Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari

Keywords:
Information Society, education, socio-cultural education education, Internet, knowledge, 
lack of knowledge in the family, prevention of HAF, today’s measures.
“Kitob o‘qigan, o‘z ustida ishlagan odamda qanot bo‘ladi. U 
befarq bo‘lmaydi. Uning kuchi bilimida bo‘ladi. Shuning uchun 
hech kimni pisand qilmaydi. “Kattalar”ga xushomad qilmaydi. 
Uning bilimi bor, ilmi bor. Mana nima uchun kitob o‘qinglar 
deymiz. Kitob o‘qisangiz savol berishni bilasiz”.
Sh.M.Mirziyoyev
Axborotlashgan jamiyatda inson shaxsining oilada shakllanishiga ijtimoiy-madaniy salbiy ta’sir etuvchi 
omillar bugungi kunda jamiyatimizda tobora ko‘p uchramoqda. Bugun internet hayotimizga tobora chuqur 
kirib kelmoqda, shu bilan birga, internetning yaxshi va yomon taraflari ham hayotimizni qamrab olmoqda. 
Bugun mobil telefoni bilan internetga ulanmagan, ijtimoiy tarmoqlardan yiroq bo‘lgan fuqarolar deyarli 
kamchilikni tashkil qiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, axborotlashgan jamiyat va uning tarixi bilan qisqacha 
shaklda tanishib chiqsak, maqsadga muvofiq bo‘lib, o‘rganishlarimiz natijasida ijtimoiy-madaniy salbiy 
ta’sir etuvchi omillarning oldini oluvchi ilmiy-amaliy choralarni ko‘rib chiqamiz.
Bugungi davrda axborotning tobora oshib borayotganligi va insonlar hayotida hamda turli sohalarning 
ishlab chiqarishida keng qo‘llanilishi, rivojlanish asosini bilim, ilm-fan, inson kapitali kabi nomoddiy 
intellektual resurslar tashkil etuvchi yangi turdagi jamiyat – “axborotlashgan jamiyat”ning shakllanishiga 
olib keladi. “Axborotlashgan jamiyat” tushunchasi XX asrning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan bo‘lib, ilk 

---

“Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari”
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to‘plami
213
marotaba 1966-yilda Yaponiyada ilmiy-texnik va iqtisodiy yo‘nalishlarda ilmiy-tadqiqot ishlarini yuritgan 
bir guruh olimlarning ilmiy ma’ruzalarida qo‘llanilgan. Ma’ruzada axborotlashgan jamiyat o‘zida yuqori 
sifatli axborotni mujassam etuvchi, uni saqlash, tarqatish va foydalanish uchun zarur shart-sharoitlar yaratgan 
jamiyat sifatida aks etgan.
Axborotlashgan jamiyat mohiyatini o‘zida aks ettiruvchi uchta asosiy ilmiy-nazariy yondashuv mavjud 
bo‘lib, ularning birinchisini amerikalik olimlar F.Maxlup [1], M.Porat, D.Bell [2]larning ilmiy yondashuvlari 
aks ettiradi. Ularning fikricha, axborotlashgan jamiyat mavjudligini asoslovchi mezon – bu axborotlashgan 
(nomoddiy) sektorning YAIMdagi ulushidir. Ikkinchi ilmiy yondashuv “axborotlashgan portlash” nazariyasiga 
asoslanadi. Bu nazariyaga muvofiq, jamiyat qabul qila oladigan axborotning miqdoran oshishi iqtisodiyot 
taraqqiyotining sifat ko‘rsatkichlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va bu o‘z-o‘zidan axborotlashgan jamiyatni 
shakllantiradi.
Bunday konsepsiya yapon olimlari T.Umesao [3], Y.Xayoshi [4] va Y.Ito [5]larning ilmiy-tadqiqot 
ishlarida yoritilgan. Uchinchi yondashuvga ko‘ra, axborotlashgan jamiyatning asosiy xususiyatlaridan biri – 
bu AKTning barcha sohalarda keng tarqalishidir. Bunday nazariya yеvropalik iqtisodchilar E.S.Daff, S.Nor 
va A.Minkalarga tegishlidir [6]. Yaponiya axborotlashgan jamiyat instituti asoschisi va prezidenti Yonedzi 
Ma’suda axborotlashgan jamiyatni quyidagicha ta’riflaydi: Kompyuter texnologiyalari va kommunikatsiya 
vositalarining yaratilishi natijasida kirib kelgan axborotlashgan davr sanoatlashgan jamiyatga shunchaki 
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ta’sir qilibgina qolmay, katta o‘zgarishlar natijasida tamomila yangi ko‘rinishdagi 
inson jamiyatini yaratadi. Ana shu jamiyat axborotlashgan jamiyatdir [7].
D.Bell, O.Tofflerlar konsepsiyasiga muvofiq, axborotlashgan jamiyat postindustrial jamiyatning bir 
ko‘rinishidir. Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarini hisobga olib, ushbu konsepsiya tarafdorlari 
axborotlashgan jamiyatni iqtisodiy taraqqiyot bosqichlarida asosiy fenomen sektorlar hisoblangan: qishloq 
xo‘jaligi, sanoat va xizmat tarmoqlaridan keyingi bosqichda shakllangan axborotlashgan tarmoqning vujudga 
kelishi bilan bog‘laydilar. Ularning fikricha, sanoatlashgan jamiyatning asosi kapital va mehnat hisoblansa, 
axborotlashgan jamiyat negizida axborot va bilimlar yotadi.
Professor U.Martin axborotlashgan jamiyatni G‘arb mamlakatlarida yuzaga kelgan rivojlangan 
postindustrial jamiyat sifatida izohlaydi. Uning fikricha, axborotlashgan jamiyat shunday jamiyatki, aholi 
turmush darajasi, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollari ushbu jamiyatda axborotning 
muhimlilik va undan keng foydalanish darajasiga bog‘liq. Bunday jamiyatda mehnat va dam olish shakllari, 
ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa muhim tarmoqlar axborot va ilm sohasidagi erishilgan yutuqlarga bog‘liq 
bo‘ladi [8].
Hozirgi zamon olimlarining yondashuvlariga asoslanib, axborotlashgan jamiyatga ta’rif beradigan 
bo‘lsak, ushbu jamiyat individlar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatda axborot almashinuvi natijasida yuzaga 
kelgan munosabatlar tizimidir. Bunday konsepsiyaga ko‘ra, axborot miqdorining oshishi axborotlashgan 
jamiyat shakllanishi uchun zarur sharoit yaratadi, AKTning keng qo‘llanilishi obyektiv zaruriyat, iqtisodiyotda 
nomoddiy ishlab chiqarish tarmog‘i ulushining oshishi – iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarish natijasi 
hisoblanadi. Axborotlashgan jamiyatda axborot va uning “oliy” shakli ilmiy bilim davlat va korxona uchun 
raqobatbardoshlik ustunliklarini yaratuvchi strategik resurs hisoblanadi. Bular quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Bozor munosabatlarining an’anaviy shakli o‘zgaradi. Ijodiy mehnatning keng tarqalishi, mahsulot 
narxining unga sarflangan mehnat qiymati bilan emas, balki ushbu mahsulotning samaradorlik qiymati bilan 
o‘lchanishiga olib keladi.
2. Bilim sig‘imkorligi yuqori bo‘lgan tovar va xizmatlar ishlab chiqarilishining oshishi. Buning asosiy 
sababi mahsulot ishlab chiqarishda ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik loyiha natijalaridan keng foydalanishdir.
3. Intellektual tovar va xizmatlar bozorining rivojlanishi. Mutaxassislarning baholashiga ko‘ra, hozirda 
intellektual tovar va xizmatlarning jahon bozori an’anaviy bozorlarga nisbatan 5 barobar tez o‘sib kelmoqda.
4. Axborotni ishlab chiqarish, saqlash, tarqatish va foydalanish bilan bog‘liq faoliyat muhimliligining 
oshishi. Ushbu faoliyatda muhim o‘rinni ta’lim egallaydi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab ta’limga ajratilgan mablag‘lar miqdori iqtisodiyotning boshqa 
tarmoqlariga ajratilgan mablag‘larga nisbatan oshib bormoqda. Ko‘pgina mamlakatlarda ta’lim davlat 

---