Zaif eshituvchi bolalarning og’zaki nutq ko’nikmalari va bilimlarini baholash

2. Zaif eshituvchi bolalarni og’zaki nutqini idrok etishi
Eshituvchi bola atrofdagilar nutqini eshituv analizatori orqali qabul qiladi, yuzning ifoda harakatlari va mimikasi, imo-ishoralarni anglash imkonini beruvchi ko’rish analizatori yordamida ma’lumotini to’ldiradi.
So’zlarni, gaplarni bir necha takrorlash ta’sirida kar bolalarda fonematik eshituvni tovush analiz va sentizning yuqori shakli rivojlanadi. Bola ona tilining fonemalari farqlash, ayrim so’zlar, gaplarning tushunish, farqlashga o’rganadi. Bola ilk yoshida eshituvni yo’qotsa, og’zaki nutqni idrok etishda ko’ruv analiztori muhim o’rin tutadi. Bunda taktil vibratsion, harakat, eshitish qoldig’i kabi sezgilar yordamchi rolga ega bo’ladi. F.F.Rau, V.IBeltyukov tomonidan o’tkazilgan tadqiqot natijalari tahlili ko’rsatishicha kar bola unga qaratilgan nutqni ko’rish yordamida qabul qilishm, labdan o’qishga o’rgatish mumkin. Labdan o’qish murakkab ruhiy jarayon bo’lib, nutqiy apparat harakatlari ko’rish analizatori yordamida idrok etish asosiga qurilgan bo’ladi. Nutqni kar bolalar tomonidan idrok etish, passiv nutqning o’ziga xos shaklidir. Labdan o’qish jarayoni kar, zaif eshituvchi bolalarda, kech kar bo’lganlarda labdan o’qish jarayoni turlicha kechadi. U kar bolada ko’ruv idroklariga tayanadi. Zaif eshituvchi bolalarda eshitish darajasiga ko’ra bu jarayon nutqni eshitish orqali qabul qilishdan past turadi yoki yordamchi vosita sifatida qo’llanilishi mumkin. Kech kar bo’lgan bola labdan o’qishni qiyinlik bilan o’rganadi. Lekin uni labdan o’qishga o’rgatish kar bolada mavjud nutqni saqlab qolish, unga o’qish, boshqalar bilan muloqotga kirish imkonini beradi. Agar bu bola labdan o’qishga o’rgatilmasa, u imo-ishora nutqini egallaydi, natijada u og’zaki nutqda so’zlashish malakalarini esdan chiqara boshlaydi. Ma’lum vaqtdan so’ng bu bola kar boladan farq qilmay qoladi. Kech kar va zaif eshituvchi bolani imo-ishora nutqda gaplashishuvchi nutqsizlar jamoasida faoliyat ko’rsatish labdan o’qish jarayonini shakllanishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. F.F.Rau e’tirof etishicha labdan o’qish jarayonini 3 bosqichda tasniflashi mumkin:

1. 
   so’zni artikulyator tasniflash;
   
2. 
   taqlidiy ortikulyator obrazini ko’rish orqali idrok etish;
   
3. 
   anglangan idrok.
   

Bulardan tashqari kar bolalar labdan o’qishni 3 turi tasniflanadi:

• 
  harakatli;
  
• 
  ko’ruv;
  
• 
  aralash.
  

Labdan o’qishni haraktli tipii og’zaki nutqi mavjud kar bolalarda uchraydi. Tovushni artikulyator harakatini yuzaga keltirish uchun uni talaffuzini egallash kerak. Ta’limning boshlang’ich bosqichida kar bolalar umuman gapirmaydilar yoki kam gapiradilar. Bu bosqichda bola so’zni talaffuz qilolmasa ham so’zning umumiy obrazini ko’ruv orqali qabul qiladi. Og’zaki nutqni egallash darajasiga ko’ra kar bolalar talaffuzni egallaydilar. Labdan o’qish jarayonida bolalarda nutqiy pinesteziya yuzaga keladi. Aralash tipda labdan o’qish ko’ruv va harakat tiplari bilan birgalikda amalga oshadi. Labdan o’qish jarayoni murakkabligi bizning nutqimiz fonemalari talaffuzda bir xil namoyon bo’ladi. Ayrim tovushlarni labdan o’qish oson bo’ladi. Nutqmizdagi har bir tovush xos bo’lish usuli, o’rni, ovoz va shovqin ishtiroki jarangli va jarangsizligiga ko’ra o’zaro farq qiladi. eshitish organi tovushning barcha xususiyatlarini qabul qilish xususiyatiga ega, lekin ko’rish analizatori bu xususiyatlarni qabul qilish imkoniga ega emas, tadqiqotlar ko’rsatishicha kar bola ko’rish analizatori yordamida 12 guruhdosh tovushlarni yaxshi qabul qiladi. bu tovushlarni ba’zan orol obrazlar deb ham nomlashadi. Bu guruhdosh tovushlar quyidagi jadvalda o’qish murakkabligiga ko’ra tasniflangan.

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
a	o	u	e i	i	P	v f	n	r m	s	t	g
					B		i		z	d	k
					M		ch		s	n	x

Artikulyator obrazlari bir xil bo’lgan tovushlar bir guruhga kiritilgan bo’lib, kar bolalar ularni o’qishda qiynaladilar. Masalan, sabzi – zabzi, barg – parg.
Labdan o’qishning ruhiy murakkablishi uni o’qish jarayoni bilan bir xil deb adashishlarda namoyon bo’ladi. O’qiladigan matnda harflar aniq ularning grafik belgilari bir xil bo’ladi. Jonli nutqda tovushning artikulyator obrazi ko’p omillarga avvalo tovushini so’zdagi o’rniga bog’liq bo’ladi. Xususan, unli tovush so’z urg’usiga bog’liq holda kuchni talaffuz etishadi. Har bir gapiruvchi talaffuzining individual xususiyatlari mavjud bo’ladi. Ayrimlar tovushlarni aniq talaffuz etadilar, ayrimlar tez lekin tovushlarni aralashtirib talaffuz etadi. Matndosh grafik obrazlar statik va kar o’quvchi tushunmasa, qaytadan matnni o’qishi mumkin. Jonli nutqda tovushlarning artikulyator obrazlari dinamik bo’lib doimo xarakatda va idrok etilmay qolgan tovush talaffuzini qaytadan idrok etib bo’lmaydi. YOzma nutqda so’zlar intervallar bilan ajratilgan, og’zaki nutqni kar bolaning o’zi bo’laklarga bo’ladi: gap – so’z – bug’in – tovush. Matn o’qishda o’qish tempini biz belgilashimiz mumkin, og’zaki nutqni idrok etishda esa kar bola gapiruvchini talaffuz tempiga moslashshishi kerak. To’g’ri tashkil etilgan ta’lim jarayonida kar bola lab o’qishning yuqori pog’onasiga chiqish mumkin. Unga qaysi omillar yordam beradi? F.F. Rau, V.I.Belyukova A.I.SHept va boshqa olimlar tadqiqotlariga ko’ra bu shakl va ma’nosiga ko’ra kombinatsiyalashgan omillardir. Tadqiqotlar tahlili kar bola matndan tashqari so’z, gaplarni labdan o’qishda ko’p xatoliklarga yo’l qo’yadilar. Kontekstga ko’ra o’qishni korreksiyalaydi, so’zlarni tashlab o’qishni to’ldiradi. Masalan, kar bola matndan tashqari stul – soz, ona – ota – opa so’zlarini tashlab o’qishi mumkin, chunki bu so’zlarning artikulyator obrazlari juda o’xshashdir. Mmimik gapda kar bola kerakli so’zni joyida talaffuz etadi va unga mos keluvchi grammatik shaklni tanlaydi. Mimik bunday kambinatsiya faqat so’zlashuv nutqi mavjud kar bolaga xosdir. Bu daraja qanchalik yuqori bo’lsa, labdan o’qish ham shunchalik yuqori darajada bo’ladi.
Labdan o’qishda imo-ishora nutqi yordami vosita sifatida faoliyat ko’rsatadi. Nutq mazmuniga mos keluvchi yuz ifoda belgilari, imo-ishoralar labdan o’qish jarayonini yengillashtiradi yoki qiyinlashtiradi. Kar bola labdan boshqa narsani o’qishda, amalda boshqasini ko’radi. Bu uning labdan o’qishni murakkablashtiradi. Labdan o’qishni o’rganish uchun bir necha usullar qo’llanilgan – statik, dinamik, substitsion va turli yordamchi vositalar.
Statik metodi asosi ting holatda lablar harakatini o’rganishdan iborat. Dinamik metoda tovushlar artikulyatsiyasi jonli nutqda o’rganiladi. Substitutsion metod tovushlarni aralashishi va almashishining variantlarini o’rganadi.
Labdan o’qish jarayonini yengillashtirish uchun yordamchi vositalar – daktilologiya, imo-ishora nutqi, tovush kuchaytirgiya apparatlar yordamidagi eshitish qoldig’i, taktil imoratsion sezgilar qo’llaniladi. eng tarqalgan va qo’lay yordamchi vosita bu yozma nutqdir. Agar o’quvchi bir necha urinishlardan so’ng so’zni labdan o’qolmasa, uni doskada yozadilar. Labdan muvoffaqiyatli o’qish uchun gapiruvchining xolati, yorug’lik, temp va xakozolar bola nutqini rivojlanishining quyidagi asosiy xususiyatlarini ko’rsatish mumkin:

1. 
   Eshitishning yo’qotish kar bola nutqiy rivojlanishi o’ziga xosligi belgilovchi asosiy omildir.
   
2. 
   Eshitishni butunlay yo’qotgan holatida kar bola nutqi nutqiy amaliyotida rivojlanmaydi. U faqat surdopedagog rahbarligida maxsus tashkil etilgan ta’lim jarayonida rivojlanadi.
   
3. 
   Kar bola nutqini rivojlanishning asosi ko’ruv harakat va taktil vibratsion sezgilardir.
   
4. 
   Kar bolada nutqiy amaliyot eshituvchi bolaga nisbatan kambag’al va cheklangandir. SHuning uchun kar bolada nutqiy muloqot tamoyiliga ko’ra nutqini rivojlantirish maxsus maktabning bosh vazifasidir.
   
5. 
   Eshituvchi bola kar bolalarga nisbatan nutqni erta egallaydi. Unda 5-6 oyligida keyin faol nutq rivojlanadi. Kar bolada bu jarayon maktabga yoki bog’chaga borgandan so’ng amalga oshadi.
   
6. 
   Kar bolada eshituvchi bolada mavjud bo’lmagan nutq shakllari imo-ishora nutqi daktilologiya, labdan o’qish kabilar shaklanadi va rivojlanib boradi.