Ġzabella qasimova, musa bayramov

 

Ölkə 

 1 ildə ölkədə istehsal olunan  BMT miqdarı 

adambaşına, kq 

ümumi, mln.ton 

ABŞ 

744 

178 

Avstraliya 

681 

10 

Kanada 

635 

16 

Hollandiya 

449 

6.5 

Danimarka 

423 

2 

İsveçrə 

383 

2.5 

Böyük Britaniya 

355 

18 

Yaponiya 

344 

41 

Fransa 

327 

18 

ATR 

318 

19 

İsveç (Isveçrə)    

317 

2.5 

İspaniya 

275 

10.5 

İtaliya 

263 

15  

Avstraliya 

228 

1.7 

Portuqaliya 

211 

2.5 

 

BMT-nin  çoxalması  insanların  həyat  tərzində  baş  verən  dəyişklərdən 

xəbər  verir.  О  cümlədən  məişət  əşyalan  geniş  yayılıb,  onlann  assortimenti 

zənginləşib və s. İstehsal sahədən müasir texnologiyaların yetərsizliyi mine-

ral  xammalı  tam  emal  etməyə  imkan  verir,  onun  çox  hissəsi  tullantı  kimi 

təbiətə  qayıdır.  Bir  çox  məlumatlara  görə  istifadə  olunan  xammalın  1-2% 

məhsula çevrılır, qalan hissə tullantıya çevrilir. 1 milyon əhalisi olan şəhərin 

253 

 

timsalında yaxşı görünür ki, sutkalıq 625 min. t su, 2000 t ərzaq və 9,5 min 

t.  yanacağın-950  t  qazformalı,  570  min  t.  maye  və  2,5  min  t.  hissəsi  bərk 

tullantı  kimi  ayrılır  aqlomerasiyalarda  və  şəhərlərdə  bərk  tullantıların 

miqdarı  о  qədər  çoxalıb  ki,  onların  yaşayış  ərazilərindən  kənarlaşdırılması 

mürəkkəb prosesə çevrilib. 

ABŞ-da məsələn, 63 min zibil daşıyan tələb olunur. Nyuyorkun küçə-

lərindən  1  il  ərzində  8  milyon  tondan  artıq  məişət  tullantıları  daşınır.  Əsas 

problem isə budur ki, onları hara aparmaq: 

İstehsal  və  istehlak  tullantıları  Rusiya  ərazisində  də  ciddi  ekoloji 

problemlər  yaradır.  Rusiya  Federasiyasında  1994-cü  ilin  əvvəllərində  250 

min  hektar  torpaq  sahəsini  tutan  86  milyard  ton  bərk  tullantılar  yığılıb 

(adambaşma 530 kq). Kommunal tullantıları 140 milyon m

3

  təşkil  edir  (və 

ya  42 milyon ton),  adambaşına  280  kq. Bu kütlənin  5%-i  zibilyandıran za-

vodlara daxil olur, qalanları zibilliklərə daşınır. 1997-ci ildə şəhər əraziləri 

130  milyon m

3

  (39 milon ton) BMQ (TBD) və 60  milyon m

3

  maye məişət 

tullantısı  "istehsal"  etmişdir.  Вəгк  tullantıların  3%  sənaye  üsulu  ilə  emal 

olunmuş qalan hissə poliqonlarda basdırılmışdır. 

Rusiya  ərazisinə  böyük  miqdarda  zəhərli  sənaye  tullantıları  yayılıb, 

1997-ci ilin əvvəllərində miqdarı 1431,7 milyon ton təşkil edirdi. 1997-ci il 

ərzində müəssisələrdə 89,4 milyon ton zəhərli tullantılar; о cümlədən I smif 

təhlükəli -0,28 milyon ton, II-2,17 milyon ton, III - 4,95<, * milyon ton, IV 

sinif - 82 milyon ton təşkil edirdi. 

İstifadəyə  və  emala  yaramayan  tullantıları  basdırılmağa  göndərirlər. 

1112  tullantıları  basdırmağa  təşkil  olunmuş  sahələr  14,15  min  hektar  ərazi 

tutur  935  belə  sahələr  (84%)  mövcud  normativlərə  cavab  verir.  Lakin 

icazəsiz  zibilliklərdə  toksiki  tullantıların  daim  artması  görünür.  Belə  ki, 

1996-cı  ildə  209  ton  I  sinifdən  sənaye  tullantıları  təşkil  olunmamış  yerdə 

basdırılıb ki, onlar daha təhlükəlidir. 

Böyük  sahələri  tutan  tullantılar  torpağın,  suyun,  havanın  çirklənmə 

mənbələridir.  Tozun  küləklə  10  km  radiusa  yayılması  torpaq  örtüyünə  bir-

başa təsir edir. Bir çox zibilliklər öz-özünə yanır və tüstülənirlər, atmosferi 

çirkləndirirlər. Yağıntılar zibilliklərdən keçərkən, yüksəkzəhərli maddələrlə  

çirklənirlər.  Bu  neqativ  hallar  Rusiyanın  bütün  yaşayış  məntəqələri  üçün 

xarakterikdir. Beləki, 30% zibilbr Moskvadan daşınarkən kəmiyyət və key-

fiyyət  nəzarətinə  götürülmür.  Нəг  il  3  milyon  tona  yaxın  fabrik  və  zavod 

tullantısı paytaxtdan daşınır. 

BMT  daşınması və tam təhlükəsizliyi çətin həll olan gigiyenik prob-

lemdir, əsasən yüksək urbanizasiyalı şəraitdə. Problemin mürəkkəbliyi şərt-

lənir, birinci,  tullantıların miqdarının  daim artması; ikinisi, onun tərkibində 

olan assortimentlərin genişlənməsi. 

254 

 

İstehsal olunan tullantıların müasir tərkibinin ümumiləşdirilmiş xarak-

teristikası  2.27  və  2.28  şəkillərində  verilib.  Məlumdur  ki,  heç  bir  növ  öz 

yaratdığı tullantıların arasında yaşaya bilməz. 

 

 

 

ġəkil 2.27. Bərk məişət tullantılarının tərkibi 

 

 

 

ġəkil 2.28. Bərk istehsal tullantıları 

 

Tullantılarda  polifer  materialların  tədricən  çoxalması  qeyd  olunur. 

Buna  görə  onları  yandırmaq  təhlükəlidir,  belə  ki,  bu  zaman  aktiv  olaraq 

dioksinlər formalaşır. 

Yaşayış məntəqələrində tullantıların bir başa yerləşdirilməsi və zərər-

sizləşdirilməsi  yolverilməzdir.  Buna  baxmayaraq  bir  çox  yerlərdə  ən  pri-

mitiv üsul zibilin küçələrdə yandırılmasıdır. 

Tullantıların  utilizasiyası  və  məhv  edilməsinin  kompleks  həlli 

aşağıdakı metodlarla baş verir. Tullantıların və onların emalının məlumatlar 

255 

 

bankı  (folmalıdır),  tullantıların  uçotu  iqtisadi  stimullaşdırma  prinsiplərinin 

tətbiqi. Təcrübələr göstərir ki, tullantılar haqda qanun olan ölkələrdə, onların 

utilizasiyası asan həll olunur. 

Son illər müxtəlif tədbirlər aprobasiya olunur zibilliklərin məhv edil-

məsi istiqamətində-şəhərlərin təhlükəli sputnikləri olan: məişət tullantılarını 

sortlaşdırıb  kənd  təsərrüfatı  üçün  gübrə  kimi  emal  edilir  və  ya  hətta  maye 

yanacaq  alınır;  tullantıların  bir  hissəsini  seliteb  zonadan  uzaq  olan  köhnə 

karyerlərin yarğanların doldurulma-sında istifadə olunur. 

Bütövlükdə  məişət  tullantılarının  probleminin  һəlli  hər  yerdə  qalır. 

Yer kürəsində 29%-ə qədər zibil yandırılır, 60%-dən çoxu zibilxanalara da-

şınır, 4%-ə qədəri kompostlaşdırılır 6% qədəri başqa üsullarla emal olunur. 

2.67  cədvəlində  müxtəlif  ölkələrdə  tullantıların  utilizasiyasının  xarakterizə 

edən  əsas  istiqamətləri  verilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hələlik  əsasən 

zibilxanalardan və yandırmadan istifadə olunur. 

                               

Cədvəl 2.67 

Bəzi ölkələrdə zibillərin utilizasiyası 

 

Ölkə 

 

 

Zibilin miqdarı, % 

Yandırılan  Zibilxanalara 

daşınan 

kompostlaşdırılan  Başqa üsulla 

emal olunan 

ABŞ 

8 

82 

0 

10 

Böyük Britaniya 

2 

98 

0 

0 

Kanada 

6 

93 

0 

1 

Daniya 

32 

64 

4 

0 

Şvetsariya 

80 

18 

2 

0 

Yaponiya 

72 

24,5 

1,5 

2 

AFR 

28 

69 

2 

1 

İspaniya 

5 

76 

19 

0 

Fransa 

36 

47 

8 

9 

İtaliya 

18,5 

35 

5,5 

41 

 

Bərk  tullantıların  utilizasiyasının  yeni  yollar  axtarıb  tapmaq  həyati 

əhəmiyyətli problemə çevrilib. 

Ən  çox  yayılmış  üsul  bərk  tullantıların  avtotransportla  uzağa  daşın-

masıdır.  Lakin  uzaq  məsafəyə  daşınma  çox  хəгс  tələb  edir.  Ən  sadə  üsul-

şəhər  zibilxanalarıdır,  ancaq  Sanitar-gigiyenik  cəhətdən  qənaətbəxş  deyil 

(torpaq  və  yeraltı  sular  çirklənir;  zibilliklərdə  milçək,  siçovurlar  çoxalır). 

Seliteb zonadan ən az 1 km məsafədə yerləşən açıq zibilliklərdə zibilin yer-

ləşdirilməsi  məcburi  tədbirdir.  Tullantıların  qazılıb  basdırılması  yaxşı-

laşdırılmış üsul hesab olunur. 

256 

 

Quyulara  basdırılmış  zibil  trambovka  ilə  bərkləşdirilir  və  üstdən  70-

80 sm qalınlıqda torpaqla örtülür, hansı ki,  quyuları qazarkən çıxarılmışdır. 

Lakin belə "yaxşılaşdırılmış" variantın da ekoloji əsası yoxdur. Çatış-

mazlıq  hər  şeydən  əvvəl  ondadır  ki,  tullantıların  həcmi  daim  artır  və  daha 

çox  torpaq  sahəsi  tələb  olunur.  Məişət  tullantıları  müəyyən  vaxtdan  sonra 

məhv olur, lakin onun ekoloji nəticələri sonsuzdur. 

Trambovka  ilə  basdırılmış  quyularda  1,5  milyard  ton  tullantı  yerləş-

dirilib. Bu yüksək radioaktivlikli təhlükəli tərkibli toksikantların obyektidir. 

Nisbətən  sanitar-gigiyenik  və  ekoloji  səmərəlik  vəziyyətə  çatmaq 

üçün tullantıların basdırılmasının daha əsaslı sistemləri tətbiq olunur. (Şəkil 

2.29) 

 

ġəkil 2.29 Tullantıların basdırılmasının ekoloji əsaslandırılmış sxemi: 

I-zibilin  boşaldılması;  II-  kipləşdirmə,  III-üstünü  örtmə;  IV-  zibildən 

sızmalar;  1-keçənin  filtirləşdirən  qatı;  2-toxunmuş  şüşə  liflər;  3-filtratın 

toplanması  üçün  rezervuar;  4-filtiratın  drenaj  sistemi;  5-  qrunt  suları;  6- 

20..30  sm  qalınlığında  sukeçirməyən  kip  gil  qatı;  7-15..20  sm  qalınlığında 

şebel  qatı;  8-15..20  sm  qalınlığında  sukeşirən  qat;  9-torpaqla  örtülmə;  10- 

monitorinq deşiyi; 11-plasmas kütlə 

257 

 

Təklif  olunan  üsulla  tullantıların  basdınlması  ətraf  mühitin  müdafıə 

sistemini nəzərdə tutur. Bunun üçün aşağıdakı tələblər qoyulur: tullantı po-

liqonlanın  qrunt  sularından  xeyli  yüksək  səviyyədə  yerləşdirmək  lazımdır; 

poliqonun  dibini  əvvəlcədən  gil  qatı  ilə  bərkidirlər;  filtratların  və  metanın 

axması  üçün  çınqıl  döşənir;  zibil  qatı  üst-üstə  piramida  formada  yığılır; 

poliqonda fıltratları tutmaq üçün deşiklər açılır. 

Zibilin yandırılması gigiyenik cəhətdən daha yaxşı üsul hesab olunur. 

Müxtəlif ölkələrdə kifayət qədər geniş  yayılması təsadüfi deyil. BMT  yan-

dırma prosesini yaxşılaşdırmaq üçün daha təkmilləşmiş peçlər qurulur. 

İlkin zibilyandıran zavodlar trubaları alçaq olduğu üçün havanı güclü 

çirkləndirirdilər (külün və tozun miqdarı 13 mq/m

3

). Müasir müəssələr xü-

susi  ləvazimatlarla təchiz olunur (adi  və  polivinil  xlorid,  digər sintetik ma-

teriallar). Təzə zavodların daha  yüksək boruları və elektrik tozudan filtrləri 

vardır. Bu zaman xərclər azalır, daha effektli olur. Lakin yanma prosesi başa 

çatmadıqda  əlavə  ekoloji  problemlər  yaranır.  Zibilyandıran  zavodlardan 

çıxan qazlarda təhlükəli birləşmələr olur (cədvəl 2.68). 

                                                                           Cədvəl 2.68 

Zibildə və tullantı qazlarda çirkləndirici maddələrin 

 orta qatılığı 

 

Zərərəli maddələr 

 

Zərərli maddələrin miqdan. 

q/l kq BMT 

mq/1 m

3

 tüstü qazı 

Hidrogen xlorid НСl 

Hidrogen florid HF 

Kükürd iki oksid SO

2

 

Azot oksidləri 

Dəm qazı CO 

Karbohidratlar 

3,9 

0,04 

3,3 

1,3 

2,0 

1,5 

                 780 

8 

660 

260 

400 

300 

 

Zibilyandıran zavodların müasir texnologiyaları istiliyi tutmanı (reku-

perasiya),  qaztutmanı,  emalın  və  tullantıların  tam  məhv  olunduğuna  kom-

pyuter nəzarəti istifadə olunur. 

Tullantıların  500C°-də  yandırılması dioksinlərin,  yarımtsiklik  aroma-

tik  karbo-hidrogenlərin  bir  sıra  ağır  metalların  yararmıasına  stimul  verir. 

Tüstü qazlarının rütubətli (sulu) təmizlənməsi tərkibində xloridlər, floridlər 

və  ağır  metallar  olan  axan  sular  yaranır.  Onları  sonrakı  emala  məruz  qoy-

maq  və  kimyəvi  çökdürmə,  feokulyasiya,  seolimentasiya  (təhlükəli  mad-

dələr  çöküntülər  halında  yenidən  qatılaşır).  Bundan  başqa  yanmadan  sonra 

qalan şlakları da haradasa gizlətmək lazımdır. Bütövlükdə 1 ton yanan zibil-

dən 350 kq qalan maddə  formalaşır.  İstisna deyil ki,  onlar aqroekosis-tem-

lərin yaxınlığında ola bilərlər. 

258 

 

Rusiyada 7 zibilyandıran zavod (2 Moskvada, 1 Vladivostokda, 1 Vla-

dimirdə, 1 Murmanskda, 1 Pyatiqorsk, 1 Soçidə) və 2 zibili emal edən zavod 

(Sankt-Peterburda və Nijni Novqorodda) vardır. 

Tullantıların  utilizasiya  sənayesini  yaratmaqla,  hər  ölkə  iri  şəhərlərə 

üstünlük  verir,  beləki,  tullantılar  kütləsini  xammal  və  enerji  mənbəyi  kimi 

istifadə  etmək  olar.  Əsas  vəzifə  -  tullantıları  maddi  dövrana  qaytarmaqdır. 

Verilən prosesin müxtəlif istiqamətləri ümumi ad daşıyırlar "resiklizasiya": 

-

 

bu  yenidən butulka və taraların istifadəsi; 

-

 

münasib emaldan sonra tullantılarm istehsal dövriyyəsinə qaytarıl-

ması  (dəmir  bankalar-polad  istehsalında,  maklatura-kağız  istehsalında, 

steklobay-steklotara istehsalında; 

-

 

münasib  emaldan  sonra  enerji  almaq  üçün  tullantıların  yandırıl-

ması (avto pakrişkalar sement zavodlarında yanacaq kimi istifadə olunur). 

Bu  zaman  əlbəttə,  tullantıları  uyğun  sortlaşdırılması  lazımdır.  (şəkil 

2.30) 

 

 

 

ġəkil.2.30. Bərk məişət tullantılarının sortlaşdırılmasına görə 

texnoloji xətt 

259 

 

Tullantıların resiklizasiyası mühüm ekoloji  əhəmiyyətə malikdir. Bu-

nunla  yanaşı  sortirovka və emala çəkiiən xərciər xammalın qayıtmamasının 

iqtısadi tələyir.  İstənilən istehsal tullantının minimuma çatmasına  yönəldil-

məlidir. 

Məişət tullantılarında üzvi birləşmələr çox olduğundan BMT yanacaq 

kimi  də  istifadə  olunur.  (şəkil  2.31).

 

Bu  cür  yanaşma  tamamilə  əsaslıdır. 

Enerji  almaq  üçün  tullantının  yandırılması  ideal  resiklizasiya  və  sadə 

basdırılma arasında orta variantdır. 

 

ġəkil 2.31. Zibillə işləyən ―Siqnal reco‖ elektirik stansiyası misalında 

bərk məişət tullantılarının elektirik enerjisinə çevrilmə texnologiyası 

1-örtülü dəhliz sahəsi; 2-zibil doldurulan bunker; 3-kran; 4-qazanxana; 5-ge-

nerator  borusuna  verilən  buxar;  6-elektirik  enerjisi;  7-generator  borusu;  8-buxar 

barabanı;  9-elektorstatik  filtir;  10-tüstü  borusu;  11-sorucu  vintilyator;  12-qazan-

xana külü; 13-titrəyiş yaradan; 14-yanacaq zibilini toplayan; 15-hidravlik yumruqlu 

qidalandırıcı.

 

 

Enerji almaq məqsədilə  tullantıların yandırılmasından sonra ilkin həc-

min 20%-ə qədəri qalır. Bu qalığı məsələn, yol salınmasında istifadə etmək 

olar.  2000  ton  zibilin  yandırılmasından  60  min  kənd  evini  işıqlandırmaq 

olar.  Bir  başa  yandırmaqdan  başqa,  bitki  və  heyvan  qalıqlarından  anaerob 

şəraitdə ayrılan metan (CH

4

) enerji mənbəyi kimi istifadə oluna bilər. 1 m

3

 

belə  qazın  istilik  yaratma  qabiliyyəti  0,6  l  mazutdan  alınan  istiliyə  uyğun 

gəlir (bərabərdir). Müqayisə üçün: l inək 1 sutkada l,7m

3

 bioqaz alınmasına 

kifayət edən peyin yaradır.  

Almaniyada, Hollandiyada və başqa ölkələrdə artıq xeyli sayda bioqaz 

260 

 

qurğuları  eksplatasiya  (istismar)  olunur.  1996-cı  ildə  Moskva  vilayətində 

Mıtış  rayonunda  bioqaz  utilizasiyası  üçün  təcrübə  -  sənaye  qurğusu  açıldı, 

burada  bioloji  tullantıların  illik  miqdarı  4  milyon  ton  təşkil  edir.  Holland 

kompaniyasının  ―Qrantmay‖  texnologiyasına  əsasən  bioloji  tullantılardan 

bioqaz emalından, 100 min yaşayış evini elektriklə təmin etmək olar. 

Son  illər  Rusiya  Dövlət  Ekologiya  komitəsi  istehsal  və  istehlak 

tullantılarına münasibət sahəsində hüquqi bazalar yaratmaq üçün ciddi işlər 

aparır.  Mühüm  təbiəti  mühafızə  əhəmiyyətli  federal  məqsədli  proqramına 

"Tullantılar" (1996-cı ildə təsdiq olunub). Proqramın məqsədi və vəzifələri 

aşağıdakılardır: maliyyə, maddi-texniki və digər resursların konsentrasiyası, 

tullantılara  münasibət  problemini  həll  etmək  üçün  istehsal  və  elmi 

potensialın  inteqrasiyası;  təsərrüfat  dövriyyəsinə  tullantıların  maksimum 

cəlb olunması nəticəsində təbii resurslara qənaət olunması; ölkədə toplanan 

tul-lantı  problemlərini  həll  etmək  üçün  təkrar  istehsal  və  zərərsizləşdirmə 

pilot  proqram-larırının  reallaşması;  tullantıları  idarəetmə  sistemlərinin 

yaradılması. 

Yuxarıda  deyilən  proqram  tədbirlərinin  reallaşması  hər  il  55  milyon 

ton tullantının təkrar istehsalına imkan verir; xammala qənaət edir, maddi və 

istilik-energetik  ehtiyatlara  20-25%  qənaət  edir,  tullantılar  üçün  ayrılan 

torpaq  sahələrini  xeyli  azaldır;  tullantıların  təkrar  emalı  və  zərərsizləşdiril-

məsi  üzrə  ehtiyatqoruyucu  və  aztullantılı  texnologiya  və  təchizatların  ba-

zarını  yaratmaq;  HSK konversiya proseslərini aktivləşdirmək. Aydındır ki, 

sadalanan proqram qaydaları tullantıların ətraf mühitə mənfi təsirlərini xeyli 

azaldır.  Bu  insanların  xəstələnməsi  və  ölümün  sayını  azaldır,  yer  üzərində 

bitki və heyvan aləminin məhvinin qarşısını alır, kənd təsərrüfat məhsuldar-

lığını  artırır.  10  minlərlə  zibildən  azad  olmuş  torpaq  sahələri  əldə  olunur, 

nəticədə sosial problemlər həll olunur. 

Federal büdcədən proqramın reallaşmasına demək olar ki, vəsait ayrıl-

mır. Rusiyanın Dövlət ekologiya komtəsinin ərazi orqanları tullantılarla mü-

nasibətə daima dövlət ekoloji nəzarəti həyata keçirirlər. Tullantılarla işlərdə 

hüquqi və fiziki şəxslərin qəbul olunmuş normativ və təbiəti mühafızə tələ-

batlarına  riayət  olunur.Tarlalarda  tətbiq  olunması  hesabına  daha  effektli 

edir, lakin kiçik kəndlərdə tikinti və istismar işlərinin (kommikasiya) xərc-

lərini artırır, kənd əhalisinin sosial-iqtisadi şəraitini pisləşdirir. Həmin isteh-

sal ərazilərində kəndlərin sayının azaldılması onların kənd təsərrüfat  yerlə-

rindən  ayrılmasına gətirir, təsərrüfatdaxili nəqliyyat tıxaclarını artırır, kənd 

təsərrüfat yerlərinə vaxtında qulluq edilməsini mürəkkəbləşdirir, ancaq buna 

baxmayaraq  kəndlərin  tikinti  və  istismar  işlərini,  kəndlər  arası  kommuni-

kasiya xərclərini azaldır; mədəni, məişət, kommunal və sosial-iqtisadi şəraiti 

böyük kəndlərdə yaxşılaşdırır. 

261 

 

2.10.3. Kənd yerlərinin ekoloji vəziyyətinin optimallaşdırılması 

 Təbii ətraf mühitə kənd təsərrüfatı istehsalının təsiri böyükdür,  lakin 

təbii  komplekslərə  ən  böyük  antropogen  təzyiqləri  təsərrüfat-məişət  və 

rekreasiya  fəaliyyətinin  six  olduğu  yerlər  də  hiss  olunur.  Bu  tek  növbədə 

kənd yaşayış yerlərinə və onlara məxsus olan ərazilərə birbaşa aiddir. 

Qış  vaxtlarında  kənd  təsərrüfat  ərazidə  ekoloji  vəziyyət  pisləşir  ona 

görə ki, onların ərazisində sanitar-gigiyenik normaların  uçotu və  tullantıla-

rın sistemli şəkildə təmizlənməsi aparılmayan bir neçə qazanxanalar işləyir. 

Həmçinin  fərdi  qızdırıcı  qurğulardan  çıxan  tüstü  də  ekoloji  vəziyyəti  pis-

ləşdirir. 

Kənd  təsərrüfatı  məhsulları  istehsalında  aztullantılı  və  tullantısız  tex-

nologiyalara keçilmədiyindən, bəzi kəndlərdə əlverişsiz funksional zonalaş-

dırma  nəticəsində  istehsal  zonalarından  seliteb  zonaya  xoşagəlməz  iylər 

(heyvandarlıq, quşçuluq və başqa komplekslərdən) daxil olur.  

Yaz-yay-payız aylarında kəndlərdə ekoloji vəziyyət fərdi mal-qaranın 

otarılması və texnikanın qaydasız hərəkəti nəticəsində pisləşir. 

Hər il ictimai otlaq yerlərində şəxsi mal-qaranın otarılmasından pislə-

şən otlaq yerləri olan kəndlər də təbii ətraf mühitə neqativ  təsir göstərir. Bu 

kəndə  məxsus  olan  torpaqların  və  su  hövzələrinin  artan  çirklənməsinə,  ot-

laqların  məhsuldarlığının  azalmasına, otarılan sahələrdə  külək, su,  antropo-

gen və yarğan-bataqlıq eroziyalarının artmasına, bütövlükdə isə kəndə məx-

sus olan ekosistem və landşaftın ekoloji deqradasiyasına səbəb olur. 

Mərkəzləşmiş  istilik  və  sutəchizatı    olan  bir  çox  kəndlərin  fəlakəti, 

hidroloji rejimin pozulması nəticəsində qəsəbə ərazilərinin subasma, duzlaş-

ma və bataqlaşmasıdır.  

Ərazisi  şəhərə  yaxın  yerləşən  kəndlərdə  tez-tez  kəskin  görünən  geo-

kimyəvi anomaliyalar müşahidə olunur, buna görə onların tarlalarından eko-

loji  təhlükəsizlik  tələblərinə  uyğun  gəlməyən  məhsullar  alınır.  Bu  əsasən 

böyük şəhərlərin şəhərətrafı kəndlərinə aiddir. 

Ayrı-ayrı regionlarının kəskin iqlim şəraiti ağac-kol tingliklərinin be-

cərilməsini çətinləşdirir, buna görə onların sahəsi şəhərsalma normalarından 

azdır. Yaşıl tingliklər çox olan kəndlərdə  adətən onların landşaft- dekorativ 

xüsusiyyətlərini və bioloji uyğunluqlarını nəzərə almadan basdırırlar. 

Kəndin  içindən  keçən  nəqliyat  yüksək  təhlükə  yardlır,  kəndi  tullantı 

qazları ilə çirkləndirir, səs - küy diskomfortu yaradır. 

Kəndlərdə  və  onlara  aid  olan  ərazilərdə,  təbii  müayinələr  nəticəsində 

müxtəlif  növ  neqativ  ekoloji  hallar  üzə  çıxır.  Ekoloji  uğursuzluğun 

formalaşmasında  onların  payını  azaltmaq  üçün  aşağıdakı  ardıcıllığa  riayət 

olunmalıdır: 

  1.Təsərrüfat-məişət tullantıları və  peyinlə otlaqların, meşələrin, 

262 

 

sututarların,dərələrin, düzənliklərin və s. çiklənməsi. 

2.

 

Torpağın karyerlər, nəqliyyat və s. pozulması. 

3.

 

Otlaqların kasıblaşması. 

4.

 

Kənd ərazisinin peyin və zibillərlə çirklənməsi. 

5.

 

Mal-qaranın meşələrdə otarılması. 

6.

 

Tikinti zibillərinin təşkiL olunmamış zibilxanaları. 

7.

 

Texnikanın qayda-qanunsuz hərəkəti. 

8.

 

Tikinti işlərində torpağın məhsuldar qatının götürülməməsi. 

9.

 

Peyin şirəsinin axıb getməsi. 

10.

 

Həddən artıq kimyalaşdırılma. 

11.

 

Torpağın neft məhsulları ilə çirkləndirilməsi. 

12.

 

Ferma peyinlərinin zibilliklərə tökülməsi.  

13.

 

Müxtəlif istehsalların xoşagəlməz iyləri. 

14.

 

Təmizləyici qurğuların ümidsiz və ya tamamilə olmaması. 

15.

 

Natəmiz sularm dərə və yarğanları axıb tökülməsi. 

16.

 

Kəndlərin (şumlanması) qazılması. 

17.

 

Sututarlarm qazılması. 

18.

 

Çəmən və otlaqları subasması. 

19.

 

Platiklərin nəzarətsiz tikilməsi. 

20.

 

Kəndlərin düzgün qurulmasınm aşağı səviyyəsi. 

21.

 

Sututarların yaxınlığında yay düşərgələrinin olması. 

22.

 

Kanalizasiya sularının kənd boyunca daşıb уayılması. 

23.

 

İstirahət edənlərin istiraət və əyləncə yerlərini zibilləməsi. 

24.

 

Göbələk və giləmeyvələrin nəzarətsiz yığılması. 

25.

 

Kənd boyunca mal-qaranm idarə olunmadan keçirilməsi. 

26.

 

Hətətyanı təsərrüfatların su anbarlarma çıxışı. 

27.

 

Suqoruyucu ağac əkinlərinin olmaması. 

28.

 

Fermalarda ölmüş heyvanların meyidləri. 

29.

 

Azməhsuldar bitkilərin qazılıb basdırılması. 

30.

 

Suvarma nəticəsində su anbarlarının tükənməsi. 

31.

 

Artıq suvarma sularının hovuzlara yığılması. 

32.

 

Su yığan ərazilərin qazılması. 

33.

 

Meşə massivləri və meşə zolaqlarının şumlanması. 

34.

 

Elektrik ötürücü xətlərlə ərazinin kəsilməsi. 

35.

 

Mineral gübrələrin saxlanma qaydalarının pozulması. 

36.

 

Su bəndləri qaydalarının pozulması. 

37.

 

Mal-qaranm birbaşa havuzlardan suvarılması. 

38.

 

Kənddə meşələrin qırılması. 

39.

 

Səth sularının axınlarının pozulması 

Sadalanan neqativ ekoloji halların 90%-i istehsal fəaliyyətinin nəticə- 

263 

 

sidir. Onlardan 55%-i ətraf mühitin birbaşa çirklənməsilə bağlıdır, 45%-i isə 

təbii  ehtiyatların  tükənməsi,  deqradasiyası  və  qeyri-rasional  istifadə  olun-

ması ilə bağlıdır. Əgər kəndin ekoloji problemlərinin ciddiliyi daha yüksək 

səviyyədə  dərk  olunsaydı,  göstərilən  neqativ  nəticələrdən  qaçmaq  olardı. 

Keçmişdə  kənd  ərazilərinin  və  ona  aid  olan  landişaftın  bu  dərəcədə  pozul-

ması müşahidə olunmurdu, çünki mühakimə və cəzalandırma var idi. 

Ənənəvi olaraq insan landşaftın cəzbedici elementlərinin yaxınlığında 

məskunlaşır  ki,  çox  vaxt  kəndlərin  adını  əks  etdirir:  Boroveye,  Lesnoye, 

Ozernoye, Polyanka, Reçoy, Rodniki və s. bu cür poltik adlar fıkrimcə kənd 

yerlərində  təbii  ətraf  mühitin  saxlanmasına  diqqət  yetirmək  və  lazımi 

tədbirlər qəbul etmək vaxtıdır. Sirr deyil ki, təbiətin və insanın deqradaşıya-

sı qarşılıqlı əlaqədə olan hadisədir. İnsan təbiətə kömək əlini uzatmalıdır, öz 

fəaliyyəti  ilə  təbiətə  ziyan  vurmamalıdır,  sosial  və  ekoloji  effekti  olmayan 

işlərdən uzaqlaşmalıdır. 

Kəndlərdə  və  onlara  aid  ərazilərdə  əvvəllər  aparılmış  neqativ  ekoloji 

hadisələrin analizi, onların mənşəcə strukturu haqda təsəvvür yaradır. 

Neqativ ekoloji  hadisələrin  ümumi sayının çox hissəsi  (20%-ə  qədər) 

tikinti işləri və şəxsi yardımcı təsərrüfatların, 19,5%-i təsərrüfat-məişətin pa-

yına, 15%-i heyvandarlığın payına, 14% nəqliyyat, kənd təsərrüfat texnikası 

və  yerli  sənayenin  payına  11%-i  əkinçilik  fəaliyyəti  və  0,5%-i  rekreasiya 

fəaliyyətinin payına düşür. 

Kənddə  tikinti  fəaliyyəti  hələ  ki,  aşağı  keyfiyyətlidir  və  təbiət  ele-

mentlərinə  etinasız  münasibətlə  fərqlənir.  İnşaatçılar,  adətən,  tikinti  altında 

qalan məhsuldar torpaq qatını qorumur və götürmürlər.Tikinti meydançaları 

töküntülərlə  dolur,  torpaq  çevrilir,  tikinti  tullantıları  kənd  ətrafına  tökülür. 

Bütün bunlar kənd yerlərinin təbii mühitini dağıdır və eybəcərləşdirir.  

      Heyvandarlıqda  hələ  ki,  peyinin  etibarlı  utilizasiyası  mümkün  olmayıb 

ki, torpağı, havanı və su hövzələrini çirkləndirməsin. Eyni zamanda əkinçi-

likdə uzvi maddəyə böyük ehtiyac hiss olunur.  Heyvandarlıq məhsullarının 

istehsal edən müəssisələrin layihələşməsində, tikintisi və rekonstruksiyasın-

da, peyin və peyin şirəsini üzvi gübrəyə emal edən sexlərin yaradılması  əv-

vəlcədən  əvvəlcədən nəzərə alınmalıdır. Dünya praktikası göstərir ki, artıq 

çoxdan heyvandarlıq kompleksləri işləyir, hardakı heyvanların ekskrement-

ləri  bioenergetik  qurğularda  CH

4

  qıcqırması  texnologiyası  əsasında  emal 

olunur. Nəticədə ətraf mühit çirklənmir, çıxışda  B

12 

vitamini

 

 alınır, yüksək 

keyfiyyətli  üzvi  gübrə  və  CH

4

  qazı  alınır.  Onu  yandırmaqla  komplekslər 

özünün enerji ilə tam təmin edir. Bundan başqa çoxdan mövcud olan hey-

vandarlıq-  bitkiçilik  əlaqələri  qapanır.  Bir  çox  ölkələrin  heyvandarlığında 

enerji və ehtiyat qoruyucu məqsədlə südün və heyvanların istisindən utiliza-

siya artıq geniş yayılıb, heyvanları saxlamaq üçün termostatik binalar tikilir. 

264 

 

Nəticədə  elektroenerjinin  absalyut  istehsalının  aşağı  düşməsi  və  məhsul 

vahidi olunur (otlaqda saxlanılan heyvanlar) Dünya heyvandarlığı alternativ 

enerji mənbələrindən (günəş və külək) istifadə edir. 

Hiss olunan neqativ ekoloji nəticələri avtonəqliyyat və kənd təsərrüfatı 

texnikası  gətirir.  Onlar  yüz  istiqamətdə  kənddən  kəndə  hərəkət  edirlər. 

Kəndə yaxın olduqca hərəkət istiqamətləri də çoxdur. Bitki örtüyünün daha 

çox məhv olması torpağın dağılması baş verir. 

Kəntdə və onların ətraf zonalarında ekoloji hadisələri qiymətləndirər-

kən  aşağıdakı  ümumiləşdirilmiş  anları  qeyd  etmək  olar:  1.Neqativ  halların 

¼ əkinçilik və heyvandarlıqda bağlıdır, ¾ isə kənd sakinlərinin fəaliyətinin 

digər  növlərinə  məxsusdur.  2.Hər  şeydən  çox  neqativ  təsirlərə  kəndin  ən 

qiymətli  ehtiyyatı  olan  torpaq  məruz  qalır.  3.Neqativ  ekoloji  hadisələrin 

yarıdan çoxu (60%) kənd yaşayış məntəqələrin yaxınlığında rast olunur. 4. 

Kənd  təsəürraft  müəssisələrinin  mərkəzi  məhələlərində  təbii  ətraf  mühit 

daha çox çirklənir və deqradasiyaya uğrayır nəinki kəndin ətraflarında.  

Seliteb zonanın vəziyyətinin qiymətləndirilməsində yaşayış mühiti-

nin  indeksindən  istifadə  etmək  kimi  maraqlı  ideya  mövcuddur  (Sen-Mark, 

1977). F.Sen-Markın fikrincə, Yaşayış mühitinin İndeksi = Bioloji zənginlik 

İndeksi + Bədii zənginlik İndeksi + Elmi zənginlik indeksi. Bioloji zənginlik 

İndeksi daha mürəkkəbdir (BZİ).