Ózbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí TÁlim wázirligi

Izertlew jumısınıń teoriyalıq áhmiyeti:
:yrenilgen ádebiyatlar hám ótkerilgen izertlew nátiyjelerinen alınǵan teoriyalıq maǵlıwmatlar, psixologiya páni tarawlarınan jas ayırmashılıq hám pedagogikalıq psixologiya, óspirimlik dáwirleri psixologiyası, social psixologiya, qulqı buzılǵanlıq psixologiyası pánlerin teoriyalıq derekler menen bayıtıwǵa xızmet etedi.
Izertlew jumısınıń ámeliy áhmiyeti:
Izertlew nátiyjelerinen alınǵan maǵlıwmatlardı tálim mekemeleriniń ámeliyatında qollaw, tálim procesinde talabalardıń tálim orınlarına, jámiyetke beyimlesiwine, jámiyetlesiwine járdemlesiwine keń imkan beredi.
Izertlew jumısımız tiykarınan úsh bólimnen turadı. Yaǵnıy,
I. Kirisiw.
II. Ilimiy teoriyalıq bólim. Ol q paragraftan ibarat.
III. Ilimiy ámeliy bólim. Ol ǵ paragraftan ibarat.
Juwmaqlaw.
!debiyatlar dizimi.
I. BAP. MOTIVATSIYA HA’M OQIW MOTIVLERININ’ PSIXOLOGIYADA ÚYRENILIWI.

1. 
   1. Motiv hám motivaciyanıń teoriyalıq mashqalaları
   

Motiv hám motivaciya mashqalası jáhán psixologiyasında hár qıylı kóz – qarastan jandasıw arqalı úyrenilip kelinbekte. Uzaq hám jaqın shet ellerde ózine tán psixologiyalıq mektepler júzege kelgen bolıp, olardıń negizinde ilimiy poziciyalar hám koncepciyalar áhmiyeti tárepinen parıqlanıwshı ideyalar hám baǵdarlarjámlendi. *ázir olardıń ayırımlarına qısqasha toqtalıp ótemiz.
Rus hám aldınǵı sovet psixologiyası alımları K.D.Ushinskiy, I.M.Sachenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, A.A.Uxtomskiy, D.P.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, L.I.Bojovich hám t.b.lar bul mashqala boyınsha izertlew jumısların alıp barǵan.
Rus hám aldınǵı sovet psixologiyası wákillerinen basqa Evropa hám Amerika mámleketlerinde motivaciyaǵa tán otızdan artıq ilimiy koncepciyalar shıqqan. Mine usı psixologiyalıq mekteplerdiń ayırımlarınıń izertlewleri boyınsha pikir júritiwge háreket qılamız: introspektiv psixologiya, bixeviorizm, geshtal`tpsixologiya, psixoanaliz, struturaviy psixologiya, associanisti psixologiya, empirik psixologiya, analitik psixologiya, gumanistik psixologiya, antropologik psixologiya va h.k.
Hirgi zaman psixologiya páninde «motivaciya» termini psixologiyalıq jańalanıwlar, ózgerisler, jaǵdaylar, processler jıyındısın ulıwmalastırıwshı túr túsinigi sıpatında qollanıladı. Motivaciya turmıslıq úlken áhmiyetke iye bolǵan tábiyiy hám socallıq shárt – shárayatlarǵa, formalarǵa minez – qulıqtı baǵdarlawshı qozǵatıwshı sıpatında bahalanıwı múmkin. Sebebi ol áhmiyetli maqsetke baǵdarlanǵanlıqtı, tańlawshańlıqtı, pikir júritiwdegi ǵárezgóylikti anıqlawshı psixikalıq sáwlelendiriw, sonday – aq, onıń járdemi menen aktivlilikti basqarıw jaǵdayı súwretlenedi. Motivaciyanıń keń kólemde bunday úyreniliwi onı turmısta adamlar tárepinen tuwrıdan – tuwrı sonday túsiniwge sáykes keledi. Massa ne ushın tiri janzat tap usınday is – háreketti ámelge asıradı, nege basqasha túrde is tutpaslıǵın túsintiriw imkanına iye. Basqasha sóz benen aytqanda, usı psixologiyalıq barlıq negizinde minez – qulıqtıń sebepli shártlengenlik faktorı jatadı.
Motivaciya áhmiyeti boyınsha bildirilgen joqarıdaǵı pikirlerge berilgen ulıwmalasqan táriypler pútkilley sáykes:
á) Rubinshteyn S.L. «Motivaciya – bul psixika arqalı ámelge asıwshı determinaciya bolıp esaplanadı». ǵ) Madsen K.B. «Motivaciya bul minez – qulıqqa baǵdarlantırılǵan, qollap – quwatlawshı, qozǵatıwshı faktorlardıń jıyındısı».
Joqarıdaǵı keń kólemli táriypler motivaciya shegarasınıń abstraktlıǵı, shártligi, rásmiyliginen derek beredi. Sonday – aq, táriyplerdiń reńbe – reńligi motivaciya áhmiyetine kiriwshi, oǵan tiyisli áhiyetli túsiniklerdi ajıratıp alıwǵa múmkinshilik beredi. Kórinip turǵanınday, hár qıylı kontekstli jantasıwlar «motivaciya» túsiniginiń belgili quramlı bólimlerge ajıratıwdı qıyınlastıradı. Mine sol sebepli oǵan berilgen hár – qıylı táriypler, bizińshe rásmiyatshılıq shártlengenlik kóz – qarasınan ámelge asırılǵan psixologiyalıq barlıqqa uqcap ketedi. hátteki dún`ya psixologları «motivaciya» túsinigin «talap», «umtılıw», «qozǵawshı», «mútájlik», «záruriyat» sıyaqlı atamalar menen almastırıwǵa háreket etedi. Bunday jandasıwlar, kóz – qaraslar, poziciyalar barlıǵı táriyplerdiń hár qıylılıǵın keltirip shıǵaradı. Bunıń nátiyjesinde motivaciyanıń ruwhıy hám formalıq tárepleri arasındaǵı múnásibette shiyelenisiwler júzege keltiredi. Biraq psixologiya kategoriyalrınıń «ishki regulyator kóz – qarasınan» izertlew jumısı, olardı maǵlıwmatlar menen bayıtıw, jańa psixologiyalıq ózgeshelikleri hám táreplerin ashıw hár qanday shekleniw yamasa sheklengenlikti biykar eredi. Sonıń ushın motivaciyaǵa tiyisli terminlerdi qollaw maqsetke muwapıqlıqtı támiyinlewge xızmet qılsa, ol jaǵdayda qatań qabıl etilgen, tańlanǵan túsiniklerden paydalanıwǵa imkan tuwdıradı. Motivaciyaǵa tán túsinikler, atamalar, terminler túrlishe mániste qollanılıwı bir tárepten onıń jańa ózgeshelikleri yamasa sıpatların ashıwǵa xızmet qılsa da, biraq ekinshi tárepten ilimiy izleniwlerde belgili dárejede qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Usı psixologiyalıq barlıq júdá básekeli faktor sıpatında túsindiriwge arzıydı.
Rossiya psixologi A.N.Leontev motiv, motivaciya haqqında túrlishe jandasıwlar, teoriyalar, táripler bar ekenligin biykarlap, bul haqqında ol sonday pikir júritedi: «Motiv» termini qollanıwında sol dárejede hár qıylılıq bar bolıp, bálkim olardı tártipke keltiriwdiń ilajı da joq. «Motiv» terminin sol baǵdarda qollanılıwı sonday tásir qaldıradı, tap «motiv» túsinigi túrlishe nárseler jaylastırılǵan úlken qapqa aylanıp qalǵanǵa uqsaydı. Motivler yamasa motivlestiriwshi faktorlar qatarına sonıń ishinde meyil, impuls, ádet, tájiriybe, qálew, sezimler, qızıǵıw, maqset, hátteki jánede anıǵıraq motivler, mısal ushın, elektr togı menen qıdıqlaw, huzr – halawat, ózine bina qoyıw, aylıq, ideallar kiritiledi.
Insanlarǵa baylanıslı motiv hám motivaciya túsinikleri qozǵatıwshılar hám qozǵawshılardıń barlıq túrlerin óz ishine aladı, yaǵnıy, motivler, mútájlikler, qızıǵıwlar, maqsetler, umtılıwlar, motivlesken ustanovkalar va basqalar. Motiv hám motivaciya keń mániste minez – qulıq determinaciyası sıpatında elgileniwine qaramay, kópǵana izertlewshiler olardı júdá tar mániste izertlep, ilimiy tárepten tekserdi, hátteki izleniwshiler shártsiz reflektor aktlarınıń muǵdarın, affektiv, stress hám ekspressiv reakciyalardı olardıń sistemasına kirgizedi. Bir qatar psixologlar motiv hám motivaciyanı energetik: ruwhıy táreplerin óz – ara salıstıradı, izertlewshiler olardı túp mánistegi energetik biokuwat aktivliliginiń deregi sıpatında túsindirip, ruwhıy tarawların esapqa almay turıp túsindiriwge umtıladı.
Rossiya psixologiyasında motiv hám motivaciya sisteması insan turmısı hám xızmetine úziliksiz ráwishte baǵdarlanǵan quramalı dúziliske iye bolǵan basqarıwshısı sıpatında túsiniledi. Sonıń ishinde, S.L.Rubinshteyn motivlesken sistemanıń insan barlıqtı sáwlelendiriwdegi rolin kórsetip, sonday mazmundaǵı pikirlerdi belgilep ótedi: birinshi bolıp baqlaw ob`ektleri emes, bálkim mútájlik ob`ektleri hám shaxs is – háreketleri beriledi. Motivlesken ustanovkalardıń aktivlilikke tán ózine tánligi hám sonday dúzilisike iye hám ol ózi qálegen barlıq elementleri hám jaǵdayın belgilewge xızmet etedi. Olardıń pikirinshe, sırtqı dún`yaǵa múnásibettiń aktiv motivacion ózgesheligin kórsetip ótiwdiń ózi jetkilikli. S.L.Rubinshteyn «sana – bul tek ǵana sáwlelendiriw emes, bálkim insannıń sırtqı ortalıqqa bolǵan múnásibeti bolıp esaplanadı» dep jazadı.
S.L.Rubinshteyn sananıń rolin kórsetiw menen bir qatarda psixikanıń kóp tárepliligi kóz qarasınan túrli basqıshlarda ruwhıy processlerdiń júzege keliwi, keshiwi jaǵdayların túsintirip beriwge erisken. Hár qanday shaxstıń minez – qulqın psixologiyalıq tárepten túsintiriwde qozǵatıwshılar (qozǵawshılar)dı túrli basqıshlarda óz – ara quramalı baylanıslılıqta alıp qaraw, kóriw lazım dep kórsetedi. Bizińshe, bul kóp basqıshlı dúzilis basqarıwdıń ańlanılǵan basqıshı sıyaqlı ańlanbaǵan motivacion tendenciyalardı óz ishine aladı.
Rossiy psixologları motiv hám motivaciya dúzilisiniń basqıshlı koncepciyasın islep shıǵıwda tómendegilerge súyengen:

1. 
   sananıń social – tariyxıy rawajlanıw procesi menen insan minez – qulqın basqarıwdıń quramalı sistemasına iye ekenligi.
   
2. 
   Ontogenezde shaxstıń individual qáliplesiw procesi bolǵan genetik dálillerge tiykarlanǵan.
   

Motiv hám motivaciya dúzilisiniń genetikalıq basqıshında qáliplesiw múmkinshiligin analiz qılıw nátiyjesinde olardıń ápiwayı bir basqıshlı sistemalardan quramalı, kóp basqıshlı joqarı dárejege ósip ótiw procesi isenimli faktorlar járdemi menen anıq kórsetilip beriledi. Ulıwmalasqan maǵlıwmatlardıń kórsetiliwinshe, motiv hám motivaciyanıń dúzilisi mashqalasın izertleniwi sebepli olardıń dinamikalıq hám ruwhıy tárepleri birligi principinen kelip shıǵıwı maqsetke muwapıq. motiv hám motivaciya dúzilisine tán máselege jandasıw procesinde pútkil itibardı olardıń mazmunlıq tárepin ayrıqsha kórsetiwge ruwhıy tárepleriniń birlemshiligin belgilewge qaratıladı.
Insan minez – qulqı motivi hám motivaciyası dúzilisin, olardıń tiykarǵı funkcional mexanizmlerin hámde qáliplesiw procesine baǵdarlawdıń strategiyalıq rejesin islep shıǵıw mashqalasın psixologiyalıq tárepten túsintiriw ushın individtıń psixikalıq rawajlanıwı analizine ózine tán ráwishte taktik jandasıw maqsetke muwapıq.
Shaxs motivleri hám motivaciyası aǵımı mashqalası onıń hám metodologiyalıq, hám teoriyalıq múnásibetlerin tekseriw degenin bildiredi. Sebebi házirgi kúnge shekem sovet psixologiyasında olardıń kópǵana bólimleri, tárepleri óz sheshimin taba almaǵan.
Uzaq shet el psixologları arasında «biologiyalıq mútájlikler tiykarında insan motivleri jatadı» degen kóz – qaraslar jıynaǵı keń kólemde qollanılıp kelinbekte. Sonnan, A. Q. Sh. tan B.Damelldiń pikirinshe toqımalarda júzege keletuǵın mútájlikler qozǵatıwshınıń tiykarǵı deregi esaplanadı. Usı ideya tiykarınan pikir júritken Danlen bolsa «qozǵalıw biologiyalıq toqımalardan shetke shıqpaydı» degen pikirge qattı isenedi. Gil`fordtıń kórsetiwinshe, aktivliliktiń birlemshi deregi awqattan ibarat. Biraq avtor óz pikirin izbe – iz ashıp beriwge umtılmaydı. Usı jaǵdaydı bahalawda psixologiyalıq mashqalalar aǵımı menen motiv hám motivaciyalardıń biologiyalıq aǵımı ortasında júz beriwshi óz ara orın almasıwdıń bolıwın pikirlew shegarasınan sırtqa shıqpaslıǵı lazım. Sebebi biologiyalıq shártlengen reje aktivlilik deregi óz – ara orın almasıw processleri assimilyaciya hám dissimilyaciya sıpatında kórinedi. Solay eken, biologiyalıq jaǵdaylar psixikalıq processlerdiń materiallıq tiykarın quraydı. Mine sol sebepli olar birlemshi derek hám psixikalıq aktivliliktiń negizi sıpatında júzege keledi.
Dún`ya psixologiyası páninde motivaciyanıń keń kólemde úyreniliwi nátiyjesinde ol mazmun, mánis, áhmiyet tárepinen jáne de keńeyedi, original teoriyalıq hám ámeliy materiallar menen bayıydı. Sonıń menen birge motivaciya bir qansha ǵárezsiz baǵdararǵa bóleklenip ketiwi sebepli onıń izertlew predmeti tómendegilerge qaratıla baslaydı:
A) tarmaqlarǵa (ruwxıy, dinamik táreplerge), B) dárejelerge(sociallıq, biologiyalıq, dáwirlik), V) mexanizmlerge (bekkemlew, járdem kórsetiw, sıǵıp shıǵarıw hám t.b.).
Solay etip, insan minez – qulqınıń determinaciya qılatuǵın sebepler jıyındısı házirgi zaman motivaciya psixologiyası úyrenetuǵın anaw yamasa mınaw múnásibetti ózinde sáwlelendiriwshi, ózine tán tarmaqları hám dárejelerin tuwrıdan – tuwrı hám dáwirlik, genetikalıq hám jaǵdaylı, tuwrı hám teris atamalar menen ataw imkaniyatın júzege keltiredi.
Xızmettiń ámelge asıwı hám shaxs minez – qulqın túsintiriw ushın psixologiyada «motiv» hám «motivaciya» túsinikleri isletiledi.
«Motivaciya» túsinigi «motiv» túsiniginen keńirek mánis hám mazmunǵa iye. «Motivaciya» - insan minez – qulqı, onıń baylanısıwı, baǵdarlanıwı hám aktivliligin túsintirip beriwshi psixologiyalıq sebepler jıynaǵın bildiredi. Bul túsinik anaw yamasa mınaw shaxs minez – qulqın túsintirip beriw kerek bolǵanda isletledi, yaǵnıy: «nege?», «ne ushın?», «ne maqsette?», «qanday máp jolında?» degen sorawlarǵa juwap izlew – motivaciyanı izlew degeni. Demek, ol minez – qulıqtıń motivacion xarakterin ashıp beriwge alıp keledi.