‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

8.1.3. Dinamik kuchlar ta’siridagi bino va konstruksiyalar
Foydalanilayotgan inshoot konstruksiyalarini dinamik kuchlar ta’siriga 
sinashda aniqlanadigan asosiy narsa ekspluatatsion yukni qabul qila olish 
masalasi bo‘ladi. Tadqiqotning vazifasi — yuk ta’sirida bo'lgan konstruksiya 
ishini xarakterlaydigan parametrlami yozib olish va ulami ruxsat etilgan 
qiymatlar bilan taqqoslashdan iborat. Faqat statik yuklarni qabul qiladigan 
konstruksiyalarga qo'yiladigan talablardan farqli ravishda, inshoot 
dinamikasini tadqiq etishda uning ishiga faqat chegaraviy holatlar bo'yicha 
emas, balki tebranishga oid holatlar bo'yicha ham baho berish talab etiladi.
Dinamik tebranishlar inson organizmiga salbiy ta’sir etadi. Me’yoriy 
hujjatlarda dinamik tebranishlaming odamga zarar yetkazadigan parametrlari 
bo'yicha cheklovlar qayd etilgan. Cheklovlami belgilashda asosiy mozon 
sifatida tebranishlar amplitudasi, chastotasi hamda ta’sir etish davomiyligi 
qabul qilingan.
Tebranishlaiga sezgir bo'lgan asbob-uskunalar ishlatiladigan sanoat va 
fuqaro binolarida tebranishlaming ruxsat etilgan darajalari bo'yicha qattiq 
talablar o'matilgan. Tibbiy muassasalar, optika-mexanik va elektron sohasi 
sanoat binolari va boshqalar ana shunday binolar jumlasiga kiradi. Bunday 
binolarda tebranishlami kamaytirish uchun maxsus choralar ko'riladi.
Konstruksiya elementlarida inersiya kuchlari vujudga keltiradigan ta’sirlar 
dinamik kuchlar deb ataladi.
Dinamik kuchlaming asosiy turlarini sanab o'tamiz:
1
) konstruksiyaga o'matilgan qo'zg'almas uskunalar ishi jarayonida vujudga 
keladigan kuchlar (mashina va mexanizmlaming harakatlanuvchi qismida 
vujudga keladigan inersiya kuchlari, zarb beruvchi mexanizmlardan 
beriladigan zarba kuchlari va h.k.);
2
) harakatdagi obyektlar ta’sirida vujudga keladigan kuchlar (kran, transport 
vositalari, odamlar harakati va h.k.);
3) o'zgaruvchi shamol (pulsatsiya) ta’sirida vujudga keladigan kuchlar;
4) zilzila kuchlari, yirik portlashlar va h.k.
Dinamik kuchlar ta ’sir etish usuliga ko'ra quyidagi turlaiga bo'linadi:
a) davriy o'zgaruvchan kuchlar. Bunday kuchlaming asosiy ko'rinish- 
laridan biri sinusoida qonuni bo'yicha o'zgaradigan garmonik kuchlardir. 
Boshqa har qanday ko'p marotaba takrorianadigan murakkab kuchlar alohida 
garmonik kuchlaming yig'indisi sifatida qaralishi mumkin;
b) tasodifiy xarakteiga ega bo'lgan, tartibsiz siklik yuklanishlar;
102

---

d) yakka tartibda yoki takroriy ravishda ta’sir etadigan impulsiv (zarbaviy) 
kuchlar. Ta’sir etish muddatiga ko‘ra qisqa muddatli va oniy xillarga boMinadi.
Dinamik kuchlar ta ’sirida konstruksiya elementlarida tebranishlar hosil 
boMadi. Xarakteriga ko‘ra tebranishlar ham bir necha turga boMinadi: davriy 
va garmonik tebranishlar, nodavriy tebranishlar, erkin va majburiy tebranishlar 
va h.k.
M a’lum vaqt oraligMda (tsikl) takrorlanadigan tebranishlar davriy 
tebranishlar deb ataladi (
8
. 1-rasm, a, b). Garmonik tebranishlarda (8.1- 
rasm, b) ko'chishlar quyidagi ifodadan aniqlanadi:
Z =