Ġzabella qasimova, musa bayramov

      Cədvəl  2.64 

1 mln əhalisi olan Ģəhərin təbii Ģərait komponnetlərinin təxmini balansı 

 

  Komponent 

Şəhərin 

əгаzisi 

min.hek 

 

Тəkrar    

istehsal 

Tələbat  Defisit 

Defisiti ara-

dan qaldır-

maq üçün 

ərazi, mln. 

hek 

Atmosfer  O

2 

-ni 

mln.t. 

20 

0,025-

0,030 

10,0 

-9,98-9,97 

1,5-2,0 

Su, mln.m

3

 

20 

0,005 

500,0 

≈500,0 

1,5-2,0 

Şəhər əhalisinin 

istirahətini təşkil 

etmək üçün 

torpaq-bitki 

örtüyü 

20 

- 

- 

- 

1,0-2,0 

 

Şeliteb zonanın  ekoloji vəziyyətinin  vacibliyinə  baxmayaraq, hələ də 

ümumi qəbul olunmuş anlayışlar və göstəricilər yoxlanır  ki, əhali yaşayan 

şəraitin faktiki vəziyyətini sistemli qiymətləndirməyə imkan versin. Qiymət-

ləndirmə hər şeydən əvvəl yaşlı əhalinin xəstəlik göstəriciləri tətbiq olunur. 

(bədxassəli  şişlər,  göz  xəstəlikləri,  eşitmə  orqanlarıınn  xəstəlikləri,  yuxarı 

tənəftüz  yollarının  həzm  orqanlarının  sidikqovucu  sistemlərin,  dəri,  hiper-

tanik  və  işemik  xəstəliklər  və  s.)  böyüklərin  və  uşaqların  da  nisbi  xəstəlik 

göstəriciləri  də  istifadə  olunur.  Bu  cür  kritoiyalarla  seliteb  zona  ərazisinin 

ekoloji vəziyyətini yalnız dolayısı ilə qiymətləndirmək olar. 

Yer kürəsində 6  milyard insan  yaşayır. Onun 42%-i  şəhərlərdə  yaşa-

yır.  BMT-nin  uzunmüddətli  proqnozuna  görə  ("otra"  variant)  2000-ci  ildə 

əhalinin ümumi sayı 6 milyard 407 milyondur, onun 50%-i şəhərlərdə yaşa-

yır,  2025-ci  ilə  qədər  əhali  sayının  8,5  milyarda  çatacağı  gözlənilir.  Urba-

nizasiya prosesinin  əsas  sürətləndiricisi-sənaye inqilabıdır. XX  əsrin  əvvəl-

lərinə kimi hətta iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdə də əhalinin çoxu kənd yer-

lərində yaşayırdı. Sənayenin, nəqliyyatın inkişafı şəhər həyat tərzinin geniş-

lənməsinə stimul verdi. 

Urbs (lat) - şəhər. Bir neçə onilliklər əvvəl bu termin beynəlxalq-tarixi 

proseslərin  konsentrasiyası  və  ünsiyyətin  intensivləşməsini  xarakterizə  et-

mək və qiymətləndirmək üçün istifadə olunurdu. Sonda şəhərlər məkanının 

təşkil  olunmasının  ali  forması  oldu.  Şəhər  formalı  məskunlaşmanın  əsasən 

iqtisadi və sosial xarakterli üstünlükləri var. Elə  bu istehsal və sosıal infra-

strukturanın inkişafıdır, komuminikasiyanın və təhsil almanın istənilən ixti-

244 

 

sası seçmənin geniş imkanlari incəsənət və mədəniyyətlə ünsiyyətdə olma-

nın qısa yoludur. 

Bununla  yanaşı şəhərdə insan yaradıcılığının yüksək sıxlığı və inten-

sivliyi  ona  gətirib  çıxarır  ki,  ətraf  təbii  mühit  insanın  özünün  bioloji  tələ-

batını  ödəyə  bilmir:  həyat  üçün  məkan  azalır,  şəhər  demək  olar  ki,  bütün 

təbii  mühitin  komponentlərini  dəyişən  nəhəng  sistemə  çevrilir  -  atmosferi, 

hidroqrafik  toru  və  yeraltı  suları,  torpağı  və  qrantları  relyefı,  iqlimi,  bitki 

örtüyünü və s.  

Şəhərlərdə cazibə, maqnit, termik, yerin elektrik sahəsi dəyişir. Şəhər-

lərin horizontal təsirinin dərinliyi  8000  m-ə  çatır. Şəhər landşaflarında  yer-

altı suların qidalan-ması dəyişir onların kimyəvi tərkibi də həmçinin. 

Böyük şəhərlərdə fiziki şərait pisləşir. Burada 15%   günəş şüası azalır, 

küləyin  orta  illik  sürəti  kənd  yerləri  ilə  müqayisədə  25%  az  olur;  havanın 

temperaturu 2-5

0 

C yuxarı olur, daha çox buludlu və daha az günəşli günlər 

(10%  az)  müşahidə  olunur;  demək  olar  ki,  2  dəfə  çoxdur  dumanlı  günlər, 

eləcə də çən xarakterikdir (buzlu Alyaska tipli, nəmli  Londan tipli və foto-

kimyəvi quru Los-Ancelos tipli) smoq  - aerozol qazformalı müxtəlif fıziki-

kimyəvi proseslərdə çən damlasının birləşməsindən yaranır. Məsələn 1952-

ci ildə Londonda smoq 4000 insanın həyatını məhv etdi. 

Böyük  şəhərlərdə  güclü  antropogen  təzyiqlər  (yüklənmə)  aktiv  baş 

verir.  Şəhərlər  özü  xüsusi  yaşayış  mühitidir,  hansı  ki,  bütövlükdə  həyatı 

təmin edən ehtiyatlardan asılıdır. Bu mühitdə maddələrin təbii dövranı, özü-

nü bərpa və təmizləmə mexanizmi  pozulur, hansı  ki,  həqiqi təbii sistemlər 

üçün xarakterikdir. Şəhərlərdə  yaranan tullantı  və çirkləndirici  axınları bü-

tün biosfer üçün ciddi ekoloji təhlükə yaradır. 

Insanın həyatını təmin etmək üçün lazım olan seliteb zonanın sahəsini 

hesablamağın  müxtəlif üsulları var. Bir çox qiymətləndirməyə görə 1 ada-

mın yaşaması üçün 100 m

2

  yaşayış  və  istehsal  sahəsi  tələb  olunur.  100  m

2

 

infrakstrukur (yol, enerji ötürmə xətləri və.s) 12 min m otlaq və biçənək 4,6 

min  m  kənd  təsərrüfatı  tarlası  və  700  m  meşədən  ayrılan  CO  udmaq  və  O 

qəbul etmək üçün 17,5 min m. Başqa qiymətləndirməyə görə vacib ərazinin 

sahəsi 1-2 hektar (10-20 min m) arasında tərəddüd edir. (Aqranat 1988). Bu 

cür  qiymətləndirmədən  belə  nəticə  çıxır  ki,  149  mln,  km  qurunun  49  mln 

km yaşayış üçün əlverişsizdir (buzluqlar çöllər yüksək dağlıqlar). Yer kürə-

sində 5,7 milyard insan yerləşə bilər. 

Şeliteb zonanın vəziyyətinin pisləşməsinin səbəblərini tədqiq edərkən 

şəhər mühitində normativ kimi təsir edən müxtəlif orta qiymətlərdən istifadə 

olunur.  Məsələn,  şəhərdə  orta  göstərici  3  mərtəbəli  binalar  seliteb  zonada 

1000 adama 10 ha düşür, 4-8 mərtəbəli - 8 hektar, 9 mərtəbəli və daha çox -

7 hektar sahə düşür. Kənd yerlərində həyətyanı sahələri nəzərə almaqla seli- 

245 

 

teb zonanın normativi 1000 adama 50 hektar təşkil edir. 

Müasir böyük şəhərlər, mürəkkəb sistem olmaqla təbii mühiti dəyişən 

güclü  faktorlardır  (nəinki  şəhər  daxilində,  eləcə  də  şəhər  ətrafında).  Mə-

sələn, Moskva ətrafında 100 km məsafədə yüksək konsentrasiyalı çirklənmə 

qeyd olunur. 

Aydındır  ki,  dinamik  inkişafda  olan  urbanizasiya  prosesi  sosial-iqti-

sadi inkişafın müsir tendensiyasını obyektiv əks etdirir. Yayılması və xarak-

teri  Uzbanizasiyanın  belədir ki,  demoqraflar  "hiperurbanizasiya" anlayışın-

dan istifadə etməyə başladılar. Həqiqətən, şəhərlər sadəcə çoxalmırlar, һəm 

də  böyüyürlər.  Eninə  getdikcə  onlar  bir-biri  ilə  qovuşurlar  və  aqromelora-

siyalar yaradırlar (vahid sistem kimi birləşmiş, təsərrüfata, məişət və mədəni 

əlaqələrlə, yaşayış məntəqələri sistemidir). 

Xarici dövlətlərdə super-aqromelorasiyalar

 

- konurbatsiyalar yaradılıb. 

Onların  ən  böyükləri  ABŞ-dır:  Bosvaş  (Boston-Vaşinqton),  Çipitts 

(Çikaqo-Pittsburq),  San.San  (San  Fransisko  San  Dieqo).  Hesab  olunur  ki, 

tək bu üç meqapolisin, (yunancadan "nəhəng" və "şəhər") 2000-ci ildə 150 

milyon  əhalisi  olaraq  (ABŞ  ümumi  əhalisinin  50%-i).  XXI  əsrin  vvəlində 

isə yer kürəsində 160 belə nəhəng şəhərlər olacaq. 

Rusiyada  30-a  yaxın  iri  aqlomerasiyalar  inkişaf  edir,  şəhər  əhalisinin 

60%-i özünə cəlb edir. Yüksək dərəcəli urbanizasiya mərkəzi, Mərkəzi-Qa-

ratorpaq, Şimali-Qafqaz və Ural regionalarında qeyd olunur. 

Məsələn,  Moskva  aqlomerasiyası  130-dan  çox  yaşayış  məntəqəsini 

paytaxtdan 100 km radiusda özündə birləşdirir. 

Soçi aqlomerasiyası Qara dəniz boyunca 150 km dar xətlə uzanır. 500 

mindən çox əhalisi olan aqlomerasiyalar ölkəmizdə onlarladır. 

Daha  iri  aqlomerasiyalarına  ərazisində  böyük  texnogen  yüklənmə 

ekoloji  vəziyyətin  çox  gərginləşməsinə  səbəb  olur  (Moskva,  Sankt–Peter-

burq, Tula, Yaroslav, Çelyabinsk, Novosibirsk, Kemerova və b). 

İri şəhərlərin disproporsional böyüməsi onların təsərrüfatlarının möv-

cud olan və yeni yaranan mürəkkəb ekoloji problemlərinin idarə olunmasmı 

çətinləşdirir. 

Bizim  əsrin  birinci  yarısında  ən  iri  şəhər  mərkəzləri  çoxsaylı  əhali 

kütləsini özündə biləşdirməklə, həddən artıq sıxlaşmaya məruz qaldı, bu da 

şəhər  mühitinə  getdikcə  artan  neqativ  təsir  etdi.  Həyat  şəraitinin  deqrada-

siyası  həmin  əhalinin  çox  hissəsinin  şəhər  ətrafına  köçməsinə  səbəb  oldu. 

Ancaq bir iri şəhərin şəhər ətrafına köçmüş əhalisi başqa bir iri şəhərin şəhər 

ətrafına  köçən  əhalisi  ilə  qovuşur  urbanizasiya  ərazisinin  nəhəng  amorf  

massivini  formalaşdırırlar.  Yaponiyada,  belə  "ən  böyük  şəhərlər"  tədricən 

Xonsyu adasının cənub sahilini əhatə etdi. "Sverxqorod" ABŞ-da formalaşır, 

məsələn, Atlantika sahillərində, harda ki, şəhərlər arasındakı interval tez itir 

246 

 

Bostandan Vuşinqtona qədər  900 km uzunluğunda. 

Bu cür qiqant şəhərlər ətraf mühitə dağıdıcı təsir göstərir, yalnız gələ-

cəkdə krizis ekoloji situasiyaların yaranmasından xəbər verir, hansı ki, geniş 

əraziləri  əhatə  edə  bilər.  Şəhər  mühiti  insanların  psixikasına,  onun  gərgin-

ləşməsinə və əsəb stresslərinə gətirib çıxarır. 

İri şəhər birləşmələri müasir istehsalın təşkil olunması baxımından üs-

tünlüyə  malikdir.  Lakin  industrial  mərkəzlərdə  sənayenin  cəmləşməsi  nəq-

liyyat  proseslərini  artırır,  enerji  təchizatını  pisləşdirir,  su  və  digər  ehtiyyat-

larda  təmin  olunmasını  da  yaşayış  yerinin  ekoloji  mühitini  radikal  dəyiş-

dirir, sanitar-gigiyenik vəziyyəti pisləşdirir (Şəkil 2.25). İri şəhərlərdə kiçik-

lərə  nisbətən  mühəndis  təchizat  işlərinə  3  qat  qartıq  xərclər  tələb  olunur. 

Bununla  yanaşı  belə  şəhərlərdə  tibbi-demoqrafik  göstəricilər  (həm  də  pis 

tərəfə) dəyişir. 

                    

 

 

ġəkil 2.25. Şəhərə əsaəsn daxil olanların və onların  

tullantılarının model sxemi

 

 

Bu da atmosferin, suyun və havanın çirklənməsi ilə çox bağlıdır. Ru-

siya  Federasiyasının  seliteb  zonasının  vəziyyətinin  qiymətləndirmək  üçün 

2.65 cədvəldə göstərilən kriteriyalardan istifadə olunması tövsiyyə olunur. 

247 

 

Cədvəl 2.65 

Ərazinin ekoloji vəziyyətini qiymətləndirmək üçün əhalinin sağlamlığının 

tibbi-demoqrafik kriteriyaları 

 

Göstəricilər 

Zona 

Ekoloji fəlakət 

 

Fövqaladə ekoloji 

hadisələr 

Ölüm artması 

1,5 dəfə və daha çox 

1,3-1,5 dəfə 

Tibbi-genetik göstəricilər 

Həmçinin 

həmçinin 

Onkoloji xəstəliklər 

2 dəfə və daha çox 

1,5-2 dəfə 

Genetik dəyişkənliklər (xro-

mosom abberrasiya, DNT poz) 

3 dəfə və daha çox 

3 dəfəyə qədər 

 

Uşaqların psixi inkişafı: 

əqli çatışmamazlığı olan 

uşaqların sayı 

20% və daha çox 

10-20% 

 

XX  əsrin  sonlarında  ekoloji-nöqteyi  nəzərindən  haçar  problemə  bio-

loji  növ  kimi  insanın  deqradasiyasıdır.  İndi  dünyanın  bir  çox  ölkələrində 

eləcə də Rusiyada müşahidə olunur. REA və Rusiya səhiyyə Nazirliyi qeyd 

edir  ki,  ölkədə  4%  əqildən  kəm,  bəzi  yerlərdə  10-12%-ə  çatır,  hər  il  200 

mindən çox genetik və xromosom pozğunluğu olan uşaqlar dünyaya gəlir ki, 

müalicəsi mümkün deyil.  Embrion hərisiklə toksinləri mənimsədiyinə görə, 

hələ  ona  bətnində  ikən  zəhərlənmə  başlayır.  Seliteb  zonanın  ekoloji  prob-

lemlərini  həll  etməyə  yönələn  vəzifələr  təbii  əlverişli  şəraitin  qorunub  sax-

lanması istiqamətində işlərdən ibarətdir. Hər şeydən əvvəl insanların daimi 

yaşayış  yerlərində  əlverişli  xüsusiyyətlərini  itirmiş  ərazilərin  bərpa  olun-

masından ibarətdir. 

Müasir  mərhələdə  insanın  məskunlaşdığı  yerlərdə  ekologiyanın  elmi 

əsaslarının işlənməsi başlıca olaraq havanın, içməli suyun qida məhsulları-

nın keyfiyyət göstəricilərindən əsaslanır. Bütün bunlar əhalinin sağlamlığına 

birbaşa təsir edir. Lakin seliteb zonanın ekoloji sistemlərinin sağlamlığında 

gözə çarpan çatışmamazlıqlarla üzrə çıxır. Buna görə onları vaxtında aradan 

qaldırmaq lazımdır. Beləliklə, məskunlaşma yerlənin ekoloji opltimallaşma-

sının əsasını iki qarşılıqlı əlaqədə olan proses təşkil edir: 

 I - Təbii mühitin dəyişməsinin insana təsiri; 

II - Insanın özünün təbii mühitin dəyişməsinə təsir etmə dərəcəsi. 

Bu  təsirlərin  reqlamentləşməsi  lazımi  diqqət  tələb  edir,  başqa  sözlə 

təbii  ətraf  mühitin  həm  keyfiyyət,  həm  də  kəmiyyət  parametrlərinin  dəyiş-

məsinin əsaslandırılmış norması işlənib hazırlanmalıdır. 

248 

 

2.10.2. Seliteb zonanın fiziki çirklənməsinin problemləri 

Seliteb  zonanın  qeyd  olunduğu  kimi  insan  çoxfunksiyalı  sistem  kimi 

istifadə  edir.  Burada  insanların  yalnız  sonrakı  nəsilləri,  yaratmaq  tələbatı 

(uşaq, nəvə, nəticə) deyil həm də uzunmüddətli istirahətdə (pensiya dövrü) 

iş günündən sonra itirilmiş gücün bərpa olunması (iş günündən sonra istira-

hət);  kənd  yaşayış  yerlərində  həyətyanı  sahələrdə  məhsul  istehsal  edirlər 

(bağ-bostan və istirahət sahələrin, daçalarda). 

Bu vəziyyətlər seliteb ərazidə çox strukturlu məişət sistemlərinin for-

malaşmasını  müəyyən  edir,  hansı  ki,  müxtəlif  təsirləri  cəmləşdirir:  nəqliy-

yat; xırda istehsal sahələrini; heyvandarlıq (ev heyvanları həyətyanı sahələr-

də, şəhər mənzillərində pişik və itlərin sayının kəskin artması, səfil heyvan-

ların  sayının  artması).  Belə  təsirlər  münasib  normativ  tələblərin  yerinə 

yetirilməsində idarəetmə üçün çətin deyil. Müasir seliteb zonalarda mümkün 

olan  təsirlər  arasında  fiziki  parametrlərin  dəyişməsi  ilə  bağlı  olan  təsirlər 

xüsusi yer tutur. 

Məlumdur  ki,  çirklənmə  dedikdə  kimyəvi,  fıziki  və  bioloji  birləşmə-

lərin ətraf mühitdə ortaçoxillik miqdarından çox olması başa düşülür. Çirk-

ləmənin  hər  bir  forması  neqativ  nəticələr  verir.  Təbii  komplekslərdə  və  in-

san  sağlamlığında  üzə  çıxır.  Əlbəttə  yuxarıda  sadalanan  çirklənmə  növləri 

ayrı-ayrılıqda  təsir  etmir.  Hər  şeydən  əvvəl  flziki  və  kimyəvi  çirklənmələr 

birgə  (məsələn,  fotokimyəvi  smoqlar)  müşahidə  olunur,  onun  nəticəsində 

ekoloji vəziyyət pisləşir. 

Fiziki  çirklənmə  -  mühitin  fiziki  parametrlərinin  dəyişməsilə  yaranır: 

temperatur-energetik (istiləşmə), dalğa (işıq, səs-küy və elektromaqnit çirk-

lənmə, radiasiya (radiasiya və radioaktiv çirklənmə). 

Elektromaqnit  çirklənmə  nəticədə  mühitin  elektromaqnit  xassələrini 

dəyişir

 

(elektrik  xətlərindən,  radio  və  televizorlar,  bəzi  sənaye  və  məişət 

qurğularından yaranır). Elektromaqnit çirklənmənin ekoloji aspektlərin bax-

dıqda  yerin  təbii  elektromaqnit  fonunu  yada  salmaq  yerinə  düşər.  Elektro-

maqnit  sahəsi  (EMS)  insanın  və  bütün  başqa  canlıların  yaşayış  mühitinin 

daimi elementlərindən biridir. 

Yerin  geomaqnit  sahəsi  -  ətraf  mühitin  faktorudur.  Bu  şəraitdə  orqa-

nizmlərin çoxəsrlik təkamülü baş verdi. О bütün canlılara, о cümlədən insa-

na təsir edir. Belə ki, maqnit tufanlarında   ürək – damar  xəstəlikləri artır. 

Məlumdur ki, Yer izafi elektrik-enerjisinə malikdir. Bu səbəbdən onun 

səthində elektrik sahəsi gərginliyi var. Adi halda o, 100-200 V/m (yaxşı ha-

vanın elektromaqnit proseslərinin intensivliyinə səbəb olur). Beləliklə, elek- 

249 

 

tromaqnit sahələri vacib ekoloji faktor sayılır. 

Ağaclar, hündür kollar və bitkilər EÖX-in təsirinə qarşı effektiv təbii 

qoruyucu ekran kimi rol oynayırlar. Eyni zamanda sənaye mənşəli elektrik 

sahələrinin mənfi təsirindən 

O

3

  yaranmasından meşələr məhv olurlar. Elek-

trik  sahəsinin  intensivliyinin  şeliteb  sahə  üçün  yol  verilə  bilən  həddində 

saxlamaq üçün planlı və texniki tədbirlər həyata keçirirlər. Belə ki, əhalinin 

qoranması üçün sanitar-mühafizə (qoruyucu) zonaların yaradılması tövsiyyə 

olunur: proyektin һəг iki tərəfindən 330 kV- 20  m, 500 kV-30 m, 750 kV- 

40 m, 1150 kV- 55m torpağa sərhəd faza (xətləri) naqilləri çəkilir. Belə işlər 

üçün əlverişli və az məhsuldar torpaqlardan istifadə olunur. 

Elektromaqnit şüalanmalardan insanları və ətraf mühiti qorumaq üçün 

Rusiya Dövlət Ekologiya Komitəsi aşağıda qeyd olunanları tövsiyə edir: 

-  tibbi - bioloji tədqiqatlar aparmaq, şüalanmanın YVS normativlərini 

təyin  etmək  üçün,  bütün  sahələr  üzrə  xistehsalçi  şəxs  əhali  və  biotik  eko-

sistemlər üçün); 

-  bu  tədqiqatlarm  nəticələrinə  əsasən  gigiyenik  və  ekoloji  sənədlərin 

hazırlanması; 

-

 

elektromaqnit  enerjisi  şüalandıran  texniki  vasitələrin  manitorinqini 

keçirmək, onların sertifikatlaşması və lisenziyalaşdınlması üçün; 

-

 

monitorinqin  nəticələrinə  əsasən  elektromaqnit  şəraiti  haqda  karto-

qrafıya və məlumatlar bankının yaradılması; 

-

 

elektromaqnit sahələrinin (EMS) bioloji təsirlərdən qorunması üçün 

metod və vasitələrin hazırlanması, material və maddələrin yanğın və partla-

yış təhükəsizliyini təmin etmək üçün vasitələr və münasib normativ-metodi-

ki sənədləşmə. 

-

 

Şeliteb  zonanın  ətraf  mühitinin  fıziki  çirklənməsinin  spesifık  for-

ması - akustik (səs-küy) çirklənmə. Səslər aləmi - insanın, bir çox heyvanla-

rın və bəzi ali bitkilərin yaşayış mühitinin ayrılmaz hissəsidir. 

Yarpaqlaпn xışıltısı, dalğanın şappıltısı, yağışın səsi, quşların oxuma-

sı, yüksək musiqi akkordları - bütün bunlar adət olunmuş və insana çox va-

cibdir.  Absalyut  sakitlik  insanı  qorxudur  və  yorur.  Belə  ki,  Qannoverdə 

konstruktor bürosu ediləndə:  binaya kənardan səs keçməsin deyə ən müasir 

texnologiyalardan istifadə olundu. Bir həftədən sonra isə əməkdaşlar yorucu 

səssizlik  şəraitindən  şikayətlənməyə  başladılar.  Onlar  əsəbləşirdilər,  əmək 

qabiliyyətini itirirdilər. Rəhbərlik binaya vaxtaşırı "sakit küçə səs-küyü" ve-

rən maqnitafon qoydu. İş atmosferi tezliklə bərpa olundu (Nikitin,  Novikov 

1986). 

250 

 

 

ġəkil .2.26  Səsin gücünün şkalası (səs-küyün) 

251 

 

Bu arada müxtəlif və çoxmiqyaslı texnogenez prosesləri biosferin təbii 

akustik-sahəsini dəyişdi və dəyişir. Ciddi neqativ təsirli faktor olmaqla təbii 

ətraf  mühiti  səs-küylə  çirkləndirir.  Akustik  çirklənmə-ətraf  mühitin  fiziki 

çirklənmə formasından biridir, hansı ki, orqanizmlərin adaptasiyası mümkün 

deyil. O, səsin təbii səviyyəsini aşması ilə şərtlənir və səsin xassəsinin qeyri-

normal dəyişmələri (tezliyi, səsin gücü və s.) iş yerlərində, yaşayış məntəqə-

lərində və nəqliyyatm işi ilə bağlı yerlərdə. 

Нəm şəhər, һəm də bir çox kənd seliteb zonaların yüksək səs-küy təz-

yiqlərinə məruz qalır. Antropogen səs-küyü pataloji hadisəyə çevrilib, çünki 

texniki inkişafın qaçılmaz yol yoldaşıdır. Seliteb zonada eşitmə analizatoru 

daim gərgin olur və səsin həddən çox sıxlığı insanlar üçün manеуə çevrilir, 

səs - küy diskomfort yaradır (rahatsızlıq). 

Səsin gücündən və təsir müddətindən asılı olaraq sağlamlığa hiss olu-

nan zərər vurur. Səs-küyün çoxillik təsiri insanın eşitmə orqanının zədələn-

məsinə gətirir, hətta karlığa səbəb olur. Səsin gücünü balla ölçürlər (Db). 

Səs-küy  seliteb  zonanı  çirkləndirən  faktor  kimi  insanlar  tərəfmdən 

fərdi (individual) qəbul olunur; səs-küy təsirinin qəbulunun differensiasiyası 

yaşla,  eləcə  də  temperamentlə  (ehtirasla)  bağlıdır.  Sağlamlığın  ümumi  və-

ziyyəti,  eşitmə  adaptasıyası  və.s.  asılıdır.  İnsanın  eşitmə  orqanları    bir  çox 

səslərə uyğunlaşsa da onu һəг hansı pataloji proseslərdən qorunur. Səs-küy 

qıcıqlandırması-yuxunun pozulmasının əsas səbəblərindən biridir. Yuxunun 

dərinliyini hətta kiçik səs (35dB) təsirləri dəyişə bilər. Bunun nəticəsi-xroni-

ki yorğunluq, əsəb pozğunluğu, ömrün qısalması (Avstraliy tədqiqatçılarının 

fikrincə 8-12 ilə çatır). Səsin gücünü göstərən şkala 2.26 şəkilində verilir. 

Səs-küy stessi bütün ali orqanizmlər üçün xarakterikdir. İnsanlarda o, 

əsasən  emotsional  və  fiziki  gərginlik  kimi  üzə  çıxır.  80-90  dB  artıq  gücə 

malik  səslər  hipofiz  hormonlarının  ayrılmasına  təsir  edir,  hansı  ki,  digər 

hormonların  ayrılmasına  nəzarət  edir.  Məsələn,  böyrəküstü  vəzilərin  korti-

zon ifrazı arta idlər. 

Gigiyenik  normalaşmada  səsin  elə  gücü  yolverilən  hesab  olunur  ki, 

insanın  səs  komfortunu  pozmur,  onlarda  xoşagəlməz  hisslər  yaratmır  və 

uzunmüddətli  təsirdən  fızioloji  göstəricilər  kompleksində  dəyişikliklər 

görünmür  (müşahidə  olunmur)  hansı  ki,  orqanizmin  səsə  daha  həssas  olan 

sistemlərində əks olunur (birinci növbədə əsəb sistemində). 

Səsin  normativ  yol  verilən sanitar normaya uyğun aparılır  yaşayış  və 

ictimai binaların yerləşdiyi ərazidə səslə mübarizədə ekoloji əsaslandınlmış 

istiqamətlərdən biri-ərazinin maksimal  yaşıllaşdırılmasıdır. Bitki səs enerji-

252 

 

sinin bir hissəsini tutub saxlamaq və udmaq qabiliyyətinə malikdir, xüsusən 

yüksəktezlikli  səsləri,  six  yaşıllıq  10  dəfə  səsin  gücünü  azalda  bilir 

(maşmlarm yaratdığı səsin). Həm də enliyarpaqlı ağac cinsləri kərpic və ya 

beton divarlardan effektlidir. Ağac və kollardan ibarət olan yaşıllıqlar daha 

çox səsudma qabiliyyətlidir. 

Müşahidələr  göstərir  ki,  dörd-beş  cərgəli  ağac  və  kollarm  zolağı 

70%-ə qədər səsqoruyucu effekt verir. Ağac bitkibrinin daha bir xüsusiyyəti 

səsi  izolə  etməsidir.  Sübut  olunub  ki,  ən  yüksək  səszob  edən  ağcaqayın 

(15,5  dB-  qədər),  çinar  (II  dB-qədər)  və  şam  (5  dB-  qədər)  ağaclarından 

ibarət  yaşıl  sərhədlərdir.  Yönəlmiş  (istiqamətlənmiş)  faktor  transformasiya 

olunur.  Bir  çox  ölkələrdə  BMT  yığılmasının  orta  göstəricilərinə  baxsaq 

buna inanmaq çətin deyil (cədvəl 2.66) 

Cədvəl 2.66 

Müxtəlif ölkələrdə BMT istehsalı