Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 6.1 Kənd təsərrüfatı əyalətlərində Ģumdan yaz səthi axınlarının ehtiyatları
- Cədvəl 6.2
|
499
ƏKĠNÇĠLĠYĠN SU EHTĠYATLARININ EKOLOGĠYASI
Kənd təsərrüfatı və sənaye istehsalının inkişafı prosesində suya tələ- batın həcmi dönmədən artır. Kənd təsərrüfatında, energetika sənayesində və kommunal təsərrüfatda suya tələbatın nisbəti 70:20:10% təşkil edir. Əkinçiliyin su ehtiyatlarını yazda qarın əriməsindən yaranan əkin tor- paqlarından səthi axınlar və ilin isti dövrlərində yağan yağışlar təşkil edir.
Əkin torpaqlarından yaz səthi axınları ehtiyatları əkinçiliyin ümumi su ehtiyatlarının 80-90%-ni təşkil edir (Rusiya Federasiyasında). Kənd təsərrü- fatı əyaləti üçün (cədvəl 6.1) səthi yaz axınları orta hesabla 384 m 3 /ha, bu axınların ehtiyatları isə 40,8 km 3 /il təşkil edir, o cümlədən Rusiyanın tor- paq-iqlim zonaları üçün uyğun olaraq: meşə -12,7 km 3 /il; meşəçöl –20,7 km 3 /il; çöl –5,9 km 3 /il; quru-çöl –1,5 km 3 /il təşkil edir. Cədvəl 6.1 Kənd təsərrüfatı əyalətlərində Ģumdan yaz səthi axınlarının ehtiyatları Əyalətin №-si Əyalətin adı Əkin sahəsi, min ha.
Orta asılı axınlar,mm Axın ehtiyatları,km 3 /il
Meşə zonası 4-3
Orta-Rus 15902
73,2 11,6
4-4 Qərbi-Sibir 1554 68,5
1,06 Meşə-çöl zonası 5-2 Orta-Rus 23083 41,2
9,51 5-3
Ön Ural 10255
55 5,64
5-4 Qərbi-Sibir 10529 53
5,58 Çöl zonası 6-2 Ön Qafqaz 8843 15,9
1,41 6-3
Cənubi Rusiya 9508
28,7 2,73
6-4 Arxa Volqa 7540 22,8
1,72 Quru çöl zonası 7-2 Manıç-Don 6102 13,4
0,82 7-3
Arxa Volqa 5817
12,1 0,7
Hesablamalar göstərir ki, yazda meşə - çöl, çöl və quru çöl zonala- rında eroziya prosesləri nəticəsində şum qatından 28,1 km 3 /il su itir. Bu nəmliyin əkinçilikdə istifadə olunan böyük ehtiyatıdır. Məhz qeyd olunan zonalarda nəmliyin çatışmaması kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək və sabit məhsuldarlığının alınmasını limitləşdirir.
Əkin torpaqlarından səthi axınların qiymətləndirilməsi. Ərinti suları axınının qatını H η (mm) 10%-li təminatında hesablanması aşağıdakı formula ilə həyata keçirilir: 500
H η = h . t
d . . c . р c (6.1) Burada, h – dondurma şumundan və ya kipləşdirilmiş əkinlərdən ərin- ti sularının orta çoxillik axını, mm-lə; t d – torpaq tipinə (yarımtipinə) düzəliş (cədvəl 6.2); θ - axına təsir edən eroziyaya uğramış torpaqların dərəcəsini xarakterizə edən əmsal: θ=1 – orta yuyulmuş; θ=1,1 – güclü yuyulmuş; c – axına təsir edən yamacın ekspozisiyasının uçot əmsalı: c=1,25 –şimali; c=0,75 –cənubi; c=1,12 simal-qərbi və şimal-qərbi; c= 0,88 –cənub-şərqi və cənub-qərbi; c=1 qərbi və şərqi; p c – təminat əyrisinin ordi-natları (cədvəl 6.1). Su axınlarının təmin olunması (və ya torpağın yuyulması) dedikdə, müəyyən dövr ərzində onların təkrarlanması başa düşülür. Bu gün ən mürəkkəb problemlərdən biri torpaq sürüşmələridir ki, bu da Respublikamızın müəyyən hissəsi üçün daha aktiv xarakter daşıyır. Bu hissəyə Bakı, Mingəçevir şəhərləri, Şamaxı, Göyçay, İsmayıllı, Ağsu, Xızı, Şəki, Qəbələ və digər rayonlar daxil edilir. Torpaq sürüşmələri əsasən ilin müəyyən fəsillərində özünü daha çox biruzə verir. Azərbaycanda təbii halda torpaq sürüşmələri, onun hərəkətə gətirilməsi əsasən yaz və payız mövsümlərində, qar və buz ərintisi, yağıntı- nın artması və bu dövrdə buxarlanmanın xeyli az olması, suxur təbəqələrinin su ilə doymasından baş verir. Eyni zamanda müxtəlif hadisələrin baş ver- məsi, dəniz və çayda su səviyyəsinin kəskin dəyişməsi, artması sürüşməni hərəkətə gətirir. Sürüşmə prosesi gedən ərazilərdə sürüşmənin təhlükəli nəticələrini aradan qaldırmaq üçün təxirə salınmaz tədbirlər görülməlidir. Bu tədbirlər- dən karst qıflarının doldurulması, səth sularının sürüşmə zonasından uzaq- laşdırılması, sahilbərkitmə işlərinin görülməsi, svayların, dayaq divarların, drenaj sistemlərinin tikilməsini göstərmək olar. Sürüşmə prosesi gedən ərazilərdə aşağıda göstərilən hallar yol veril- məzdir. Belə ki, həmin ərazilərdə qazıntı aparılmamalı, yamaclar kəsil- məməli, həmin ərazilərin yaxınlığında ağır yük daşıyan maşınların hərəkəti məhdudlaşdırılmalı, kanalizasiya və ya su aparıcı sistemlərin tikintisinə yol verilməməli, meşə zolağı inkişaf etdirlməlidir. Quru iqlim şəraitində yerləşən sürüşmə ərazilərində az su tələb edən ağacların əkilməsi lazımdır. Ağacların növlərinin təyini bilavasitə sürüşmə prosesi gedən əraziyə görə müəyyən edilə bilər. Həmin ağacların kökləri çox dərinliyə getməklə yamacların bərkidilməsində mühüm rol oynayırlar. Sürüşməni qabaqcadan proqnozlaşdırmaq və ona qarşı mühəndis tədbirlər görmək üçün ən əsası sürüşməni yaradan səbəbləri araşdırmaq və müəyyən etmək lazımdır. (Zərbəliyev M.S., Məmmədov R.M., 2005).
501
―Ətraf Mühitin Mühafizəsi haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 8 iyun 1999-cu il və ―Azərbaycanda Ətraf Mühitə Təsirin Qiymət- ləndirilməsi (ƏMTQ) prosesi‖ haqqında 1996, 27 aprel tarixli Əsasnaməyə əsasən Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.H.Əliyevin ―Ətraf mühitə təsi- rin qiymətləndirilməsi‖nə dair qanun qəbul edilməsi haqda sərəncamı (Bakı- 2013cü il) bu ekoloji problemlərin həlli ilə bağlı olan hər bir tədqiqatçının metodik göstərişi olmalıdır. Buna görə də İsmayıllı rayonunda baş verən torpaq sürüşmələrinin aradan qaldırılması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi, aqroekosistemlərdə irriqasiya eroziyası nəticəsində baş verən biogen maddələrin yuyulub aparıl- ması, məhsuldarlığın və məhsul keyfiyyətinin azalmasına səbəb olan bir sıra problemlər torpaq sürüşmələrinə qarşı mühəndis-bioloji sistemlərin yara- dılması, bu sistemdə tətbiq olunacaq bitki və ot növlərini eko-bioloji xüsu- siyyətlərini öyrənməyi prioritet problem kimi qarşıya qoyur. Mühəndis - bioloji sistemlərin yaradılmasında vacib elementlərdən biri çoxillik taxıl otlarının (psammofitlərin) tətbiq olunmasıdır (Qasımova İ.T., 2012). İsmayıllı rayonunun ekoloji-iqlim şəraitinin introduksiya olunmuş Festulolium bitkilərinin becərilməsinə təsirini öyrənmək, onların kollanma dərəcəsini, yaşıl və quru kütlə məhsuldarlığını, toxum məhsuldarlığını öy- rənmək günün vacib vəzifələrini təyin edir.
Eroziyaya qarĢı mühəndis bioloji sistemlərin (EMBS) köməyilə biogen yüklənmənin azaldılması
Biogen yüklənmə müxtəlif su obyektlərində eroziya-akkumulyativ proseslərin və sahəvi və nöqtəvi su mənbələrindən yerli su axınları ilə ardı- cıl daşınması nəticəsində artır. Torpaq eroziyasının qarşısını almaq, eləcə də su toplanan sahələrdə biogen axınların hərəkətinin qarşısını almaq üçün eroziyaya qarşı system yaradılır. Eroziyaya qarşı system böyük bir kompleksdir. Kənd təsərrüfatı bit- kilərinin becərilməsinin xüsusi üsullarını, ehtiyat qoruyucu texnologiyaları, ot və ağac bitkilərinin təbii və mədəni senozlarını, meşə meliorasiya təd- birlərini və eroziyaya qarşı hidrotexniki qurğuları özündə birləşdirir. Gös- tərilən elementlərin bir-biri ilə və ətraf mühit ilə qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsiri nəticəsində sistem, aqrolandşaftın davamlılığına və məhsuldarlığına çatmasına, eləcə də təbiətin qorunmasına nail olur. Belə sistemlər su hövzə- lərinin eroziyaya qarşı mühəndis-bioloji sistemləri adlanır (EMBS) (Çerni- kov, Çekeres, 2000) . Ümumi cəmi hər bir belə system üçün aşağıdakı formada ifadə etmək olar:
502
EMBS = { a l ,…, a n eA; b
l , …, b
m eB; c
l , …,c
i eC; d
l , …, d
j eD}, (6.2)
burada , a l , …, a
n – meşə mühafizə əkinlərinin cəminin elementləri (A) n sayda (tarlaqoruyucu, axını tənzimləyən meşə zolaqları, çoxillik otların əkinləri, kolki və b. ); b l ,…, b
m – eroziyaya qarşı hidrotexniki qur-ğuların elementlərinin cəmi (B) m sayda (geniş əsaslə val, terraslar, susaxlayıcı və suyönəldici vallar və valkanallar, axın səpələyiciləri və s.);c l ,…, c
i – mədəni və yabanı bitkiliyin fitoformaların cəmi (C) I sayda (tarlalar, xətlər çoxillik və bir illik otların kəsimləri, yamacların və çökəkliklərin göllənmiş sahələri, hidroqrafik şəbəkələrin həlqələri, hündür gövdəli ağaclardan kulislər və s.); d l ,…, d j –ehtiyatqoruyucu texnologiyaların və kənd təəsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin xüsusi üsullarının cəminin elementləri (D) j sayda (yastı kəsimli, laydırsız, çizel, minimal və digər becərmə tarlaları və sahələri, xüsusi səpici alətlərlə səpilmiş, bitkinin xətti yerləşdirilməsi, mulçalama, süni mikrorelyefli və s.). EMBS – in daxili təşkili strukturun mürəkkəbliyindən (elementlər və onların əlaqəsi) və relyefdə əsas elementlərin (meşə əkinləri və hidrotexniki qurğular) yerləşmə xüsusiyyətindən asılıdır. Strukturun mürəkkəblik kateqoriyasına görə EMBS sadə və mürəkkəb olurlar. Sadə sistemlər yalnız ayrı-ayrı elementləri özündə birləşdirir – meşə zolaqları, hidrotexniki qurğular, aqrotexniki üsullar, otların fitoformaları. Mürəkkəb EMBS müəyyən sayda yarım sistemlərə bölünür (əkilən suayrıcı torpaqlarında, hidroqrafik şəbəkələrin həlqələrində, çayların sumühafizə zonalarında və b. olan yarım sistemlər), hansı ki, onlar da öz növbəsində daha kiçik səviyyəli yarımsistemlərə və ya ayrı-ayrı elementlərə ayrılırlar.
EMBS-in daxili təşkilinin hər bir sinfi (sadələrin və mürəkkəblərin) suboptimallaşmış və optimallaşmış yarım siniflərə bölünür. Suboptimallaş- mış dedikdə, ardıcıl yaxşılaşdırma prosesində (özünü təşkil və antropogen tənzimləmə) mümkün olan nəticələrdən ən yaxşısına çatmır (meşə əkinləri, yamac ətrafında əkinlər, terraslar yamacların sürünən sahələrində kəsilir). Meşə əkinlərinin və hidroqrafik qurğuların horizontal ərazidə yerləşdi- rilməsində (və ya onlardan yol verilən kənarlanmalarda), EMBS-i optimal- laşdıran layihələndirmə və tikinti prosesində səhvlərin olmaması mümkün olan nəticələrin ən yaxşısına çatmağa imkan verir. Sututarların EMBS-i formalaşdıran tərkib, eroziya qurşağından, ya-
503
macların dikliyindən və suxurun litologiyası ilə müəyyən olunan eroziya prosesinin inkişafının xüsusiyyətindən asılı olaraq dəyişir (cədvəl 6.2).
ġum torpaqlarında sutoplayıcıların eroziyaya qarĢı sisteminin elementləri Eroziya
qurşağı Yamac və eroziyanın xarakteristikası EMBS təşkil edən elementlər Ərinti axınları və yumalar 1…3
0 dikliyi olan yamac- lar, zəif yuyulma, praktiki olaraq yarğanların olma- ması
Dikliyin yamacları 3 0 artıq, yuyulmuş torpaqlar, yar- ğanların olması Torpağın becərilməsi və səpin yamaca köndələn istiqamətdə, tarladan ərinti su- larının təhlükəsiz axması üçün aqrotexniki üsulların tətbiqi, bitkilərin xətti yerləş- dirilməsi və s.
Eyni tədbirlər, bundan əlavə su yönəldici hidrotex niki qurğular, dağüstü yarğanlar, orta və güclü yuyulmuş torpaq sahələrinin ―konservləşdirilməsi‖ Ərinti və leysan axınları və yuyulma Dikliyin yamacı 1...3 0 , zəif
yuyulma, praktiki olaraq yarğanların olmaması
Dikliyin yamacı 3 0 artıq, yuyulmuş torpaqlar, yar- ğanların olması Torpağın becərilməsi və səpin kənarlı və ya yama ca köndələn, axını tənzimləyən meşə zolaqları, torpağın eroziyadan mü- hafizəsinin aqrotexniki üsulları, bitkilərin xətti yerləşdirilməsi.
Eyni tədbirlər, bundan əlavə qobu ətra- fında və yarğanların ətrafında su yönəldici sədd-arxları ilə birgə meşə zolaqları, 5 0
dərin özüllü sədlər və s. Leysan
axınları və yuyulmalar Dikliyin yamacı 1...3 0 , zəif yuyulma, praktiki olaraq yarğanların olmaması
Dikliyin yamacı 3 0 artıq, yuyulmuş torpaqlar, yar- ğanların olması
ya yamaca köndələn, şum səthinin mulça- lanması, torpağın becərilməsinin torpaq mühafizə texnologiyaları, bitkilərin xətti yerləşdirilməsi, axını tənzimləyən müşə zolaqlarıdərin susaxlayan sədlərlə qarın saxlanma üsulları.
Eyni tədbirlər, bundan əlavə qobu ətra- fında və yarğanların ətrafında su saxlayan sədd-arxları ilə birgə meşə zolaqları, dik- liyi 5 0
çaları və ya geniş əsaslı dərin sədlər və s. Sahə mənbələrindən daxil olan (şum və digər kənd təsərrüfatı yerləri) biogenlərin udulması və səthi axınların tənzimlənməsinə görə əsas yük, axı- nı tənzimləyən meşə zolaqlarının üzərinə düşür, hansı ki, horizonallığı nəzərə almaqla, aşağıdan sadə hidrotexniki qurğularla gücləndirilir. Bu za- man yamac boyu qonşu olan meşə zolaqları bir-birinə paralel olmalıdır. 504
Sadə hidrotexniki qurğularla gücləndirilmiş meşə zolaqları yamacı bir-birindən izolə olunmuş sahələrə ayırır və beləliklə, səthi axınlarla bio- genlərin daşınmasının qarşısını alır. Meşə zolaqlarının vallarla (dikliyi 3 0 -dək olan yamaclarda ) və ya val- yarğanlarla birgə eni (dikliyi 3 0 -dən artıq olan yamaclarda) aşağıdakı formu- la ilə hesablayırlar:
b m.z. = h
i /i (6.3) burada, b m.z. – meşə zolağının eni, m; h i – meşə zolağının aşağı sonluğunda yerləşən torpaq layının işçi hündürlüyü (yamacın dikliyi 3 0 az olanda h i = 0,5...0,6 m, 3 0 - dən 5 0 - dək olanda h i = 0,8...1,0 m, diklik 5 0 –
dən artıq olduqda h i = 1,3...1,5 m); i – yamacın mailliyi, sin α. Meşə zolağının eni (b m.z.
) biogenlərin intensiv utilizasiya zonasına uy- ğun gəlir. Meşə zolağının və hidrotexniki qurğuların (b ht.q. ) ümumi uzunluğu (b) aşağıdakı formula ilə hesablanır:
b = b ht.q.
+ b m.z.
(6.4)
qəbul etsək ki, b ht.q. = 4m, val-yarğanlar isə 5 m-dir.
üzunluğu L olan zolaqlararası sahədə su axınlarının sürəti dağıdıcı olma- yacaq, zolaqlar arası sahədən keçən bütün su isə b m.z. sahəsində (həll olmuş biogenlərlə birlikdə) udulacaq.
m.z. – biogen elementlərin akkumulyasiya və utilizasiya zonası). Bu məsafələrin hesablanması üçün A.N.Kostyakovun V.M.İvanov tərəfindən modifikasiya olunmuş, müxtəlif eninə kəsikli yamaclarda aqro- meşə meliorativ hesablamalar üçün tənliyindən istifadə olunur:
L = V 2 n K m.z.
/ m 2 C ζ X K y.e.f.
(6.5)
505
Burada, L – sadə hidrotexniki qurğularla gücləndirilmiş, axını tənzim- ləyən meşə zolaqları arasında məsafə, m; V n – payız şumu üçün su axınının yuya bilməyən sürəti, m/san; K m.z.
– yamaclarda meşə zolaqlarının melio- rativ təsir əmsalı (orta hesabla K m.z. = 1,07); m – yamacın dayaz dərə (da- yazlıq) əmsalı (əgər dayaz dərə yoxdursa, m = 1, bir neçə dayaz dərə olduq- da m = 2); i i C 30 ..... 7 - diklikdən və kələ-kötürlükdən asılı olan əm- sal; K y.e.f.
– yamacın köndələn profili formasının əmsalı (K y.e.f.
düz yamacda 1,00; şişkin yamacda–1,00...1,25; çökək (içəri əyilmiş) yamaclarda 0,75...1,00); X – yağıntıların intensivliyi, mm/dəq;
ζ – axın əmsalı.
(4) formulunun göstəricilərinin orta qiyməti cədvəl 6.3-də verilir. Cədvəl 6.3 Payız Ģumu üçün (4) formulunun əsas göstəricilərinin orta qiymətləri Torpaqlar Torpağın qranulometrik tərkibi Yüngül
Orta Ağır
C Σ V H , m/s
Adi qaratorpaq 0,12
0,16 0,19
30√i 0,5
Cənub qaratorpağı 0,11
0,14 0,15
30√i 0,5
Şabalıdı 0,09
0,13 0,15
20√i 0,6
Açıq-şabalıdı 0,07
0,09 0,11
20√i 0,6
Qobu ətrfı meşə zolaqları da yaxında yerləşən tarlalardan səthi axın- larla daxil olan biogen maddələrin akkumulyasiya və utilizasiyasında iştirak edir. Qobu ətrafı meşələrin eni 21 m olduqda qar ərimə dövründə cəmi su udulması adətən çimli-podzol torpaqlarda 230 mm, boz-meşə torpaqlarında 300 mm, qara torpaqlarda isə 400 mm təşkil edir. Əgər qobu ətrafı meşə zolaqları dayaz dərələrlə kəsişirsə, onda onların hüdudlarında sadə hidrotexniki qurğular yaradılır (torpaq bəndlər, bənd- qanovlar (arxlar) və s.), meşə əkinlərinin çətirii altında biogen elementlərin akkumulyasiyasını yaradır. Leysan, eləcə də ərinti və leysan axınlarının və yuyulmaların eroziya zolaqlarında qobu ətrafı meşə zolaqlarının eni aşağıdakı formula ilə təyin olunur:
B qə = 10 000 S YVQ / l
q.ə. , (6.6)
Burada, B qə - səthi axınlarda biogenlərin miqdarınıYVQ həddinə qədər azalmasını təmin edən qobu ətrafı meşə zolağının eni, m; S YVQ
-səthi axın- larda biogenlərin miqdarınıYVQ həddinə qədər azalmasına lazım olan qobu ətrafı meşə zolağının sahəsi, ha; l qə - qobu ətrafı sahənin uzunluğu, m. Mövcud tövsiyələrə uyğun olaraq S YVQ
NH 4 , P 2 O 5 və gətirmələrə görə 506
hesablanır: S YVQ NH4
= 0,028 F x (Б NH4
- Б YVQ NH4
) (6.7)
S YVQ P2O5 = 0,071 F x (Б P2O5 - Б
YVQ P2O5 ) (6.8)
S
YVQ g = X
10% T ζ
k F/Vt (6.9)
Burada, S YVQ NH4 , S
YVQ P2O5 , S
YVQg - uyğun olaraq, səthi axın sularında azotun, fosfatların və gətirmələrin qatılığının miqdarını YVQ həddinə qədər azaltmaq üçün lazım olan qobu ətrafı meşə zolaqlarının sahəsi, ha; F–su top- lanan yerdə şum yerinin sahəsi, ha; Б NH4
və Б P2O5
–yuğun olaraq, həll olmuş halda ammonyak azotunun və fosforun aparılmasıdır, kq/ha;
Б
və Б YVQ P2O5 -YVQ həddində amonyak azotu və fosforun həll olmuş formada aparılmasıdır, kq/ha * . X
10% -10%-li təmin olunmada leysan yağışının intensivliyi, mm/dəq; T–leysan yağışının davam etmə müddəti, dəq; ζ k - müxtəlif diklikdə olan yamaclarda leysan yağışı axınlarının əmsalı (cədvəl 3); V –meşə əkinlərində torpağın su kemiriciliyi, mm/dəq (cədvəl 6.4); t – yamac uçqunlarının davam etmə müddəti, dəq.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|