‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

3.2. Iqtisodiy tahlil metodologiyasi haqida tushuncha va uning
asosiy elementlari tavsifi
Fan metodologiyasi o'zida predmetni anglashga yo‘naltirilgan prin­
siplar, usullar va metodlar, qoidalar tizimini aks ettiradi. Bilish faoliyati 
jarayonini yaxlit tadqiq etuvchi anglash nazariyasidan metodologiya 
shunisi bilan farq qiladiki, u anglash metodlariga ko‘proq diqqatni qara- 
tadi. Agar fan nazariyasi o'zida bilish jaravoni natijasini aks ettirsa, u 
holda metodologiya ushbu bilimlarga erishish usuli va tadqiqiy faoliyat- 
g a y o ‘naltiruvchi asos sanaladi.
Fan metodologiyasining asosiy tarkibiy qismlari - bu predmetni o 'r­
ganish yondashuvining umumiy prinsiplari va uni tadqiq qilishning aniq 
metodikasini ishlab chiqishdir.
Turli fanlar uchun o'ziga xos bo'lgan o 'z predmetini o'rganishga 
yondashuv usullari (jumladan, iqtisodiy tahlil ham) bilishning umumiy 
dialektik metodiga asoslanadi.
Bilishning dialektik metodi barcha hodisa va jarayonlami uzluksiz 
harakatda, o'zgarish va taraqqiyotda ko'rib chiqish zaruratidan kelib 
chiqadi. Hech narsa o 'z o'm ida turmaydi, barchasi harakat qiladi, bar- 
chasi o'zgaradi. Har kun, har soat, har daqiqada korxona iqtisodiyotida 
o'zgarish sodir bo'lib, ular taqqoslash jarayonida anglanadi. Muntazam 
taqqoslashning zarurati - iqtisodiy tahlil tavsifli jihatlaridan biridir. 
Taqqoslash iqtisodiy tahlilda juda keng qoilaniladi: faoliyatning haqiqiy 
natijalari o'tgan yillar natijalari bilan boshqa korxonalaming erishgan 
yutuqlari, maqsadli va prognoz parametrlar, me’yoriy m aium otlar va 
boshqalar bilan solishtiriladi.
Dialektik metod prinsiplari bilan mutanosiblikda har bir jarayon, har 
bir hodisa qarama-qarshilik kurashi va birligi sifatida ko'rib chiqilishi 
zarur. Bu tamoyil har bir jarayon, har bir hodisaning ichki qarama- 
qarshiligi, ijobiy va salbiy tomonlarini o'rganish zaruratini taqozo etadi.

---

Bu ham iqtisodiy tahlilning tavsifli jihatlaridan biridir. Masalan, texnik 
yangilanishlar mehnat unumdorligining o‘sishi, rentabellik va boshqa 
ko'rsatkichlar darajasi oshishiga ijobiy ta’sir o ik azad i, lekin bunda 
uning atrof-muhitni ifloslantirishi kabi salbiy oqibatlarini ham yodda 
tutish lozim.
Tahlilda dialektik metoddan foydalanish korxonaning xoLjalik fao­
liyatini o'rganish barcha o'zaro bog‘liqliklami hisobga olgan holda olib 
borilishi lozimligini anglatadi. Hech bir hodisa agar u boshqalardan aj- 
ratilgan holda ko'rib chiqilsa, to‘g ‘ri tushumlishi mumkin emas. Misol 
uchun, yangi texnikani joriy etishning mahsulot ishlab chiqarish tannarxi 
darajasiga ta’sirini o'rganishda nafaqat bevosita, balki bilvosita aloqani 
ham hisobga olish zarur. M a’lumki, yangi texnika joriy etilishi bilan ish­
lab chiqarish xarajatlari, demak mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ham 
oshadi. Lekin bu holat mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy ta’sir ko‘r- 
satadi. Bu esa ish haqidan tejalishiga va shu omil tufayli mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi pasayishiga olib keladi. Demak, u yoki bu iqtisodiy 
hodisani anglash va to‘g‘n baholash uchun barcha o'zaro aloqalaming 
boshqa hodisalar bilan o'zaro bogiiqliklarini o'rganish zarur. Bu ham 
iqtisodiy tahlilning metodologik jihatlaridan biridir.
Shuningdek, tahlilning muhim metodologik jihatlaridan biri uning 
nafaqat sabab-oqibat aloqalarini o'rganish, balki ularga miqdoriy tavsif 
berishi, y a ’ni faoliyat natijalariga omillar ta’sirini miqdoran oichashni 
ta’minlash sanaladi. Bu analitik tadqiqotlar darajasini oshiradi.
Tahlilda sabab aloqalarini o ig an ish va oich ash ni induksiya va 
deduksiya metodi bilan amalga oshirish mumkin. Mantiqiy induksiya 
ko'm agida sabab aloqalarini o'rganish usuli shundan iboratki, tadqiqot 
xususiydan umumiy tomon, xususiy dalillardan umumlashtirish, sabab- 
dan natija tomon olib boriladi. Deduksiya - shunday usulki, bunda tad­
qiqot umumiy dalillardan xususiyga, natijalardan sababga tomon amalga 
oshiriladi. Iqtisodiy talilil da ham u ham bu yondashuvdan foydalaniladi. 
Induksiya metodlari barcha ko'rsatkichlarning alohida omillarga nis­
batan o'zgarishidagi ta’sirchanlikm kompleks baholash uchun q o i-
laniladi. Deduksiya yordamida tadqiq etilayotgan natijaviy ko‘rsatkichni 
shakllantiruvchi butun kompleks omillar tadqiq qilinadi.
Bilishning dialektik metodiga muvofiq har bir jarayon, har bir iqti­
sodiy hodisani tizim va tizimga o‘zaro b o g iiq elementlar majmuasi 
sifatida ko‘rib chiqish lozim. Bulaming har biri uning rivojlanishi uchun 
munosib hissa qo'shadi. Tizim elementlaridan biriga ichki yoki tashqi 
tavsifidagi ixtiyoriy ta’sir uning boshqa elementlarida ham o ‘z aksini

---

topadi. Bundan tahlil obyektlarini o‘rganishga tizimli yondashuv zarurati 
kelib chiqadi, bu tadqiqot metodologivasining y o ‘nalishlaridan biri 
hisoblanadi. Tizimli yondashuv talilil obyektini chuqur o‘rganishga, u 
haqida yanada to ‘liq va yaxlit tasavvur olishga, bu obyektning alohida 
qismlari o ‘rtasidagi sabab-oqibat aloqalarini aniqlashga imkon beradi.
Tizimli yondashuvning asosiy xususivati - dinamizm, o‘zaro ta ’sir, 
o‘zaro bogiiqlik, tizim elementlarining o'zaro aloqasi, komplekslilik, 
yaxlitlilik, tobelik, yetakchi b o 'g 'in ajratilishi kabilardir.
Tizimli yondashuv elementlari o'rganilayotgan hodisalar va jara- 
yonlaming maksimal detallashtirish (xususiy tahlil) va ulaming tizim- 
lashtirilishini ko‘zda tutadi. U yoki bu hodisalami detallashtirish (tar- 
kibiy qismlarga ajratish) o'rganilayotgan obyektda yanada jiddiy va aso- 
siysini aniqlash uchun zarur bo'lgan darajada olib boriladi. U obyekt va 
tahlil maqsadiga bog'liq. Bu iqtisodiy tahlildagi murakkab vazifa bo'lib, 
analitikdan iqtisodiy hodisalar mohiyati, shuningdek, ulaming rivojla- 
nishini aniqlovchi omil va sabablar haqida aniq bilimlar talab qiladi.
Tizim elementlarini tizimlashtirish ulaming o'zaro aloqadorligi va 
o'zaro ta ’sirini o'rganish asosida amalga oshiriladi. Bu asosiy kompo- 
nentlami, funksiyalami, tizim elementlari tobeligini aniqlashga, o'rgani­
layotgan obyekt (tizim)ning taxminiy tuzilishli-mantiqiy tahlil modelini 
tuzishga imkon beradi. Grafik jihatda u odatda rasm ko'rinishida taqdim 
b o ia d i, bu yerda har bir elementga muayyan blok mos keladi. Alohida 
bloklar o'zaro strelkalar bilan b o g iiq , ular ichki va tashqi tizim aloqalari 
mavjudligi va yo'nalishini ko'rsatadi. Tuzilishli-mantiqiy chizmaiar 
asosida matematik bo g iiq lik shakllari belgilanadi, tizimning elementlari 
o'rtasidagi o'zaro aloqani tavsiflovchi matematik modellar tuziladi, 
ulaming parametrlari aniqlanadi. Tizimlashtirish tahlildagi o 'ta mas’uli- 
yatli davr hisoblanadi. Bu jarayonda doimiy omillami tasodifiy lari dan 
ajratish, ko'plab o'rganilayotgan omillaming to'plamidan faoliyat nati­
jalari b o g iiq b o ig a n asosiylarini aniqlash zarur.
Iqtisodiy tahlilning yuqorida qayd qilingan tomonlar bilan bevosita 
shartlangan muhim metodologik jihati, korxonaning xo'jalik faoliya­
tidagi iqtisodiy jarayon va hodisalaming sabab-oqibat aloqalarini kom­
pleks, tizimli tadqiq qilish uchun zaruriy sanaluvchi ko'rsatkichlar 
tizimini ishlab chiqish va undan foydalanish hisoblanadi.
Tahlilda tizimli bilan bir qatorda vaziyatli yondashuv mavjud, unga 
muvofiq amalga oshirish belgilangan funksiyani inqirozli hodisalardan 
ogohlantirish maqsadida boshqarilishi lozim b o ig a n vaziyat tashkil 
etadi. T o 'g 'ri qaror qabul qilish uchun yuzaga kelgan vaziyatni baholash

---

v a uning istiqbolda rivojlanishini prognozlash zarur. Vaziyatli yonda- 
shuvning o‘ziga xosligi shundan iboratki, u tizimli tahlilning asosiy 
g ‘ovalarini rivojlantirib, eng ahamiyatli tizim parametrlarini, eng dol- 
zarb omillami ajratadi, qo‘yilgan maqsadlarga yanada samarali usullar 
bilan erishish mumkin bo'lganlariga ta’sir ko‘rsatadi. Vaziyatli yonda­
shuv hozirgi vaqtda iqtisodiy tahlilni rivojlantirish metodologiya va me- 
todikasining eng istiqbolli y o ‘nalishlaridan biri sanaladi.