Ġzabella qasimova, musa bayramov

 

Cədvəl  7.3 

q

t    

əmsalının qiyməti 

 

Torpağı çirklənməsinin dərinliyi, sm 

q

t

 

0 – 20 

1 

0 – 50 

1,3 

0 – 100 

1,5 

0 – 150 

1,7 

˃  150 

2 

515 

 

Əgər  torpağın  çirklənməsi  xüsusi  mühafizə  olunan  ərazilərin  hüdud-

larında  baş  verərsə,  onda  7.1.  formula  ilə  müəyyən  olunan  zərərin  ölçüsü    

1,5 – 3  dəfə artır.  

Misal.  Çəmən-qaratorpaqların  qurğuşun,  kadmium,  nikel  və  sinklə 

çirklənmədən dəyən zərərin qiymətinin ödənilməsi tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Torpaqda  ağır  metaların  miqdarı:  qurğuşun  –  206 

mq/kq  (fon-  10,1mq/kq);  kadmium  -  2,95  (fon-0,17);  nikel  –  100  (fon  - 

22,7);  sink  -  81  mq/kq  (fon  -  35  mq/kq).  Torpaq  sahəsi  -  8  ha.  Torpağın  

dəyərinin normativi N

t

 = 5150 man/ha. 

Torpağın bərpa olma müddəti 6-7 il, başqa sözlə b

t 

= 4,6. 

Torpağın çirklənmə dərinliyi 0-50 sm, başqa sözlə,  q

t 

= 1, 3.  

Həlli. 1. Z

ç

  = Ʃ K

e

 – (n-1). Burada Z

ç

- torpağın bir neçə elementlərlə 

birgə  çirklənməsi  zamanı  çirklənmənin  təhlükəliliyinin  qiymətləndirilməsi, 

K

e 

- elementin çirklənmiş torpaqda miqdarının onun fon miqdarına nisbətilə 

təyin  olunan  qatılıq  əmsalı;  n  -  çirkləndirici  kimyəvi  elementlərin  sayı.  Bu 

formula ilə torpağın çirklənmə kateqoriyasının göstəricilərini tapırıq. 

1.

 

Z

ç 

=  44,5 – (4 – 1) = 41,5 

2.

 

Torpağın çirklənmə dərəcəsini xarakterizə edən əmsalı tapaq, başqa  

sözlə C

ç

 1,33 cədvəlinə görə 1,5 ( torpağın yüksək çirklənməsi) . 

3. (7.1) fomuluna görə 4 ağır metalla torpağın çirklənməsindən dəyən 

zərəri hesablayaq, Z

ç   

=  N

t

.F.v

T

.C

ç 

.E

c

.q

t  

=  5150manat . 8ha . 4,6 . 

1,3 m = 739128 manat. 

Tullantıların  qanunsuz  zibilliklərilə  torpağın  çirklənməsindən  dəyən 

ziyanın ölçüsü, 

 

                  Z

tul  

= 25 Ʃ N

tul

 

i

 . M

i

.E

c

 .b

T

                                (7.2)     

 

formulu ilə təyin edilir.                 

Burada,  N

tuii

  -  i  növündən  olan  1  t  (m

3

)  tullantı ilə torpağın çirklən-

məsinə  görə  ödəmə  normativi,  manat;  M

i

  –  i  növündən  olan  tullantının 

kütləsi (həcmi), ton və ya m

3

. 

Atmosferin  çirklənməsindən  dəyən  ziyan  (Z

at

,  manat/il)  aşağıdakı 

formula ilə hesablanır (Qirusov E.V., 2003):  

 

               Z

at  

=  γ . q . Ʃ (f

i

. . σ

i

 /F

AÇZ

 ) .  Ʃ  (a

i  

. m

i

)                (7.3)  

  

Burada, γ - qiymətlərin böyüməsindən asılı olan sabit, manat/şərti t; q- 

hissəciklərin  çökmə  sürətindən,  onların  atılma  hündürlüyündən,  qazın  tem-

peraturundan asılı olan çirkləndirici maddələrin atmosferdə yayılması xarak-

terini nəzərdə tutan ölçüsüz parametr (q=0,89-4) hissəciklərin çökmə sürəti 

516 

 

1-20 sm/san; q = 0,08 -1 sürət 1 sm/san (az olmayaraq); f

i  

- aktiv çirklənmə 

zonasının i hissəsinin sahəsi, ha;  F

AÇZ  

-  aktiv  çirklənmə  zonası,  ha  (F=2 . 

h

m

2

  formulu  ilə  təyin  olunur).  AÇZ  ərazinin  tipindən  asılı  olaraq 

çirklənmənin nisbi təhlükəlilik əmsalı (ζ

ı

 =10 - kurort və qoruqlar; ζ

ı 

 = 8 - 

şəhər ətrafı zonalar və bağ yerləri;  ζ

ı

  =0,1 . n  -  yaşayış məntəqələri üçün, 

burada n - əhalinin sıxlığı, insan/ha, (n = N/F, N - aktiv çirklənmə zonasında 

insanların orta hesabla sayı), lakin əhali sıxlığı 300 insan/ha artıq olduqda, 

ζ

ı 

= 8; ζ

ı 

 = 4 - sənaye müəssələri ərazisi; ζ

ı 

= 0,2 - 1 qrup meşələr; ζ

ı 

 = 0,1 - 

2 qrup meşələr; ζ

ı 

 =0,025 - 3 qrup meşələr; ζ

ı 

=0,15 - 0,25 - şum torpaqları; 

ζ

ı 

  =  0,5  -  bağlar,  tənəkliklər;    ζ

ı 

=  0,05  -  otlaq  və  biçənəklər;    a

i   

-  i

 

çirkləndirici  maddəsinin nisbi aktivlik göstəricisi, şərti t/t (CO  -1 şərti t  /t; 

SO

2 

– 22;  his - 41,52; H

2

S - 54,8; H

2

SO

4 

-  49, NO

2 

- 41;  ammonyak - 10,4; 

aseton  –  5,55;  fenol  –  310;  3,4  -  benz(a)pren  -  12,6.10

5

  sərti  t/t);  m

i

  -  

atmosferə atılan i maddəsinin kütləsi, t/il. 

Misal.  Bağlar,  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonaları  üçün  aqlomerasiya 

tozları və H

2

S, SO

2,

, SO

3 

- lə atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanın 

hesablanması tələb olunur. 

Verilənlər.  Əhalinin  sıxlığı    n  =  76  insan/h;  F

AŞZ 

= 1250 ha;  γ = 0,5 

manat/şərti t (1,01.98 sonrakı qiymətlə); q = 0,9; f

i 

=1000 ha (yaşayış yeri); 

f

i 

 = 100 ha (istirahət zonası); f

i 

 =150 ha (bağlar); ζ

ı 

 = 0,1

. 

76 = 7,6 (yaşayış 

yerləri); ζ

ı 

= 8 (istirahət zonası); 

 

ζ

ı

 = 0,5 (bağlar); a (CO) = 1; a (SO

2

) = 22; 

a  (H

2

S)  =54,8;  a  (aqlomerasiya  tozu)  =100;  m  =30  t/il  (CO);    m  =  20  t/il 

(SO

2

); m =15 t/il (H

2

S);  m = 10 t/il (aqlomerasiya tozu).   

Həlli:  7,3  formuluna  görə  yaşayış  yerləri,  istirahət  zonası  və  bağlar 

üçün atmosferin çirklənməsindən dəyən illik ziyanı təyin edirik: 

Z

at

  =  20 

.

  0,9  x  (1000 

.

  0,1 

. 

76  /  1250  +  100 

. 

8  /  1250  +  150 

.

  0,5  / 

1250) x (1

 .

 30 + 22 

.

 20 + 54,8 

. 

15 + 100

 .

 10) = 6992,9 manat.  

Su  hövzələrinə  çirkləndirici  maddələrin  atılmasından  dəyən  ziyanı 

(Z

su

, manat/il) aşağıdakı formul ilə təyin edirik:  

 

Z

su   

=   γ

 .

 ζ 

.

 Ʃ (a

i

 .

m

i

),

                                 (7.4) 

 

Burada, γ -qiymətlərin artmasından asılı olan göstərici, manat/şərti t (γ 

=6000 manat/şərti t,  1998-ci  ildən sonra);  ζ  -çayın hövzəsindən asılı  olan 

sabit (məsələn, Volqa hövzəsi üçün ζ = 0,8 -2,6;  Don çayı üçün ζ =1,62 - 

3,79;    Baltik  dənizi  çaylarının  hövzələri  üçün  ζ  =1,4-2,5);  a

i 

=(1  q/m

3 

/ 

YVQ

bi

), burada YVQ

bi

 - balıqçılıq təsərrüfatı üçün istifadə olunan sularda i 

maddəsinin yol verilən qatılıq  həddi, mq/l (məsələn, asılı maddələr üçün a 

=  0,33;  neft  məhsulları  üçün  a  =20;  mis  kobalt,  nikel, xrom  üçün  a  =  100; 

benzol  üçün  a=2;  kadimum  a=200;  sink  a=10);    m

i   

-i  çirkləndirici 

maddəsinin atılan kütləsi, t/il. 

517 

 

    Misal. Su hövzəsinə neft məhsulları atılmasından dəyən ziyanın hesablan-

ması   tələb olunur. 

Verilənlər. Su hövzəsinə atılan neftin miqdarı m = 3,5 t/il;  a = 20; γ = 

150 manat / sərti t;   ζ  = 2,61.  

Həlli.  (7.4)  formulu  ilə  3,5  t  neftin  su  hövzəsinə  atılmasından  dəyən 

ziyanı hesablayırıq:  27 385 man/il.    

 

7.2. Tullantıların yerləĢdirilməsinə görə ödəmənin hesablanması 

 

Qanuni  zibilxanalarda  tullantıların  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmənin 

ölçüsü,  başqa  sözlə  təbiətdən  istifadəçinin  limitləri  həddində  P

l 

(manat), 

aşağıdakı formula ilə hesablanır:  

 

              

    

я

E

N

M

P

n

i

ö

it

n











1

;                           

(7.5)

  

                         

  

 

Burada, M

it

 – i tullantısının kütləsi, ton; N

ö

 - tullantının növünü nəzərə 

almaqla ödəmənin baza normativi, manat/t (cədvəl 7.4); E

ə 

- ərazinin ekoloji 

əhəmiyyətlilik əmsalı (cədvəl 7.2); n - tullantıların  növlərinin sayı. 

7.4. cədvəlində verilmiş təyin olunmuş istehsal və istehlak tullantıların 

yerləşdirilməsinə  görə  ödəmə  normativləri  aşağıdakıları  istifadə  etməklə 

tətbiq olunur:  

1.  0,3  əmsalını  tullantıların  ixtisaslaşdırılmış  poliqonlarda  və  sənaye 

meydançalarında  yerləşdirilməsində;  

2.  0  əmsalını  tullantılara  müəyyən  olunmuş  tələbatlara  uyğun  yerləş-

dirmə zamanı (tullantı 1 il ərzində yerləşdirildiyi yerdən çıxarılıb utilizasiya 

olunmalıdır). 

Tullantıların  təbiətdən  istifadəçiliyə  məxsus  olan  ərazidə  yerləşdiril-

məsi zamanı ödəmə P

l

 (manat) aşağıdakı formula ilə hesablanır:    

 

я

E

N

M

P

n

i

ö

it











1

1

3

,

0

     

     

 

(7.6)

                     

 

Toksiki və qeyri - toksiki tullantıların limitdən artıq yerləşdirilməsinə 

görə ödəmənin ölçüsü P

sl   

(manat)  aşağıdakı formula ilə təyin olunur: 

 

я

E

N

M

P

n

i

ö

it

sl













1

5

   (7.7)

 

518 

 

burada, ∆M

it

 – yerləşdirilmiş i tullantısının faktiki kütləsinin müəyyən 

olunmuş limitdən nə qədər artıq olunduğunu göstərir, tonla.  

Ödəmənin ümumi ölçüsü  P

ü

  (manat) aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:   

 

                           

P

ü  

 =   P

l 

 + P

sl                                                                 

(7.8) 

   

  Qeyd :    

 

1.

 

Tullantıların  qanunsuz  zibilliklərdə  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmənin 

ölçüsü (7.7)  formulu ilə təyin olunur. 

2.

 

İkinci  maddi  ehtiyat  olan  tullantıların  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmə 

regionda  bu  ehtiyatlara  razılaşdırılmış  qiymətlər  səviyyəsində  müəy-

yən  olunur.  BMT-nın  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmə  qeyri-toksiki  tul-

lantıların ödəmə normativlərinə  görə (7.5) formulu ilə təyin olunur. 

3.

 

Gübrələrin, zəhərli kimyəvi maddələrin saxlanma qaydasının pozulma-

sına tullantıların qanunsuz zibilxanalarda yerləşdirilməsi kimi baxılır. 

4.

 

Toksiki  tullantıların  onları  zərərsizləşdirmək  üçün  ixtisaslaşdırılmış  

poliqonlarda  yerləşdirmə  zamanı  təbiətdən  istifadəçidən  ödəmə  alın-

mır,  təbiətdən  istifadəçilər  isə  ekoliji  risklə  əlaqədar  olaraq,  tullantı-

ların sığortasını həyata keçirdilər. 

 

Cədvəl 7.4 

Istehsal və istehlak tullantılarının yerləĢdirilməsinə görə  ödəmə  

normativləri,  N

ö 

, manat/ton 

Tullantının növü (ətraf mühit üçün 

təhlükəlilik sinfinə görə) 

 

Ölçü 

vahidi  

Tullantıların bir vahi-

dinin ölçülməsinin, 

tullantıların yerləş-

dirilməsinin müəyyən 

olunmuş limit həd-

dində yerləşdiril-

məsinə görə, ödəmə 

normativləri. 

1.

 

I  sinif  təhlükəli  tullantılar  (fövqəladə 

təhlükəlilər)  

t 

 

1739, 2 

2.

 

II 

sinif 

təhlükəli 

tullantılar  (yüksək 

təhlükəlilər)  

 

t 

 

745, 4 

3.

 

III  sinif  təhlükəli  tullantılar  (mülayim 

təhlükəli)   

 

t 

 

497 

4.

 

IV sinif təhlükəli tullantılar (az təhlükəlilər)    

t 

248, 4 

5.

 

V  sinif 

təhlükəli  tullantılar  (praktiki 

təhlükəsizlər)  

Mədən sənayesi,  

Emal sənayesi    

 

 

t 

m

3

 

 

 

0, 4 

15 

519 

 

Misal. Qeyri - zəhərli, III və IV təhlükəlilik sinifinə mənsub olan tul-

lantıların  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmənin  qiymətini  hesablamaq  tələb 

olunur. 

Verilənlər. Müəssisədə hər il 40 ton istehsal tullantısı toplanır. Onlar-

dan 20 t tullantı III sinif  zəhərliliyə  məxsus olanı şəhər (qanuni) zibilxana-

larına  daşınır,  10  ton    IV  zəhərlilik  sinifinə  mənsub  olan  tullantı  qanunsuz 

zibilxanalara göndərilir və 10 ton qeyri-toksiki tullantılar müəssisənin ərazi-

sində yerləşdirilir. III sinif tullantılara görə ödəmənin baza normativi – 12,4 

manat/t,  IV  sinif  –  6,2  manat/t,  qeyri-toksiki  tullantılar  –  0,01  manat/t 

(cədvəl 7.4). Ərazinin ekoloji əhəmiyyətlilik əmsalı, E

s

 = 2 (cədvəl 7.2).  

Həlli. 

1.

 

(7.5) formuluna görə 20 ton III sinif zəhərli  tullantıların qanuni şə-

hər zibilxanalarda yerləşdirilməsinə görə ödəmənin qiymətini təyin  edirik:   

             

P

l 

 =  20 

.

 12,4 

.

 2 = 496 manat 

 

2. (7.7) formuluna əsasən 4-cü təhlükəlilik sinfinə məxsus olan 10 ton 

tullantının  qanunsuz  zibilxanalarda  yerləşdirilməsinə  görə  ödəmənin 

qiymətini təyin edirik:  

          

P

sl   

=   5 

.

 10

 . 

6,2 

.

 2 = 620 manat 

 

3. 10 ton qeyri-toksiki tullantının müəssisəsinin ərazisində yerləşdiril-

məsinə görə ödəmə (7.6) formulu ilə təyin olunur:   

          

P

l 

 =  0,3 

. 

10 

.

 0,01

 . 

2  =  0,06 manat 

 

4.  Tullantıların  yerləşdirilməsinə  görə  cəmi  ödəmə  (7.8)  formulu  ilə 

təyin olunur. 

           

P

ü 

 =  496 + 620 + 0,06  =  1116,06  manat. 

 

7.3.

 

Su hövzələrinə

 

çirkləndirici maddələrin atılmasına görə 

ödəmənin hesablanması 

 

Təbiətdən  istifadəçiyə  müəyyən  olunmuş  yol  verilən  normativi  keç-

məyən,  səthi  və  yeraltı  su  mənbələrinə  çirkləndirici  maddə  atılmasına  görə 

ödəmə P

n

(manat), aşağıdakı formula ilə hesablanır:   

                           

                         

F

N

M

P

n

i

yvh

i

n











1

        

(7.9)

  

520 

 

        burada,  M

i

  -  i  çirkləndirici  maddəsinin  (ton)  yol  verilən  atılmadan  az 

olan faktiki qiyməti; N

yvh 

- 

 

tullantının yol verilən həddini keçməyən çirklən-

dirici maddəyə görə ödəmə (manat); F- çay və bulaqların hövzələrinin  eko-

loji əhəmiyyətlilik əmsalı.    

Müəyyən olunmuş limit həddində çirkləndirici  madddənin  atılmasına 

görə ödəmə: 

 





F

N

M

M

P

n

i

n

i

n













1

1

     

 

(7.10)

 

 

formulu ilə təyin olunur 

Burada, M

i 

  -  i  çirkləndirici  maddəsinin faktiki  tullantısı  (ton);   M

n

 – 

çirkləndirici maddənin yol verilən tullantısı (t); N

l

 - müəyyən olunmuş limit 

həddində çirkləndirici maddənin atılmasına görə ödəmə normativi (manat).  

Su  hövzələrinə  çirkləndirici  maddələrin  limitdən  yüksək  atılmasına 

görə ödəmə 

                                  





F

N

M

M

P

n

i

i

lyh













1

1

1

5

        

 

(7.11)

  

 

burada,  M

l

-  i  çirkləndirici  maddəsinin  müəyyən  olunmuş  limit  həd-

dində atılması (ton)  

Su  mənbələrinin  çirklənməsinə  görə  ümumi  ödəmə  bu  ifadə  ilə  təyin 

olunur: 

                       

P

ü   

=  P

nor  

+  P

l  

+  P

sl

                                      

(7.12)  

 

Misal:   Qaya çirkləndirici  maddəsinin atılmasına görə ödəməni  təyin 

etmək tələb olunur 

Verilənlər: Müəssisə hər il 7.5 cədvəlində verilən həcmdə çirkləndirici 

maddə atır. Ekoloji faktorları nəzərə alan əmsal  F =1,14.   

Cədvəl 7.5 

Çaylara çirkləndirici maddənin atılma həddi (qiyməti) 

 

Çirkləndirici maddə 

Çirkləndirici maddənin miqdarı,ton 

Atılmaya görə ödəmə 

normativi  (manat /ton) 

 

Yol 

verilən 

Limit 

həddi 

Limitdən 

yüksək 

Yol verilən 

Limit 

həddi 

Xrom

3+

 

4 

3 

1 

1377,5 

6887,5 

Kalium 

15 

10 

5 

0,155 

0,775 

Xrom boyası qara 

2 

2 

1 

229,575 

1147,875 

Neft məhsulları 

6 

5 

1 

137,750 

688,750 

Asılı maddələr 

5 

4 

2 

9,150 

45,750 

  

521 

 

Həlli:  

1.  Çirkləndrici  maddənin  YVA-na  görə  müəssiənin    ödəməsi  (7.9) 

formulu ilə hesablanır:    

P

1  

=  4 

.

 1377,5

 . 

1,14  = 6281,4  manat (xrom); 

P

2  

=  15 

.

 0,155 

.

 1,14 = 2,650 manat  (kalium); 

P

3  

=   2 

.

 229,575  

. 

1,14 = 523,425manat  (xrom boyası); 

P

4  

=   6 

.

 137,750

 . 

1,14 = 942,21 manat (neft məhsulları); 

P

5   

=  5 

.

 9,150 

.

 1,14  = 52,155  manat (asılı maddələr). 

Cəmi  7801,840 manat.  

 

2.  Müəssisənin  çirkləndirici  maddəni  limlt  həddində  atılmasına  görə 

ödəməsi (7.10) formulu ilə hesablanır:    

P

1  

=  3

 . 

6887,5

 .

1,14 = 31407 manat  (xrom); 

P

2  

=  10 

.

 0,775 

 . 

1,14 = 8,835  (kalium); 

P

3  

=  2

 . 

1147,875

 . 

1,14 =2617,155 manat  (xrom boyası) ; 

P

4  

=  5

. 

 688,750 

.

1,14 =3925,875 manat  (neft məhsulları); 

P

5  

=  4

.

  45,750 

.

1,14 =208,62 manat  (asılı maddələr) . 

Cəmi:  38 167,485 manat. 

 

 

3.  Müəssisənin  çirkləndirici  maddənin  limitdən  yüksək  atılmalarına 

görə ödəməsi (7.11) formulu ilə hesablanır:   

P

1  

=  5 

.

1 

.

 6887,5 

.

1,14 = 39258 manat  (xrom); 

P

2  

=  5 

.

 5

.

 0,775 .1,14 = 22,088  manat (kalium); 

P

3  

=  5

.

1

.

1147,875 

.

 1,14 =6542,888 manat  (xrom boyası); 

P

4   

=  5

.

 1

. 

 688,750 

.

 1,14 = 3925,875 manat  (neft məhsulları); 

P

5  

=  5 

.

 2

 . 

45,750 

.

1,14 = 521,550 manat  (asılı maddılər). 

 Cəmi: 50 270,401 manat.   

 

4.Müəssənin  beş  çirkləndirici  maddəni  çaya  atmasına  görə  ümumi 

ödəməsi (7.12) formulu ilə hesablanır və  96 239, 726 manat.