‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

U
biron-bir boshqaruv organining bo‘lim lari tarkibini bildiradi.
B oshqarish tarkibi 
ishlab chiqarish strukturasi
bilan ham 
ifodalanadi. B unda boshqarishni tashkil etishning dastlabki va 
belgilovchi om ili ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib hisoblanadi. 
U 
o ‘zaro b o g ‘langan asosiy, yordam chi va xizmat ko‘rsatuvchi 
jarayonlardan iborat bo‘lib, bu jarayonlar bo‘limlar va xodim lar 
o ‘rtasida m ehnat taqsim otini talab qiladi. Shu m aqsadda ishlab 
chiqarish b o ‘limlari va ularga xos boMgan boshqaruv apparati 
tuziladi. BoMimlar yig ‘indisi, ularning tarkibi va o ‘zaro aloqa 
shakllari korxonalarning ishlab chiqarish strukturasini tashkil etadi. 
Har bir ko rx o na o ‘ziga xos ishlab chiqarish strukturasiga egadir. 
B oshqarishning m aqsadlari, funksiyalari, vazifalari, obyektlari va 
organlari uning tashkiliy strukturasini belgilab beradi.
Tashkiliy tuzilishlarni hosil qiladigan boshqarish organlari 
boshqaruv b o ‘g ‘inlari va boshqaruv bosqichlari shaklida boMadi.
Boshqarish b o ‘g ‘ini
— boshqarishning ayrim yoki qator 
funksiyalarini bajaruvchi mustaqil strukturasi boMimlaridir. Bu 
boMimlar o ‘rtasidagi bogManish va aloqalar gorizontal xarakterga 
ega. 
Boshqarish bosqichi
— bu iyerarxiyaning muayyan darajasida 
amal qiladigan b o ‘gMndir. M asalan:
106

---

V azirlik b irla sh rn a korxona sex u c h a s tk a
Boshqarish bosqichlari bir boshqarish b o ‘g ‘inining ikkin- 
chisiga odatda, quyi b o ‘g ‘inning yuqori b o ‘g ‘inga izchillik bilan 
bo ‘ysunishini k o ‘rsatadi.
Menejment strukturasini belgilovchi omillar
1. Strukturani aniqlovchi belgilar: m en ejm en t maqsadi; m enej­
m ent funksiyalari va vazifalari; xizm at qilinadigan m intaqalar va 
iste’m olchilar guruhi; ish vaqti tartibi, interval va boshqalar.
2. Strukturaga ta ’sir qiluvchi om illar: tash q i muhit; texnologiya; 
korxonaning katta-kichikligi; biznes strategiyasi; xodim lar soni; 
qabul qilinadigan qarorlar tizimi; shakllangan struktura va boshqalar.
3. Strukturani optim allashtiruvchi belgilar: yuqori m alakali 
xodim larga ega boMgan, unchalik katta boMmagan boMimlar va 
bo‘g ‘inlar; ko ‘p boMmagan boshqaruv b o ‘g ‘inlari; o ‘zgarishlarga 
nisbatan sezgirlik va hoziijavoblik; yuqori darajadagi unum dorlik; 
past darajadagi xarajatlar; ish jadvalining bevosita iste’m olchilarga 
m oslashtirilishi va h.k.
Bulardan k o ‘rinib turibdiki, boshqarish strukturasini aniqlov­
chi eng dastlabki belgilardan boshqarish m aqsadi, funksiyalari va 
vazifalari hisoblanadi. Shuni alohida ta ’k id lash lozimki, k o ‘pgina 
hollarda yangi korxona yoki m uassasalam i tuzish paytida avval 
boshqarish bosqichlari va bo ‘g‘inlarning tark ib i, boshqarish apparati 
shtatlari belgilanadi, keyin ular o ‘rtasida funksiyalar taqsim lanadi. 
Lekin bu jarayon aksincha boMishi kerak, y a ’ni dastlab m aqsadga bi- 
noan funksiyalar soni aniqlanishi, keyin esa, boshqarish strukturasi­
ni tashkil etishga kirishish kerak. A gar funksiya miqyosi uncha k atta 
boMmasa, u holda m azkur korxonada b iro n -b ir boMinmani tashkil 
qilishga yoki q o ‘shim cha lavozimni k iritish ga hojat boMmaydi.
H ar bir tuzilm ada rasmiy va norasm iy aloqalar mavj ud. R asm iy 
aloqalar, avvalo vertikal aloqadir. U lar rahbariik va bo ‘ysunish 
turlariga qarab bir-biridan farq qiladi. A g a r rahbariik toMaqonli 
boMib, quyi organ quyi faoliyatga doir barch a m asalalarga daxldor 
boMsa, bunday aloqa chiziqli rasm iy a lo q a deb ataladi.
107

---

Agar rah barlik cheklangan b o ‘lib, quyi organ faoliyatga doir 
o ‘zining m asalalariga daxldor bo‘lsa, bunday aloqa fun ksional 
vazifaviy ra s m iy alo qa deb ataladi.
Organlar o ‘rtasidagi vertikal aloqadan tashqari gorizontal 
aloqalar ham m avjud, ular muvofiqlashtirish, uyg‘unlashtirish va 
hamkorlik qilish tarzidagi aloqalardir.
M enejm ent tuzilishida asosiy o ‘rinni hokim iyatga tayanadigan 
rasmiy aloqalar egallaydi. Lekin norasm iy aloqalar ham muhimdir. 
B a’zan ular tashk ilotning ishini y o ‘lga q o ‘yishda hal qiluvchi 
ahamiyatga ega boMadi. Norasmiy aloqalar turli xilda boMishi 
mumkin. B ular ju m lasig a korxonadagi qarindoshlik aloqalari, unda 
tarkib topgan um um iy m anfaatlar, masalan, kasblar, qiziqishlar, sport 
bilan shug‘ullanish yoki d o ‘stona m unosabatlar, birga o ‘qiganlik va 
boshqalar kiradi. N orasm iy aloqalar ham e ’tibordanchetdaqolm asligi 
kerak. N orasm iy aloqalarning salbiy jihatlari ham bor. ehtiyotkorlik, 
sezgirlik boMmagan jo y d a guruhbozlik, m ahalliychilik, qarindosh- 
urug‘chilik va shunga o ‘xshash ko‘rinishlarning sodir boMishi hech 
gap emas.
M enejm ent tashkiliy tuzilishini qurishda asosiy 3 guruhdagi 
om illar ta’sir etadi: tashqi muhit ta ’siri; boshqaruv mehnatining 
ixtisoslashuvi; m arkazlashuv va nom arkazlashuvning nisbati.
Tuzilishni qurish g a ta ’sir etuvchi yana bir umumiy omil 
m arkazlashgan va nom arkazlashgan boshqaruv darajasi hisoblanadi, 
bu esa ishlab chiqarish xususiyati va turiga bogMiq. Bulardan qaysi 
biri yaxshi ekanligini aytish qiyin, chunki tuzilishni tashkil etishda 
ularning nisbatini aniqlash faqatgina vaziyatga bogMiq boMadi.
7.2. T ashkiliy tuzilm a tu r la r i
Oldingi paragrafda keltirilgan qoidalar va om illar ta ’sirini 
inobatgaolgan holda boshqaruvning tashkiliy tuzilm alariniloyihalash 
mumkin. U larning asosiy turlari sifatida quyidagilarni keltirish 
mumkin: chiziqli (p o g ‘ona!i), chiziqli-shtabli, funksional, chiziqli- 
funksional, dasturli m aqsadli, chiziqli m ahsulotli (divizional), 
m atritsali, loyihali, xoldingli tuzilmalar.
108

---

M enejm entning quyidagi asosiy tashkiliy tuzilm alari m a’ium: