o‘zlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda, renta olishning asosiy usuli
yerga xususiy mulkchilik va kapitaldir»
(К.Родбертус «К познанию
нашего государственно-хозяйственного строя. Пять теорем». М.,
1935, стр. 115). K.Rodbertusning nazariyasi va qisqacha xulosalarla-
riga
yuqori baho berish mumkin, chunki u A. Smit va D.Rikardo
iqtisodiy ta’limotlar bilan yaqindan tanish va bu ta’limotlami chuqur
ilmiy tahlil qilgan edi.
Shuningdek, olim o‘z xatlarining birida qo‘shimcha qiymat va uning
vujudga kelishini Marksdan oldinroq ko‘rsatganligini va aniq qilib
tushuntiiganligini yozadi. Bu bilan u o‘zining qo'shimcha qiymat naza-
riyasidan Marks ijodiy foydalanganligini va hatto «o‘g‘irlab» o‘ziniki
qilganligini isbotlamoqchi bo‘ladi. Shuni aytish zarurki, Marks ta’li-
motiga nisbatan aytilgan bu tanqidlar Marksning o'ziga ham ma’lum
edi. Marksning vafotidan keyin nemis kateder-sotsialistlari bu masalani
yana qayta ko‘tardilar. Ulaming asosiy maqsadlari Marks ta’limotini
kuchsizlantirish va uning ta’sir doirasini kamaytirish edi. 0 ‘z davrida
F.Engels bu fikrlar uydirma ekanligini va Rikardoning qiymat nazariya-
sidan so‘l rikardochilar K.Rodbertusdan oldinroq foydalanganliklarini
aytdi. Shuningdek, u K.Rodbertus qo'shimcha qiymatning foyda va
yer rentasiga ayianish qonunini, kapitalistik sinflar o‘rtasida qo'shimcha
qiymatning taqsimlanishi, qonunni to‘liq tushunmay,
faqat renta
nazariyasi bilan cheklanib qolganligini ham ko‘rsatib o‘tdi.
K.Rodbertusning iqtisodiy g‘oyalari yuqorida qayd etilgan asosiy
asaridan tashqari, to'rtta «ijtimoiy xati»da bayon etilgan.
Unda u
qiymatning mehnat nazariyasini tahlil qildi. Qiymat ijtimoiy zaruriy
mehnat va mehnat xarajatlari bilan aniqlanib, bu o'rinda bir xil mehnat
xarajatlari har qanday ishlab chiqarishdan qat’i nazar bir xil qiymat
hosil qiladi deb ko'rsatiladi.
Bundan tashqari, mehnat doimo qiymat
vujudga keltirishi alohida ta’kidlanadi. F.Engels «Falsafa qashshoqligi»
asarining so‘zboshisida K.Rodbertus qarashlaridagi bu holatni keskin
tanqid qilib, o'zining qiymat nazariyasida mehnatning ijtimoiy zaruriy
xarakterini inkor etishini yozadi.
K.Rodbertusning fikricha, mehnat qiymat o‘lchovi sifatida oltin va
kumushdan yuqori turadi, chunki u ish kunini o'zgarmas o‘lchov
deb hisoblaydi. Bu o‘rinda «mehnat kunlari» ham izohlanadi.
Lekin
olim xayoliy fikrlarga berilib, kapitalistik tovar xo‘jaligi sharoitida pulning
zaruriyatini to‘g‘ri tushuntirib bera olmadi. K.Rodbertus o'zining
taqsimot nazariyasida klassik maktab vakillari yo‘l qo'ygan xatolami
takrorlaydi. Taqsimot nazariyasi quyidagi tartibda tahlil qilinadi va uch
bosqichdan iborat bo'ladi.
Dostları ilə paylaş: