‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Iqtisodiy tahlilning boshqa fanlar bilan hogMiqligi bo‘yicha o‘z
fikrlaringizni yozing
Iqtisodiy tahlilning boshqa fanlar bilan 
bog'liqligi
Har bir alohida ko'rsatilgan fan va iqtisodiy 
tahlilning o ‘zaro bog'liqligiga sharh yozing
A)
A)
B)
B)
)
)
Testlar
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Tahlilda
subyektiv
omil
korxonaga
bog'liq
bo'lgan
omillar
korxonaga
bog'liq
bo'lmagan
omillar
tashqi
omil
raqobatchi
korxona
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Tahlilda
obyektiv
omil
Korxonaga
bog'liq
bo'lgan
omillar
Korxonaga
bog'liq
bo'lmagan
tashqi
omillar
Omillarnng
barchasi
Raqobatchi
korxona
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o 'g 'ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy
tahlilning
vazifalaridan
biri...
rejani
ilmiy
asoslash
fan
predmetmi
o'rganish
fan
metodini
o'rganish
fanning
o'zi
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmum. 
predmeti va 
vazifalari
Tahlil
yordamida...
boshqaruv
qarorlarini
ilmiy
asoslanishi
ta ’minlanadi
buyruq
tayyorlanadi
farmon
beriladi
qarorlar
qaytadan
ko'rib
chiqiladi

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy 
tahlil qanday 
fan
Amaliy
fan
Amaliy 
fan emas
Gumanitar
fan
Tanxni
o ‘rgatadi
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy tahlil 
sanoat
korxonalarini
boshqarish
tizimida...
bosqichni
egallaydi
oraliq
birinchi
oxirgi
hech
qanday
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy 
axborotlar bilan 
ishlashning eng 
muhim
jihatlaridan bin...
tahlil
qilish
to‘plash
sotish
ko'rsatmaslik
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Boshqarish- 
da eng 
muhim 
maslalardan 
biri
axborotlami
tushunish
axborotdan
foydalana
bilish
sotish
ko'rsatmaslik
Mavzuning
Savol
A
В
С
D
To‘g‘ri
nomi
javob
2. Iqtisodiy
Iqtisodiy
Obyektiv
Biznes-
Samara-
Korxonani
tahlilning
tahlil
iqtisodiy
rejalarni
dorlikni
yanada
mazmuni.
fanining
qonunlar va
tuzish
hisob-
rivojlan­
predmeti va
mazmuni
subyektiv
kitob
tirish
vazifalari
tartibdagi
omillar
ta’ sirida
yuzaga kelgan
iqtisodiy
jarayonlami
hamda ulaming
o ‘zaro
bogiiqligini
tadqiq qilish
qilish

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘r 
i javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy 
tahlil fanining 
asosiy
vazifalari dan 
biri -
o ‘rgani-
layotgan
predmet
biznes- 
rejalar va 
me'yorlar
biznes-rejalar- 
ning bajari­
lishini hamda 
me’yorlarga 
amal qilinishiga 
rioya
etilganligini har 
tomonlama 
obyektiv 
o ‘rganish
moddiy, 
mehnat va 
moliyaviy 
resurslar
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning
lllcUJIiUlll,
predmeti va 
vazifalari
Iqtisodiy
tahlilning
qimmatli
tomonidan
biri
predmet 
statikasini 
о rganadi
biznes- 
rejalar va 
me yoriar
voqealar
dinamika-
Sllll
о ‘rganadi
moddiy, 
mehnat va 
moliyaviy 
resurslar
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g‘ri
javob
2. Iqtisodiy 
tahlilning 
mazmuni, 
predmeti va 
vazifalari
... tahlil 
tamovilidir
Obvektivlik
Subvektivlik
Statiklik
Dogmalik

---

3-BOB. IQTISODIY TAHLILNING METODI, METODIKASI VA
METODOLOGIYASI
3.1. Iqtisodiy tahlilning metodi va uning xususiyatlari
Metod 
- grekcha «methodos» so‘zidan olinib nazariya, ta’limot va 
amaliyotni o‘rganishdagi yondashuv yoiid ir. Keng m a’noda metod 
tabiat va jamiyatdagi jarayonlar, predmetlar hamda voqeliklami tadqiq 
etishning o‘zaro bog‘langan yalpi usullari, tamoyillari, shuningdek, 
haqiqatni bilishning vositalari, uslublari v a y o ila ri tushuniladi.
Iqtisodiy tahlilning metodi - korxonadagi xo‘jalik jarayonlari va 
boshqa faoliyat turlarining yuzaga kelishi, o ‘zgarishi hamda rivoj- 
lanishini dialektik yondashuv usulida o‘rganishdir. Ijtimoiy-iqtisodiy 
samaradorlikni oshirish maqsadida korxonaning xo‘jalik hamda boshqa 
faoliyat turlarini tavsiflaydigan ko'rsatkichlar tizimidan foydalanish, 
ushbu ko‘rsatkichlaming o‘zgarishi sabablarini tadqiq qilish, ularning 
o ‘zaro bogiiqliklarini aniqlash hamda hisob-kitob qilish iqtisodiy tahlil 
fani metodining o‘zigaxos jihatlaridir.
Metodining mazmuniga ko‘ra talilil vositasida xo‘jalik jarayonlari 
va boshqa faoliyat turlarini o‘rganishda dialektik yondashuv, y a ’ni har 
bir voqelik mavjud va rivojlanishda, deb qaraladi. Bu voqeliklar sondan 
sifat o‘zgarishiga va yangi sifatning paydo boiishi, inkomi-inkor qilish, 
qarama-qarshilik kurashi, eskining tugashi, yangi - ilg‘or voqeliklaming 
paydo b o iish i kabi xususiyatga ega boiadi. Dialektik yondashuv va 
uning barcha usullari x o ‘jalik jarayonlarini o ‘rganishda, tahlil qilishda 
korxona faoliyatining barcha bosqichlarida qoilaniladi.
Iqtisodiy tahlil metodining ta’rifida uning e’tiborli jihatlari ham 
ko‘rsatilgan. Jumladan, x o ‘jalik jarayonlari va iqtisodiy voqealami tahlil 
qilishda juda ko‘plab ko‘rsatkichlardan foydalanish zarurligi.
Tahlil uchun kerak b o ig a n ko‘rsatkichlar, ularning turi ham da miq­
dori o ‘rganilayotgan iqtisodiy jarayonning mazmuni, hajmi va davriga 
b o g iiq b oiad i. Hatto, tahlil natijasida avvaldan m oijallanm agan yangi 
ko'rsatkichlar ham hisoblab topilishi mumkin. Mazkur holat iqtisodiy 
tahlil metodining o‘ziga xos jihatlaridan biri hisoblanadi.

---

O'rganilayotgan xo‘jalik jarayonlarining, y a ’ni ко' rs atkichiarnrng 
o ‘zaro farqlanishi hamda o'zgarishi sabablarini aniqlash tahlil ishlarida 
muhim ahamiyatga ega. Har bir o'zgarishga ta’sir ko'rsatgan sabablami 
(omillar) hisoblash iqtisodiy tahlil metodining yana bir o'ziga xos xusu- 
siyatidir. Chunki tahlil qilinayotgan iqtisodiy ko'rsatkichlar va ulardagi 
o'zgarishlar doimo bir-biri bilan uzviy bog'liq, o'zaro aloqa ham da ta’sir 
natijasida sodir boiadi. Tahlil vositasida mazkur holatlar, y a’ni o 'zg a­
rishlar aniq hisoblanadi va o'rganiladi. Ta’kidlash kerakki, ayrim olin­
gan omillar oxirigi yakuniy natijaga sezilarli ta’sir ko'rsatishi va uni 
tubdan o'zgartirib yuborishi ham mumkin. Shuning uchun ham xo'jalik 
faoliyatidagi o'zgarish sabablari, ulaming omillar ko'rinishida yuzaga 
chiqishi tahlilda jiddiy tarzda o'rganiladi. Demak, ko'rsatkichlarga ta ’sir 
etuvchi asosiy va qo'shimcha omillami aniqlash ulami tasniflash tahlil 
metodining muhim xususiyati b o iib sanaladi. Sabablami aniqlash va 
omillami to 'g 'ri guruhlash xo'jalik faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning 
sifatli b oiishida muhim rol o'ynaydi.
Iqtisodiy tahlil metodining yana bir o'ziga xos tomoni o'rgani­
layotgan ko'rsatkichlarni bir-biriga o'zaro ta’sirini va bogiiqligini aniq 
hisoblab ko'rsatib benshdir. M aium ki, korxona ishlab chiqaradigan 
mahsulot hajmi uch guruh omillar - ishchi kuchi, mehnat vositalari va 
mehnat predmetiaridan foydalanishga bo g iiq. O 'z navbatida har bir 
guruh omillar ham tarkibiy elementlarga ajraladi. Misol uchun, ishchi 
kuchidan foydalanish bo'yicha omillar miqdor va sifati bo'yicha guruh- 
lanadi. Bu yerda, miqdor omil ishchilar soni, sifat omili esa ulaming 
mehnat unumdorligidir (bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o'rtacha 
mahsulot). Ishchining bir yildagi o'rtacha mehnat unumi - bir yilda 
ishlangan o'rtacha kishi kunlari, ish kuni davomiyligi va bir ishchining 
yil davomida ishlagan kishi soatiga b ogiiq. Bu sanab o'tilgan har bir 
ko'rsatkich o 'z navbatida boshqa omillarga bevosita bogiiq. Ishchining 
bir yilda ishlangan o'rtacha kishi kunlariga qo'shim cha dam olish, 
sababsiz ishga kelmaslik, uzoq safarga borish, kasallik tufayli ishga 
chiqmaslik va korxona aybi bilan bekor turish kabi sabablar ta ’sir 
ko'rsatadi. Aytilganlardan m a iu m boim oqdaki, korxona iqtisodiy 
faoliyatidagi barcha ko'rsatkichlar bir-biri bilan zanjirli b o g ian ib
ketgan. Bu umumiy zanjir tizimida har bir omilning o 'z o'm i bor ham da 
ular muayyan miqdorda voqeliklarga ta’sir ko'rsatishi mumkin. Tahlil 
jarayonida e’tiborga olinmagan har bir ko'rsatkich yoki omil uning 
natijalaming noaniq b oiishig a hatto iqtisodchilami n o to 'g'ri xulosalarga 
olib kelishi mumkin.

---

Xulosa qilib aytish mumkinki, tahlil metodining muhim xususiyati 
o'rganiladigan muayyan iqtisodiy ko‘rsatkich alohida tarzda, boshqa 
omillardan ajratilgan holda tahlil qilinmaydi. Ulaming o'zaro bog‘liqligi 
doimo e’tiborda tutiladi. Faqatgina, ayrim hollarda iqtisodiy jarayonlar 
bo‘yicha hisob-kitoblami mantiqiy asoslash uchun, y a’ni yakuniy natija 
ko‘rsatkichiga faqat bir omilning ta’siri o'rganilayotgan vaziyatlarda 
boshqa omillaming o ‘zgarish sabablari hamda ta’sir etish miqdori shartli 
o'zgarmas, deb qaralishi mumkin.