Zahiriddin muxammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti toirjanov elyor isaqovich

4.6. 
Uslubiy ko’rsatmalar 
1.  Buyruqlar,  odatda,  ogohlantiruvchi  va  ijro  etuvchi 
buyruqlarga  bolinadi:  “QADAM  BOS!”,  “ORTGA!”va  h.k. 
Ijroning  o’zidan  iborat  buyruqlar  ham  bor:  “TEKISLAN!”, 
“ROSTLAN!”va boshqalar. Biroq, bu buyruqlar berilishdan oldin 
O’qituvchi  ba’zi  hollarda  talabalarning  diqqatini  ijro  buyrug’iga 
qaratish  uchun  “bo’lim”,  “guruh”,  “diqqat”,  “ketma-ket”va  h.k. 
so’zlarini  ishlatifli.  Masalan,  “Guruh,  ROSTLAN!”,  “Ketma-ket 
TO’XTA!”. 
Ogohlantimvchi  buyruq  tushunarli,  baland  ovoz  bilan  va 
talabalar  qanday  harakat  qilishlari  lozimligini  tushunib  yetib, 
shunga  shaylanislilari  uchun  biroz  cho’zibroq  aytiladi.  Ijro 
buyrug’i lalizalik tanaffusdan keyin qisqa va qat’iy beriladi. 
Buyruqlarni  berish  chog’ida  ovoz  hamda  ogohlantiruvchi 
va  ijro  buyruqlari  o’rtasidagi  uzilish  safning  katta-kichikligiga 

---

69 
 
mos  bo’lishi  lozim:  saf  qanchalik  katta  bo’lsa,  ogohlantiruvchi 
buyruq  shunchalik  cho’zib  aytiladi,  ogohlantiruvchi  va  ijro 
buyruqlari  orasidagi  uzilish  kattaroq  bo’ladi,  ijro  buyrug’i 
balandroq ovoz bilan aytiladi. 
Harakatni  boshlash  uchun  xizmat  qiladigan  ijro  buyrug’i 
bo’la-  jak  harakatlar  ifodasiga  mos  ravishda  talaffuz  etilishi 
kerak.  Masalan,  tez  sur’atli  yugurishdan  oldin  buyruqni  baland 
ovoz  bilan  va  qisqaroq  berish  zarur  bo’lsa,  barcha  talabalar 
buyruqni  birdaniga  bajara  olmaydigan  sekin  sur’atli  harakatlarni 
boslilash  uchun  esa  buyruqni  baland ovoz  bilan  va biroz  cho’zib 
aytish  zarur.  Shuni  esda  tutish  kerakki,  buyruq  baland  ohangda 
berilishi  shart.  Tovush  kuchini  ham  to’g’ri  o’zgartirib  turish 
lozim.  Buyruq  zamratga  mos  ravishda  baland  yoki  past  berilishi 
mumkin.  O’rinsiz  past  va  shuningdek,  juda  baland  ovoz  orqali 
buyruqlar qo’llanilmasligi darkor. 
O’qituvchi tik holatda buyruq berishi kerak. 
2.  Har 
bir 
ogohlantimvchi 
buyruqda 
talabalar 
“QOMATNI  ROSTLA!”  holatini  qabul  qiladilar,  shuning  uchun 
bu 
buyruqni 
tez-tez 
beravermaslik 
kerak 
(ayniqsa, 
umumrivojlantiruvсhi 
mashqlarni 
o’tayotganda). 
Agarda 
“ROSTLAN!”  buyrug’i  berilgan  bo’lsa,  u  o’rinlatib  bajarilishi 
kerak. 
3.  Ayrim  hollarda  buyruqlarning  o’rniga  topshiriq 
bermoq  maqsadga  muvofiqdir.  Agar  talabalar  buyruqqa  ko’ra, 
ma’lum dastlabld holatda, belgilangan usul bilan baravariga biror 
harakatni  bajarishlari  kerak  bo’Isa,  topshiriq  bo’yicha  esa 
hisobga  kirmagan  harakatlarni  bir  qancha  boshqa  usullar  bilan 
bajarishga  raxsat  etiladi.  Masalan,  polda  o’tirgan  guruh  uchun 
“CHAP-GA!”buyrug’iniberish o’rniga “CHAP-GA bu riling” deb 
topshiriq berish ma’qulroq. 
4.  Qayta  saflanish  uchun  buyruqlar  berishda  uning 
qismlari izchilligiga rioya qilish zamr: 

---

70 
 
  safning nomi; 
  harakat yo’nalishi; 
  bajarish  usuli  aytiladi.  Masalan,  bir  ketma-ket 
qatordan  to’rt  ketma-ketga  qayta  saflanish  uchun  buyruq 
quyidagicha  beriladi:  “Chap  (o’ng)ga  ketma-ketga  to’rttadan 
QADAM  BOS!”.  Yurib  ketayotganda,  agar  harakat  yo’nalishi 
o’zgarmasa,  buyruq  aytilmaydi.  Agar  yurib  ketayotgan  guruh 
uchun  qayta  saflanish  buyrug’i  beriladigan  bo’lsa,  u  holda 
“QADAM BOS!” so’zi tushirib qoldiriladi. 
5.  Orani 
ochishda 
buyruqning 
ayrim 
qismlari 
quyidagicha takrorlanadi: 
  yo’nalishi; 
  oraliqning katta-kichiкligi; 
  bajarish  usuli  aytiladi.  Masalan,  “Chapga  ikki  qadam 
bilan JIPSLAN!”. 
6.  Saf  mashqlarining  turli  harakatlarim  o’rgatayotganda 
ko’rsatish,  tushuntirish  talabalarni  oldin  guruhchalarga  bo’lib 
o’rgatiladi.  Ushbu  harakatlarni  bajarish,  ko’rsatish,  tushuntirish 
usuli  birga  qo’shib  olib  boriladi  va  keyinchalik  bu  harakatlar 
butun guruh bilan bajariladi. 
Murakkab  saf  mashqlarini  bo’laklarga  bo’lib  o’rgatish 
kerak.  Bunda  har  bir  harakatni  bajarish  uchun  alohida  buyruq 
beriladi. Masalan, bir qatordan ikki qatorga qayta saflanish uchun 
ikkinchi tartib raqamlilarga quyidagi buyruqlar beriladi: 
  “Ortga chap oyoq bilan, BIR!”. 
  “Yonga o’ng oyoq bilan, IKKI!”. 
  “Chap oyoqni qo’yib, UCH!”. 
Ushbu  harakatlarni  bo’laklarga  bo’lib  o’rgatganda  talaba 
o’z  harakatlari  n  i  ongli  ravishda  bajarsa,  uni  uzoq  esda  saqlab 
qoladi. 
O’qituvchi  esa  navbatdagi  buyruqni  berishdan  oldin 
talabalar yo’l qo’ygan xatolarni ko’rsatib o’tadi. Turgan joyda  va 

---

71 
 
yurib  ketayotganda  burilishlarni,  bir  ketma-ketdan  yoki  qatordan 
ikki  ketma-ket  yoki  qatorga  qayta  saflanish,  shaxdam  qadam  va 
joydan  joyga  ko’chishning  boshqa  turlari,  juftlama  qadam  bilan 
orani ochishni bo’laklarga bo’lib o’rgatishni tavsiya qilamiz. 
7.  O’rgatishni  mashg’ulotga  eng  zarur  bo’lgan  saf 
mashqlaridan  boshlash  kerak.  Avvalo,  saflanishlar,  saf  usullari, 
joydan  joyga  ko’chish  usullari  va  nihoyat,  orani  ochish  va 
yaqinlashtirish  o’rga-  niladi.  Ayrim  saf  usullarini  talabalar  bilan 
juft-juft  bo’lib  o’tkazish  mumkin,  bunda  talabaning  biri  buyruq 
beradi, ikkinchisi uni bajaradi.