymədəndirilməsi və analizi, onların  əsasında alınmış informasiyalar, 

həll  olunacaq  funksional  vəzifələr,  məlumatlar  bazasının  "qısamüddətli 

təcrübələr"  və  "uzunmüddətli  təcrübələr"  bölməsinə  aid  edilməsinin  məq-

sədə uyğunluğunu göstərir. 

Beləliklə,  poliqon  monitorinqinin  məlumatlar  bazası  aşağıdakı  pred-

met  bölmələrini  birləşdirir:  təcrübələrin  kataloqları;  uzunmüddətii  və  qısa-

müddətli  təcrübələrin  təsviri;  nəzarətin  avtomadaşdırılmış  sistemi  ilə  poli-

qonlarda müşabidə materialları. İstənilən məlumatlar bazasının təşkili uyğun 

klassifikatorların  olmasmı  tələb  edir.  Baxılan  məlumatlar  bazasının  tərki-

binə daxil olan lokal klassifikator əldə olan sahə məlumatlarına əsaslanır. 

491 

 

Sifarişçilərin  tələblərinə  olan  məlumatlar  bazasının  layihələşməsi 

zamanı  xüsusi  hazırlanan  birbaşa  aqreqat  informasiyaların  daxil  olma 

imkanları  nəzərə  alınır.  Nəticədə  uzunmüddətli  təcrübələrin  materiallarına 

görə hazırlanan məlumatlar bazası növbəli əkinin pasportunu təşkil edir. 

Poliqon  monitorinqinin  məlumatlar  bazasının  dinamik  hissəsinə  ba-

xarkən,  aşağıdakıları  qeyd  etmək  yerinə  düşər.  Təcrübələrdən  informasi-

yanın təyin olunan həcmi, avtomatlaşdırılmış informasiya- ölçmə kompleksi 

ilə  işıqlandırılan  ötürücü  sistemlərin  köməyi  ilə  aparılır,  hansı  ki,  EHM-də 

mərkəzi posta göndərilir. Burada həyata keçirilir: ötürücülərlə informasiya-

nın  qəbulu,  məlumatların  filtrasiyası  və  qradasiya  əyriləri  ilə  onların  gös-

tərilməsi,  məlumatların  lokal  bazasının  formalaşması  və  onların  vizuallığı; 

arxivlərin formalaşması. 

Bu səviyyədə məlumatların ilkin analizi, aqroekosistemlərin vəziyyəti 

haqda  operativ  arayışların  verilməsi  məqsədə  uyğundur.  Sonra  toplanmış 

informasiyanı  baş  elmi  təşkilata  göndərirlər,  harda  ki,  pliqon  monitorinqin 

ümumi  məlumatlar  bazasına  daxil  edilir.  Aqroekoloji  monitorinq  sistemi 

qısamüddətli  təcrübələrindən  alınan  tədqiqiat  nəticələrinin  təqdim  olunma 

forması,  eksperimentin  aparıldığı  vaxtda  fiksə  olunan  bütün  xarakteris-

tikaları əhatə edir. Bu zaman maksimal informativliyin tələblərini ilkin mə-

lumatlarının  həcminin  minimallaşmasının  tələblərilə  birləşdirmək  lazımdır. 

Hesabatın  əldə  olan  formaları  aşağıdakı  xüsusiyyətləri  ilə  fərqlənirlər: 

onlarda poliqon monitorinqin bütün səviyyələrində alınmış informasiyalara 

tələbatlar  nəzərə  alınır:  onlar  tam  həcmdə  yaradılan,  bütün  ənənəvi  qısa-

müddətli  və  uzunsürən  eksperimentlərin  materiallarının  yaradılmış  struk-

turunu daşımağa imkan verir. 

 

 

5.7.

 

Kənd təsərrüfatinda təbiəti mühafizə tədbirləri 

 

5.7.1.Təbiəti mühafizənin təşkili 

Kənd təsərrüfatının ―ekologiyalaşdırılması‖ hələ XX-ci əsrin 70-80-ci 

illərindən  başlayıb.  Əkinçilik  sistemlərinin  sərbəst  ―Təbiəti  mühafizə  böl-

məsində gübrələrdən istifadə və pestisidlərin tətbiqinin xüsusiyyətləri, səna-

ye istehsalından pozulmuş torpaqların rekultivasiyası, çayların su mühafizə 

zonalarının  təşkili,  mühitin  tullantılarla  çirklənməsinin  qarşısının  alınması 

nəzərdə tutulub. 

Kənd  təsərrüfat  istehsalı  və  ətraf  mühitin  mühafizəsi  müasir  aktual 

problemdir. Onun qarşısını almaq üçün 1983-cü ildə Bryanskda ekolojiləş-

dirmə prosesinin inkişafı və onun elmi əsaslarının formalaşması üçün elmi-

praktiki  konfrans  keçirilmişdir.  Kənd  təsərrüfatının  intensivləşməsi  ilə 

492 

 

əlaqədar  Qeyri-Qaratorpaq  zonada  təbiəti  mühafizə  problemlərinin  (1983) 

həmin konfransda söylənilən fikirləri bu gün də aktualdır. 

Kənd təsərrüfatına ekoloji tələbatda deyilir:  

1. Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan fiziki şəxs, təşkilat, birlik, torpağın, 

suyun, meşənin təbii fəlakətdən, kənd təsərüfatının kimyalaşması, meliorasi-

yası  və  digər  işlərdə  insanın  sağlamlığına  zərər  vuran  ətraf  mühitin  vəziy-

yətinin  pisləşməsinin  qarşısını  almaq  üçün  kompleks  tədbirlərdən  istifadə 

etməlidir. 

2.  Heyvandarlıq  ferma  və  kompleksləri,  kənd  təsərrüfatı  məhsulları 

emal edən təşkilatların sanitar- mühafizə zonaları olmalıdır. 

1996-cı ilin aprelində Rusiya Federasiyası sərəncam imzaladı:  Rusiya  

Federasiyasının davamlı inkişafa keçməsi haqda. Konsepsiyaya görə davam-

lı inkişafa keçmə - cəmiyyətin ekoloji təhlükəsizliyini təmin etməklə, eko-

loji problemlərin ardıcıl və məqsədyönlü həlli ilə sıx bağlıdır. 

Ətraf mühitin qorunması üzrə əməkdaşlıq 100 il əvvəl yaranıb. 1962-

ci  ildə  BMT-nin  XVII  Baş  məclisində  ―Ekoloji  inkişaf  və  Təbiətin  müha-

fizəsi‖ adlı xüsusi qətnamə qəbul olundu. 

1963-cü ildə Ümumdünya yabanı təbiətin mühafizəsi fondu yaranıb. 

1968-ci  ildə  Parisdə  YUNESKO-nun  Beynəlxalq  Konfransı  ―MAB‖ 

Beynəlxalq elmi-tədqiqat proqramının başlanmasının təməlini qoydu. 

FAO- BMT-nin ərzaq və kənd təsərrüfatı üzrə təşkilatıdır. 

ÜST-  sağlamlığın  ətraf  mühitin  vəziyyətindən  asılılığı  ideyasını 

öyrənir. 

1970-ci ilin sonunda YUNESKO – nun təşəbbüsü ilə təbiətin və təbii 

ehtiyatların mühafizəsi Beynəlxalq  ittifaqı yarandı. 

1972-ci  ildə  Stokholmda  BMT-nin  ətraf  mühit  məsələsi  üzrə  kon-

fransda 5  iyun Beynəlxalq ətraf mühitin mühafizəsi günü elan olundu. 

1973-cü ildə  BMT-nin  ətraf mühit  üzrə proqramı ( YUNEP) təşkilatı 

işə başladı. 

 

5.7.2.  Kommoner  qanunları 

Ətraf  mühitlə  harmoniya  təşkil  edən  istehsal  və  tələbatlar  ekologiya 

qanunları əsaslanmalıdır. Bu qanunlar məşhur ekoloq B.Kommoner (1974) 

tərəfindən formalaşdırılmışdır. 

Birinci  qanuna  görə  hamı  hər  şeylə  əlaqəlidir.  Bütün  ekosistemlər 

qarşılıqlı münasibətdə və qarşılıqlı tarazlıqdadır.   Ekosistemin hər hansı bir 

həlqəsində  müəyyən  dəyişkənlik  dinamik  özünənəzarət  xüsusiyyətinə  görə 

bütövlükdə  stabilləşir.  Həddən  artıq  kənarlaşmada  ekosistemin  dağılması 

baş verir. Yol verilən kənarlaşmalar sistemin mürəkkəbliyi və onun genetik 

parametrləri ilə  təyin olunur. (Həlqəvi dövriyyənin sürəti, müxtəlif sistemə 

493 

 

aid olan populyasiyaların metabalizni sürəti və s.) Ayrı-ayrı həlqələrin dağıl-

ması ekosistemin sadələşməsinə gətirir və onların daha çox ―yaralanmasına‖ 

səbəb  olur.  Suda  O2  mübadiləsinin  pozulması  ekosistemin  dağılması  illus-

trasiyasına  xidmət  edir,  evtroflaşmaya  səbəb  olur.  Suya  atılan  çirkləndirici 

maddələrin  hesabına.    Qida  maddələri  yosunların  böyüməsinə  stimul  verir, 

qalın  yaşam  fotosintezi  demək  olar  ki,  pisləşdirir.Ölən  yosunların  miqdarı 

artır və suda olan bütün O 2 onların pozulmasına səbəb olur, bu da yosunları 

parçalayan  bakteriyaların  ölümünə  səbəb  olur  hansı  ki,  O2-siz  yaşaya 

bilmirlər. 

İkinci  qanuna  görə  hansı  harada  getməlidir.  Təbiətdə  bir  orqanizmin 

həyat fəaliyyəti məhsulları başqaları üçün ―xammal‖ kimi xidmət edir. Tex-

noloji  tullantılar  çox  vaxt  qeyd  olunmurlar  həddən  artıq  həcmə  malik  ol-

duqları  üçün və  ya təbii ekoloji  sistemlərə  yad olduqları üçün, onları  çirk-

ləndirir. Çirkləndirici maddələrin sonrakı yolu ən qeyri adi ola bilər. Mə-sə-

lən  bir  çox  kimyəvi  təşkilatların  tullantılarının  tərkibində  olan  su  baseyn-

lərinə düşür və bakteriyaların təsirindən suda asan həll olan CH3-P6-a çev-

rilir.  P6 suda balığın bədəninə daxil olur. Balıqdan onunla qidalanan insana 

keçir və onda toplanır, beləki, P6 metabalizmdə iştirak etmir. Ətraf mühitə 

daxil olan istehsal və sənaye tullantıları izsiz etmir. 

Üçüncü qanun: təbiət yaxşı bilir. Təbiət sistemlərinin istənilən böyük 

dəyişkənliyi onun üçün zərərlidir ya da bu sistem müqayisə olunmaz dərəcə-

də  uzunmüddətlidir  təkamül  keçdi.  Nəinki  sivilizasiyanın  inkişaf  dövrü  və 

ən  incə  mexanizm  səviyyəsinə  qədər  kamilləşdi,  hansı  ki,  hər  bir  detalı 

əvəzolunmaz  rol  oynayır.  İstənilən  üzvi  sivilizasiya  üçün  orqanizmlərin 

hazırladığı fermentlər var təbiətdə hansı ki, onu parçalaya  bilər. İnsanların 

sintez  etdiyi  çoxlu  maddələr  var  ki,  onlar  təbülərdən  çox  fərqlənir.  Təbii 

şəraitdə onlar parçalanır və təbiətdə toplanırlar. Canlı orqanizmə düşdükdə 

bu maddələr ən gözlənilməz nəticələr verə bilər.  Bu qanun təbiətlə qarşılıqlı 

təsirdə son dərəcə ehtiyatlı oımağa çağırır. 

Dördüncü qanun: hər şey üçün ödəmək lazımdır. (heç nə havayı veril-

mir). İnsanın təbiətdən götürdüyü hər şeyin gec-tez əvəzi çıxmalıdır.Belə ki, 

qlobal ekosistem vahid bütövdür, onun çərçivəsi daxilində heç nə udula və 

itirilə bilməz. Kommonerin yazdığı kimi bu venselə görə ödəmədən qaçmaq 

olmaz o yalnız gecikə bilər. 

Öyrənilən  qanuna  görə  istənilən  texnoloji  proses  ekosisteminin  hər 

hansı həlqəsinin pozulmasına səbəb olmamalıdır.  Əgər pozulma baş  versə 

kənarlaşdırılmalıdır.  Ekosistemdə  pozulmaların  ən  çox  sayı  elə  istehsala 

gətirib  çıxarır  ki,  hansı  ki,  yüksək  qapalılıq  dərəcəsinə  malikdir.  Oxşar  

istehsalatlarda  tullantıları  miniumuma  çatdırırlar.  Material    axını  isə  təbii 

sistemlərdəki qapalı maddələr dövranına yaxınlaşdırılır. 

494 

 

5.7.3.  Təbiəti mühafizə işlərinin əsas istiqamətləri 

Bütün  təbii  komplekslər  mühafizə  olunur,  təbiətin  ayrı-ayrı  element-

ləri  deyil4  mühafizə  üsulları  qarşılıqlı  əlaqəli  olmalıdır.  Təbiəti  mühafizə 

tədbirləri:  elmi,  texniki və  texnoloji,təşkilatı.  Hüquqi,  təbliğatçı,  maariflən-

dirici  olmalıdır.  Təbii  mühitə  kənd  təsərrüfatı  istehsalının  mənfi  təsiri  im-

kanlarını  obyektiv  qiymətləndirmək  üçün  sahə  ixtisaslaşmaların  təsiri    im-

kanlarından asılılığını disperensasiya etmək lazımdır. 

Əkinçiliyin  geniş  inkişafı  hər  şeydən  əvvəl  təbii  bitkiçiliyin  məhvi, 

maddələrin  bioloji  dövranının  dəyişməsi  və  xeyli  ərazidə  su  rejimi  ilə 

bağlıdır. Əkinçiliyin ətraf mühitə təsiri aşağıda göstərilir: 

- böyük sahələrdə təbii bitkiliyi onun tarla və ya plantasiya bitkilərinin 

az sayda olan növlərilə əvəz etmək; 

-  təbii biogeosenozların aqrosenozlara çevrilməsi, 

-  əlverişli  torpaqların  və  azməhsuldar  təbii  ekosistemlərin  meliorasi-

yasının  köməyilə  yüksək  məhsuldar  əkinçilik  təsərrüfatlarına  çevrilməsi 

(lakin əks hadisələr də istisna deyil); 

-  heyvanların təbii yaşayış yerlərinin məhv edilməsi; 

- torpaq örtüyündən rasional istifadə etməklə onun deqradasiyaya uğ-

raması, su və külək eroziyası, torpağın bataqlaşması, torpağın yorulması, şo-

ranlaşması və torpağın şorakətləşməsi, torpağın gübrə və pestisidlərin artıq 

dozasından çirklənməsi; 

-  geniş ərazilərin radiasiya və su balansının dəyişməsi, hansı ki, iqlim 

dəyişməsinə aparır; 

-    ərazinin  hidroloji  rejiminin  dəyişməsi  (səthi  axınların  güclənməsi, 

qrunt  sularının  azalması  və  onların  səviyyəsinin  düşməsi,  suvarma  zamanı 

qrunt  sularının səviyyəsinin  yüksəlməsi,  çay mənsəblərində sedimentasiya-

ların güclənməsi, bu da mineral çöküntülərin yığılmasına gətirib çıxarır). 

-  səth  və  qrunt  sularının  gübrələrlə,  pestisidlərlə  suda  həll  olan  duz-

larla, istehsal tullantıları ilə çirklənməsi; 

- atmosferin çirklənməsi (aviasiyanın köməyilə pestisidlər və gübrələr 

verildikdə torpaqdan gübrələrin  N birləşmələrinin ayrılması) 

 - atılan torpaqların formalaşması, səhralaşma prosesinin inkişafı; 

Təbii mühitə heyvandarlığın təsir istiqamətləri: 

-  geniş  məkanlarda  təbii  bitkiliyin  məhvi  və  otlaqların  çoxyüklənmə-

dən səhralaşması; 

-  otlaqlarda təbii bitkiliyin deqradasiyası; 

- bitkiliyin qırılması və torpaq örtüyünün quyu kənarlarında, örüş yol-

larında eroziyaya uğraması; 

 - kəsmə və emal müəssisələrinin yaxınlığında heyvandarlıq tullantıla-

rı ilə səth sularının çirklənməsi, təbii  sutarlarda və çaylarda heyvanların su- 

495 

 

varılmasından səth sularının çirklənməsi. 

Kənd  təsərrüfat  istehsalı  sferasında  təbii  ehtiyatlar  potensialından  və 

təbii ətraf mühitin mühafizəsinin rasional istifadəsinin və məqsədyönlü isti-

qamətləri məqsədli proqramlarda, kompleks sxemlərdə  və ekoloji   pasport-

larda  təqdim  oluna  bilər.  Materialın  verilmə  forması  əsas  deyil.  Onların 

tərkibi, verilən təklifin praktiki reallaşma imkanlarının əsaslandırılması. 

Professor   İ.P.Laptevin fikirincə, kənd təsərrüfatında təbiəti mühafizə 

haqda  lazımi  işləri  konseptual  qanunlar  nəticəsində  aşağıdakı  alqoritmlər 

üzrə aparmaq arzu olunandır: 

1.Təsərrüfatın təbii-iqtisadi xüsusiyyətləri. 

1.1. İqtisadi xarakteristika və inkişafın perspektivləri. 

1.2. Əhali (sayı, yerləşməsi).  

1.3. Kənd təsərrüfat yerləri və digər torpaqlar (sahələr, onların nisbəti 

və istifadəsi, torpağa antropogen təsiri, eroziya proseslərinin inkişafı).    

1.4.  Meşələr  (xarakteristika,  təbii  istehsal,  birbaşa  və  dolayı  istifadə, 

antropogen təsirlər). 

1.5.  Sututarlar  (ümumi  xarakteristika,  birbaşa  və  dolayı  istifadənin 

xarakteri və həcmi,  sututarlara və suya antropogen təsirlər).  

1.6.  Balıq  ehtiyatları  (ixtiofaunanın  təkibi,  növləri,  balıq  təsərrüfatı 

xarakteristikası, üsulları və həcmi, istifadəsi, antropogen təsirlər). 

1.7.  Faydalı  qazıntılar  (xarakteristika,  ehtiyatların  ölçüsü  və  onların 

istifadəsi, antropogen təsirlər). 

1.8.  Yerüstü  heyvanlar  (tərkibi,  növlərin  ovçuluq  təsərrüfatı  xarakte-

ristikası, onların istifadəsi, antropogen təsirlər). 

1.9.  Reallaşan  tədbirlərin  ümumi  xarakteristikası,  rasional  istifadə 

üzrə, mühafizə, istehsal və təbii kompleksin yaxşılaşdırılması. 

2.  Təbii  kompleksin  antropogen  dəyişmələrinin  proqnozu  və  təsər-

rüfatın inkişafına onların təsiri. 

2.1. Təsərrüfatın ərazisinə təsir etməklə yaranan dəyişikliklər. 

2.2.  Qonşu ərazilərin təsirindən yaranan dəyişikliklər. 

2.3. Antropogen dəyişkənliyin iqtisadi qiymətləndirilməsi, təsərrüfatın 

inkişafının sürət və istiqamətinə onların təsiri. 

2.4.  Əhalinin  yaşama  şəraitinə  və  sağlamlığına  antropogen  dəyişkən-

liyin təsirinin qiymətləndirilməsi. 

2.5.  Rasional  istifadənin  baş  istiqamətləri,  mühafizəsi,  təbiətin  təbii 

kompleksinin dözümlüyünü və inkişafını sürətləndirmək məqsədilə istehsalı 

və yaxşılaşdırılması. 

3.Təsərrüfatın  ərazisində  təbiəti  mühafizənin  kompleks  tədbirlər 

sistemi. 

3.1. Atmosferi qorumaq üçün yol kənarlarında, yaşayış məntəqələrin- 

496 

 

də  yaşıl  əkinlərin  yaradılması  və  mühafizəsi;  təmizləyici  qurğuların  qura-

şdırılması;  texnoloji  proseslərin  təkminləşməsi;  yaşayış  məntəqələri  yaxın-

lığında  yol  şəbəkəsinin  rasionallaşdırılması;  avtonəqliyyatın  hərəkətinin 

idarə  olunması. 

3.2. Sututarları qoruyucu meşə tinglərinin basdırılması və mühafizəsi; 

təmizləyici  qurğuların  qurulması;  istehsalatda  dövri  su  təchizatının  tətbiqi 

və texnologiyaların təkminləşməsi; gübrələrin və pestisidlərin yuyularaq su-

tutarlara axmasının qarşısının alınması; su nəqliyyatı hərəkətinin reqlamen-

tasiyası  və  onların  sututarları  çirkləndirməsinin  qarşısının  alınması;  hey-

vanları suvarmaq və rekreasiya məqsədilə göllərin yaradılması. 

3.3.  Faydalı  qazıntılar:  geniş  yayılmış  faydalı  qazıntıların  çıxarılma 

yerlərinin  rekultivasiyası;  faydalı  qazıntı  çıxaran  müəssisələrin  təbiəti  mü-

hafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə nəzarət. 

3.4.  Torpaqlar:  tikinti,  yollar  və  digər  məqsədlər  üçün  torpaqdan  qə-

naətlə istifadə üsulları, tikinti işlərinin gedişində torpaqların dağıdılmasının 

və  məhv  olmasının  qarşısını  almaq;  torpağın  aqroximikatlar,  tullantı  suları 

ilə çirklənməsinin qarşısını alma tədbirləri; torpaq eroziyasının qarşısını al-

mağın kompleks tədbirləri və onun nəticələrinin yox edilməsi, tarla-qoruyu-

cu hissə zolaqlarının salınması, torpağın melorasiyası, torpağın strukturunun 

yaxşılaşdırılması  tədbirləri  və  onun  bərkiməsinin  qarşısının  alınması  (hey-

vanları otarmaqla, nəqliyyat, istirahət edənlər tərəfindən). 

3.5.  Çəmən  və  otlaqlar:  rasional  yerlərin  ayrılması,  onların  məhsul-

darlığının  artırılma  üsulları;  otlaqların  həddən  çox  otarılmasının  qarşısını 

almaq  (ləklərlə  otarmanın  təşkil  edilməsi),  xüsusən  də  meşə  və  enişlərdə; 

insan  və  heyvanlarda  xəstəlik  yaradanlara  və  aqroximikatlarla  çirklənməyə 

qarşı mübarizə. 

3.6.  Meşələr:  optimal  meşəliyin  yaradılması  və  meşə  -  kolluqların  

daha məqsədyönlü yerləşdirilməsi, düzgün meşə təsərrüfatının aparılması və 

rasional meşə istiqamətinin  təşkili,  yanğına qarşı tədbirlər, meşələrin meşə 

zərərvericilərindən  qorunması  və  hədsiz  rekreasiya  yükündən  azad  olun-

ması, aqroximikatların ziyanından qorumaq; yabanı bitkilərdən rasional isti-

fadənin  və mühafizənin  tədbirlər sistemi; meşələrin salınması və  tarlaqoru-

yucu, su mühafizə edən meşə zolaqlarının yaradılması. 

3.7.  Bataqlıqlar:  bataqlıqdan  rasional  (birbaşa  və  dolayı)  istifadənin 

yolları;  bataqlığı  mühafizə  tədbirləri-su  akkumilyatorları  və  axını  idarə 

edənləri, ərazinin bataqlaşmasının aradan qaldırılma üsulları, bataqlığın qu-

rudulma üçün ayrılması (seçilməsi). 

3.8. Həşaratlar: kənd təsərrüfat və yabanı bitkilərin əsas tozlandırıcıla-

rının  yaşayış  yerlərinin  mühafizə  tədbirləri,  sarı  meşə  qarışqalarının  mü-

hafizəsi. 

497 

 

3.9.  Balıqlar:  nepreta  yerlərinin  zərərli  antropogen  təsirlərdən  müha-

fizə  etmək;  mühüm  balıq  təsərrüfatı  sututarlarının  çirklənməsinə  qarşı  mü-

barizə;  körpə  balıqların  qorunması;  fərdi  balıq  ovunun  idarə  olunması  və 

brokonyorluğa qarşı mübarizə, balıqların donmasının qarşısının alınması, tə-

bii  sututarlara  və  göllərə  balıqların  gətirilməsi,  qiymətli  balıqların  çoxal-

dılması. 

3.10.  Quşlar:  həşəratyeyən  quşların  yuvasalma  yerlərinin  qorunması; 

yaşayış məntəqələrində, meşə zolaqlarında və yaşıllıqlarda kolların basdırıl-

ması və s. 

3.11. Vəhşi  heyvanlar:  sənaye  əhəmiyyətli  heyvanların  yaşayış  yerlə-

rinin qorunması, ovçuluq qanunlarının yerinə yetirilməsi; təsərrüfatların an-

datra və digər qiymətli heyvanlarla zənginləşdirilməsi; heyvanların çoxalma, 

qış yemləmə dövrlərində qorunması; heyvanların kənd təsərrüfatı yerlərində 

öldürülməsinin qarşısının alınması. 

3.12.  Təbii  heykəllər:  onların  üzə  çıxarılmasının  təşkili  və  uçotu, 

qorunmaya ötürülməsi. 

3.13.  Rasional  istifadəyə,  mühafizə  və  istehsala  görə  işlərin  təşkili, 

təbii ehtiyatların yaxşılaşdırılmasına görə tədbirləri həyata keçirmək, qarışıq 

ərazilərdə  təsərrüfatın  təbiətə  mənfi  təsirinin  qarşısını  almaq  üçün  yuxarı 

təşkilatlara təkliflərin verilməsi. 

Təbiəti mühafizə tədbirləri sistemini hazırlamaq üçün aşağıda göstəri-

lənlər  başlanğıc  materiallardır:  ölkənin  uyğun  qanunları;  əmrlər,  sərəncam-

lar,  instruksiyalar,  atmosferin,  su  və  torpaq  ehtiyatlarının  qorunması  haqda 

müxtəlif normativ sənədlər. 

Müxtəlif mürəkkəb ekoloji tapşırıqların həllinə imkan verən çox saylı 

informasiyalar  toplanmışdır.  Bu  da  mövcud  ekoloji    situasiyanı  və  onun 

inkişaf meylini düzgün qiymətləndirmək üçün əsasdır. Bu məlumatları aqrar 

sektorun rəhbərləri və mütəxəsisləri istifadə etməlidirlər. 

 

5.7.4.    Kənd təsərrüfatında təbiəti mühafizə təcrübələri. 

İstehsal  maraqlarının  təbiəti  qavrama  tələbləri  ilə  savadlı  birləşməsi 

təkcə davamlı iqtisadi inkişafı təmin edir, həm də təbii ətraf mühiti zəngin-

ləşdirir.  Ona  əyani  misal  olaraq  Guvaş  Respublikasının  Yadrin  rayonun 

―Lenin qığılcımı‖ kolxozunu misal göstərmək olar, hansı ki, uzun illər kənd 

təsərrüfatı  istehsalının  istedadlı  təşkilatçılığı  olub  A.P.Aydak.  Keçmişdə 

geridə  qalan  kolxoz  iqtisadiyyatca  möhkəmlənmiş  çoxsahəli  təsərrüfata 

seçildi.  İqtisadi  artımın  əsas  stabilliyinin  faktorları  burada  müvəffəqiyyətli 

istehsal və sosial tapşırıqların həlli torpağa gündəlik qayğı ilə bağlıdır, onun 

məhsuldarlığının artırılması, təbiəti mühafizə tədbirləri ilə bağlıdır. 

Təbiətdən istifadənin rasionallaşması üzrə aparılan ardıcıl çoxillik iş- 

498 

 

lər  təsərrüfatın  ərazisi  ilə  bağlı  olan  bütün  təbii  ehtiyatları  əhatə  edir:  tor-

paqları,  meşələri.  Su  mənbələrini,  bitki  və  heyvanat  aləmini.  Təsərrüfatda 

torpaq  münbitliyini  qoruyur  və  yüksəldirlər,  yüksək  ekoloji  təmiz  kənd  tə-

sərrüfat məhsulları alırlar, heyvanat və bitki aləminin, bitki müxtəlif-liyinin, 

bioloji  ehtiyatlar  rasional  istifadə  olunur.  Kolxozda  eroziya  əleyhinə  təd-

birlər həyata keçirilir ki, praktiki olaraq eroziyanın tam dayanmasına səbəb 

olur. 

Ərazinin  kontur-meliorativ  təşkili  yaradılıb.  Tədbiq  olunan  əkinçilik 

sisteminə uyğun olaraq  əkin  sahələrinin  strukturu dəyişdirilir, çoxillik otla-

rın səpin  sahələri genişləndirilir, verilən üzvi  gübrələrin həcmi artdı ki,  bu 

da torpaqda humusun miqdarını artırdı, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsul-

darlığını  yüksəldir.  Təsərrüfata  10-ildən  artıqdır  ki,  zərərvericilər  və  xəs-

təliklə mübarizədə kimyəvi vasitələrdən istifadə olunmur. 

A.P.Aydakın rəhbərliyi altında kənd təsərrüfatı istehsalında elmi əsas-

landırılmış təbiəti mühafizə sistemi tədbiq olunur.  RF Təbiəti mühafizə və 

təbii  ehtiyatlardan  istifadə  ―Lenin  qığılcımı‖  kolxozunun  təcrübəsini  bə-

yəndi və ərazi təbiəti mühafizə orqanlarına öyrənmək və geniş yaymaq üçün 

müvafiq  sənədlər  göndərildi.  ―Lenin  qığılcımı‖ kolxozu  ətraf təbiətiin  mü-

hafizəsi  və  təbiətdən  istifadə  rasional  üzrə  təsərrüfatın  təcrübə-nümayiş 

bazası  statusu  aldı.  Təsərrüfatın  ərazi  təbiəti  mühafizə  orqanlarında  kadr-

ların  yenidən  hazırlanmasını  təşkil  etdi.  Tədqiqatçılar  qeyd  edir  ki,  kənd 

təsərrüfatı istehsalı bacarıqlı əllərdə ekoloji şəraitə müsbət təsir edir. Totpaq 

münbitliyinin artırılmasını təmin edir, torpaqları və təbii landşaftları yax-şı-

laşdırır, qoruyur və zənginləşdirir.