Ózbekistan tariyxı

III BAP. Usmon Yusupov
3.1 Usmon Yusupov mámleketimiz ushın kórsetken hizmetleri.
Usmon Yusupov (1900-1966 ) - pútkil kewili hám gewdesi menen Kommunistlik partiya, sovetlar jumisına, sotsializm hám kommunizm ideyalarına jigerli túrde ısengen hám ámelde bolsa aldangan, qarapayım hám ullı ózbekona qádiriyat hám pazıyletlerge iye bolǵan Ózbekstannıń sovet dáwirindegi siyasat hám mámleket ǵayratkerlerinen biri bolǵan. Bul milletparvar, yurtparvar insan 1937-1950-jıllarda Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komitetinıń birinshi xatkeri, 1953-1955-jıllarda bolsa Ózbekstan Ministrler Sovetinıń baslıǵı lawazımlarında xalıq mápi, jurt gúlleniwi jolında nátiyjeli hám ibratlı iskerlik kórsetken kelbetlerden biri edi.¹
Ol júdá úlken shólkemlestiriwshilik qábilet iyesi, xalıqtı ańǵarıw, onıń bar-joǵınan xabardar bolǵan, xalıqtıń qıyınshılıqların ańsat qılıw sıyaqlı kóplegen sawap islerdi házirgi áwlad júdá jaqsı qadrleydı. Xalqımızdıń isenim hám húrmetin qazanǵan kópshilik jetekshisi edi. Ózbekstannıń 1937-1940 -jıllardaǵı, ásirese, Ekinshi jáhán urısı dáwirindegi tariyxında júz bergen ullı qurılısshılıq, asa salmaqli turmıstı onıńsız oyda sawlelendiriw múmkin emes. Ol tariyx sınaqınan dańq hám ataq menen ótken, óz xalqiniń húrmet hám sıylasıqın qazanǵan oǵada kjumısıpejıl, miynetkesh, ǵamxor, milletparvar, patriot ǵayratker edi. Biraq Usmon Yusupovtıń turmıslıǵında jáne bul jarıq dúnyanı tark etkennen keyin de oǵan salıstırǵanda bir qansha dóhmet hám jalalar uyımlastırılǵan. Oǵan qarsı birinshi umıtılıw 1937-1938-jıllardaǵı “Úlken terror” dáwiridayoq baslanǵan edi. vKP (b) Oraylıq Komiteti Siyasiy byurosı 1937-jıl 11-iyuldagi jıynalısında “Antisovet elementler tuwrısında”gi másele boyınsha Ózbekstan SSR de Ikromov, Baltaboyev hám Zagvozdin quramında úshlıqtı tastıyıqlaǵan. Biraq S. Baltaboyev ornına Jórabek Tórebekov úshlıqtıń aǵzası bolǵan. Ol jaǵdayda 1489 kisin otuvga, 3952 kisin súrgin qılıw belgilep berilgen.¹
Akmal Ikromov 1937-jıl lawazımınan alıp taslangach, onıń ornına Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komiteti birinshi xatkeri etip Usmon Yusupov tayınlanǵan.
Bul orında Oray hám respublika daǵı kúsh isletiw shólkemleri tárepinen oǵan qarsı sırlı jollar, hár qıylı shantaj, qorqıtıwlar, abroy tógiw, basshılıq lawazımlarınan juda qılıw sıyaqlı qorqınıshlı hújimler bolǵanı jaqın tariyxımızdan málim.²
3.2 U.Yusupovqa qarsı qılınǵan isler.
1937-jılı Ózbekstannıń birinshi basshısı lawazımında iskerlik kórsetiwiniń daslepki waqtınan baslap Usmon Yusupovti sırlı jol menen shantaj, qorqıtıw usılların qóllaw menen Oray hám respublikadaǵı kúsh isletiw shólkemleri gúmanı bolǵan. Olar tárepinen «Do konsa istrebit kontrrevolyutsionnuyu bandu» atlı maqala jazılǵan hám Usmon Yusupovtıń atınan respublika oraylıq baspasózinde daǵaza etilgen, operativlik menen bul maqala -kitap retinde 35000 nusqada baspa etilgen. Óytkeni Usmon Yusupov ÓzKompartiya Oraylıq Komitetinıń birinshi sekretari lawazımına 1937-jıl 27-sentyabrde tayınlanǵan. 20 -oktyabrde bolsa bul maqala Bektemirov redaktorlıǵında, v. N. Malenin texnikalıq redaktorlıǵında, juwapker korrektor Tret'yakova qolı menen kitap retinde járiyalaw ushın baspaǵa tapsırılǵan. Maqala hám kitap orıs tilinde tayarlanǵan, keyin ózbek tiline awdarma etilgen. Usmon Yusupov 1936 -jıldan 1937-jıl 27-sentyabrge shekem Ózbekstan Respublikası azıq-túlik sanaatı xalıq komissari lawazımında iskerlik kórsetken. Óz-ózinen ayqınki, bul lawazımda Usmon Yusupov kópshilik xojalıq salasında iskerlik kórsetken. Óytkeni 23 kúnlik múddette birinshi xatker wazıypasında iskerlik kórsetken Usmon Yusupov qanday etip orıs tilinde «Do konsa istrebit kontrrevolyutsionnuyu bandu» atlı maqalanı «Pravda vostoka»de, ózbek tilindegi awdarmasın “Qızıl Ózbekstan”da daǵaza etiliwine hám sol maqalanı 1937-jıl 20 -oktyabrde “Qızıl Ózbekstan” baspaında kitap etip 35000 nusqada basıw ushın 2673-sanlı buyırtpa menen baspaǵa tapsırıwı múmkin edi? Bizińshe Ózbekstannıń jańa birinshi basshısın “Úlken terror” iyrimine tartıw, onı abroy tógiw, qorqıtıw ushın Oraydaǵı Yejov hám Respublika daǵı oǵan bóysunuvchi kúsh isletiw shólkemleri basshılarınıń sırlı háreketleriniń jaqtı kórinisi edi. Olar asıǵıs túrde jumıs kórip Usmon Yusupov atınan maqala hám kitap tayarlab baspa etiwge ulgurishgan. Aldınan tayarlanǵan «Do konsa istrebit kontrrevolyutsionnuyu bandu» atlı maqalanıń orıs tilindegi tiykarǵı nusqası repressiya jábirleniwshisi Ullı Islamovnıń ómir joldası Ketevani Davidovna Kldiashvilinıń jeke arxivında (Tbilisi qalası, Bekiredze kóshesi №16 ) saqlanıp qalǵan.¹Maqalanıń pútkil mazmun hám mánisi, ol jaǵdayda ilgeri surilgan pikir-ideyalar, jazılıw usılı hám metodı, forması -shamojılidan onıń avtorı Usmon Yusupov ekenligine bizde gúman oyatdı.
Derlik 30 jıl dawamında Ózbekstanda ámelge asırılǵan 1937-1938-jıllardaǵı repressiya tariyxı teması menen shuǵıllanıp Moskva, Tashkent, Ukraina, Stavropol úlkesi, Kazaxstan, Kirgizstan respublikaları daǵı arxivlarda izertlew alıp barıp, tóplanǵan hújjetler hám materiallar tiykarında onlap kitaplar, júzlegen ilimiy maqalalar, qollanbalar avtorı retinde sol repressiya jáne onıń ámeliyatı, baxıtsızlıǵı tariyxın azı-kóbi bilgen izertlewshi retinde Usmon Yusupovtıń 1937-1938-jıllarda “Úlken terror” kampaniyasında tutqan ornı hám roliga jańasha jantasıw, jańasha munasábet bolıw kerek dep esaplayman.²
1956 -jılı KPSS Oraylıq Komiteti Siyasiy byurosı janında 1937-1938-jıllardaǵı “Úlken terror”da repressiya qılınǵanlardı reabilitatsiya qılıw boyınsha komissiya dúzilgen. Onıń aǵzaları etip Ózbekstandan 2 kisi tayınlanǵan, biri N. A. Ortalıqdinov, ekinshisi akademikalıq, yurist Xadicha Sulaymonova tastıyıqlanǵan. Bul hár eki jerlesimiz Ózbekstan boyınsha “Úlken terror”da repressiya qılınǵanlardı reabilitatsiya qılıwda úlken xızmetler qılıwdı. Olardıń buǵan baylanıslıǵı iskerligin bólek úyreniw hám xalqımızǵa jetkiziw náwbettegi wazıypalarımızdan bolıp tabıladı. ³Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komitetinıń birinshi sekretari, Ózbekstan SSR Ministrler Sovetinıń baslıǵı, KPSS Oraylıq Komiteti prezidiumı aǵzası hám KPSS Oraylıq Komiteti sekretari, SSSR Ministrler Soveti baslıǵınıń orınbasarı, SSSRnıń Siriya daǵı elshisi, keyinirek Ózbekstan Respublikası Ministrler Soveti máslahátshisi bolıp xızmet etken Nurıddin Akramovich Ortalıqdinov Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komitetinıń lawazımında islegenlerden eki shaxs táǵdirine itibar qaratıp olardan biri Usmon Yusupov haqqında sonday jazǵan : “... Usmon Yusupov 13 jıl Oraylıq Komitetga sekretarlik etip, respublikanı úlken jeńislerge alıp keldi. Ásirese, urıs waqtındaǵı eń salmaqli kúnlerde respublika miynetkeshlerin qıyın hám tig'iz wazıypalardı orınlawǵa saparbar eta aldı. Ol xalıq menen soylesa bilerdi. Respublikanıń ózine Tán qásiyetlerin hesh nárseden qochirmas, usınıń menen birge KPSS Oraylıq Komitetinıń jolin tuwrı ámelge asırıwǵa sidqidildan háreket eter edi. Eń áhmiyetlisi xalqqa súyenardi, waqıtında saparbar etilgen xalıq nelerge ılayıqlıǵın óz tájiriybesinen jaqsı bilerdi hám odan qayır-saqawatın hesh ayamasdi. Tuwrı, sol jıllarda da talay muncha kemshilikler bolǵan. Sonday-aq, Usmon ájaǵa da qáte hám kemshiliklerge jol qoyǵan. Bıraq bul onıń respublika rawajlanıwı ushın etken miynetleri aldında mısqalsha bolıp tabıladı. Ol partiyalıq jumıstı tuwrı jolǵa qoyıp, miynetkeshlerdi patriotlıq ruwxında tárbiyalawǵa eriskeni, olardı úlken qurılısshılıq jumıslarına otlantira alǵanı anıq. Áne sol shın júrekten etken miynetleri ornına da ol pútkil xalıq júreginde qaldı. Ízzepi máńgi”.¹
Tuwrı 1937-1938-jıllardaǵı repressiyada Usmon Yusupovtıń ayıpsız dep bolmaydı. Ol “Úshlıq”nıń aǵzası edi. Bul “Úshlıq”nıń biri Ózbekstan NKVD komissari N. A. Zagvozdin, ekinshisi respublika prokurori Baris Vladimirovich Sheydlin edi. Bul “úshlıq” quramı Moskvadan, Stalin, Yejovlar tárepinen belgilengen. Usmon Yusupov áne sol joqarıdan túsken buyrıqqa boysınıw etiwi tábiy bir qal edi, bunnan basqasha jol joq edi. Keri jaǵdayda ol óziniń iyelep turǵan lawazımında isley almasligi anıq edi.
1938-jıldıń báhárine kelip oblastlar, qalalar hám rayonlar partiya komitetleri sekretarlarinıń 60 procenti tutqınǵa alıwqa alınǵan. Tap sol jıldıń ekinshi yarımında taǵı partiya xızmetkerlerinen 114 kisi repressiya etilgen.²
Bunday qáwipli jaǵdaylar 30 jıllarda Usmon Yusupov iskerliginde ádewir júz bergen álbette. Bunday joldı tutmasdan ol óziniń iyelep turǵan lawazımında isley almasdi. Mabada “basqasha” jol tutqan táǵdirde de onıń qolınan hesh nárse kelmewi aqli raso hár bir gey birewge ayna sıyaqlı ayan bolıp tabıladı. Usmon Yusupov da quwırshaq milliy basshılardıń biri bolǵan, tek. Biraq bunnan mámlekette uyımlastırılǵan ǵalabalıq repressiyalıqlarǵa Ózbekstan basshısı bıyparq qaragan, dep búydew álbette Usmon Yusupov yadına salıstırǵanda húrmetsizlik bólur edi.
Usmon Yusupov 1938-jılda shahsan I. v. Stalin, A. A. Andreyev hám G. M. Malenkovlarga arnawlı xat menen shaqırıq etip, NKVD (Ishki Jumıslar Xalıq Komissari) xızmetkerleri haddan oshayotganliklari hám sol sebepten olardı jılawlap qoyıw máselesin kese qoyıwǵa erlik etken edi: «Ózbekstan Ishki jumıslar xalıq komissarlari shólkemleri iskerliginde júdá úlken kemshilik hám nızam buzıwshılıqlarǵa jol qóyılıp atır, bul jaǵday NKVD shólkemlerine suqilib kirip alǵan dushpanlar, ásirese Leonov (xalıq komissarinıń burınǵı orınbasarı ) hám Apressyan (burınǵı xalıq komissari) tárepinen hár tárepten xoshametlantirilib, hátte soǵan májbúrlab kelindi. Ǵalabalıq qamawlarǵa zor berildi, kóp jaǵdaylar jetkilikli dárejede tiykarlanbadı. Ishki jumıslar xalıq komissarligida, onıń rayonlardaǵı bólimlerinde hátte eń kóp qamaw ushın jarıs daǵaza etildi. Sonlıqtan, NKVD xızmetkerleri iskerligine ataq beriwde olardıń ózleri qamawǵa alǵan adamlardıń kórsetpeleri hám sanı dálil bolıp xızmet etdi. Bul bolsa jetkilikli dárejede tiykarlanmay qamawlarǵa keń jol ashtı». “Úlken terror” pátine shıqqan bir dáwirde I. v. Stalinge bunday xat menen shaqırıq etip bar haqıyqattı jazǵanlıǵı oǵada qáwipli bolǵan, bul onıń úlken qaharmanlıǵı edi.¹
Bir ǵana sol jazılǵan xat sebepli Usmon Yusupovtıń turmısı qáwip astında qalǵan, onıń ózin ústinen ayıplaw hújjetleri toplay baslanǵandı. Fayzulla Semserevnıń jazıwısha Leonov-Nemirovskiyga salıstırǵanda 1938-jılda qozǵatılǵan jınayatlı jumıs hújjetleri arasında G. Zatulovskiynıń kórgezmesinde «Leonov basshılıǵında bólim baslıǵı Lisitsin tárepinen Ózbekstan Kompartiyasi Oraylıq Komitetinıń xatkeri Usmon Yusupovga salıstırǵanda jalalardan ibarat material toplana baslandı. Olar tutqınǵa alıp atır jatqan Ǵulom Yoqubov hám Bahadır Islamov (ekewi de respublikada baslıq xızmetkerler bolǵan ) lardan mıń qıylı azaplar beriw jolı menen, Yusupov, Akmal Ikromov toparsındaǵı hákisilinqilobiy háreketde bolǵanlardıń aktivlerinen edi dep jazdırib aldılar»... delingen. Kórinip turıptı, olda, Usmon Yusupov da qamalıw Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde edi. Tek onıń baxtiga Moskvada kútpegende Yejovnıń tutqınǵa alıwqa alınıwı Usmon Yusupovti haramılıqlı repressiyadan saqlap qalǵan edi. 1937-1938-jıllarda Ózbekstan NKVDsi Ishki jumıslar xalıq komissarligi jáne onıń okrug basqarmaları, qala hám rayon bólimleri keńseleri revolyuciyalıq nızamshılıqtı oǵırı qopal tárzde buzǵanlar, jalǵan anketalar, protokol, húkimler, tergew juwmaqları, ayıplawlar, yuzlashtirishlar, tutqınlarǵa qojılǵan ayıplardıń kópshiligi jalǵan, tóqib shıǵarılǵan, negizsiz bolǵan. Tergewshiler tutqınlardı qiynoqqa salıw arqalı olardı jalǵan, aldınan oylap tabılǵan “ayıplar”ni moynına qoyıw ushın qollaǵan qiynoqlar, qorqıtıwlar, zorlawlar, ótirik kórsetpeler alıw, jalǵan húkimler tayarlaw, mahkumlar ústinen “ayıplaw juwmaqlari” tayarlaw menen gúmira bolǵan.²
Ayıplaw juwmaqların rásmiylestirip Tashkentke, “úshlıq”ka jiberip usınıs etken ishki jumıslar hám mámleket qawipsizligi organı xızmetkerlerinen tómendegilerdi eslew kerek: Bauman, Latsis, Sokolov, Razumniy, Kirillov, Yakubshin, Sharıpov, Naumovlar, Xorezm sektorınan Razumov, Ferens, Korolev, Perepodya, Kapranovlar, Qashqadárya okrugidan Mines, Syunyayev, Kazakov, Olefirenko, Ferǵana qala bóliminden Dunayev, Andijan sektorınan Tuniyans, Chaliy, Derevyanenchenko, Makarevich, Mulosov, Podyachev, Semenov, Filatov, Shabalin, Ushakov, Surxondaryo sektorınan Kruglishev, Samarqand okrugidan Boybekov, Joniyev, Jizzaq rayon bóliminden Kolpakov, Qóqon qala bóliminden Fukin, Bog'dod rayonınan Starostin, Sirdaryo okrug bóliminden, Pogodin, Oltiariq rayon bóliminden Barishev, Chust rayonınan Zenkin, Qaraqalpaqstan ASSR sektorınan Olsufevlar. Olardıń úlken bólegi repressiya etilgen.¹
“Úlken terror” planlıq xarakterge iye bolǵan. Qamaw jobası joqarıdan, yaǵnıy Moskvadan, NKVDdan belgilep berilgen. Orınlardaǵı jergilikli NKVDchilar bul wazıypanı orınlawǵan. Mısalı, Oraydan Kirgizstan NKVDsiga kelgen telegrammalardan birinde tuwrıdan-tuwrı “On mıń xalıq dushpanları joq etińsin” dep kórsetilgen.
Repressiya qılıw hám jaza beriw shólkemleriniń barlıǵı bar kúshleri menen islewgen. Olardıń jumıs kólemi Orayda da, orınlarda da ósip baravergan. Repressiya Etiletuǵınlardıń dizimleri dúzilgen. Hár bir okrug boyınsha repressiya qılıw limitlari aldınan belgilep qoyılǵan.²
Kóbinese jergilikli partiya hám jaza shólkemleri repressiya etiletuǵınlar muǵdarın kóbeytiw maqsetinde jasama hújjetler soǵıw, jala, jala, jalǵan, ótirik dawalar toqıw menen gúmira bolǵanlar. Gúnasiz adamlarǵa jınayatlı minez-qulıq, girdikarlar toplap qamawǵa alıp, olardı para alıwda, jınayatqa serik bolıwda ayblab tutqınǵa alıwqa alınǵanlardı anketalariga zorlıq, qiynash menen qol qoydırib alıw jaǵdayları kóp bolǵan.
Repressiya -jaza shólkemleri xızmetkerleri ápiwayı, xojasizlik júrgiziw degi kemshiliklerdi, sovetlarga qarsı hákisilinqilobiy háreket jınayat etken degen ayıp qójılıp, ayıplaw húkimleri shıǵarılǵan.
Partiya shólkemleri protokolınan da repressiya menen baylanıslı máseleler partiya hám jaza shólkemleri tárepinen birotala buzılǵan halda aytilib ol yamasa bul shaxs iskerligi buzib, jalǵanlashtirib aytılǵan, júzeki hám bir tárepleme bahalanǵan. Mısalı, Andijan qala, rayon partiya komitetiniń birinshi sekretari N. Sharıpov plenumda “Awıl xojalıǵı daǵı zıyankesshilik, qóporuvchilik aqıbetlerin tamamlaw tuwrısında”gi lekciyasında sonday degen: “Ózbek xalqiniń uchiga shıqqan náletiy, bir zatqa dushpanları, troskiychi-buxarinchi hám burjua mılletshil banditlari hám basqalar ózleriniń hákisilinqilobiy maqsetin ámelge asıra barıp Ózbekstandı Ullı Sovet birlespeinen ajıratıp alıw hám Respublikamızda xonlar hám ámirler hákimiyattı qayta tiklew, olar menen birge jumısshılar hám dıyxanlardı qullikka qaytarıwdı qáleyaptilar. Bul satqınlar toparsı Andijan daǵı óz sawda boyınsha isenimli wákilleri Baltayev (Saqıy Baltayev - burınǵı qala partiya komitetiniń burınǵı sekretari - R. Sh.) hám Krikanovlar (Mixail Ivanovich - burınǵı qala partiya komitetiniń burınǵı sekretari - R. Sh.) lar Andijan rayonında ózleriniń zıyankeslik, qóporuvchilik jumısların alıp bardi... ”
Hár qıylı aybnomalar, toqıma, jalǵan, oylap tabılǵan ayıplawlardıń kópshiligi negizsiz, tastıyıqsız bolǵan. Chekistlar repressiyalar boyınsha limitni muvafaqqiyatli orınlaw maqsetinde kóbinese eń ótkir, názik, bayqaǵısh, jaramsız usıllardı qollaǵanlar. Bir ǵana mısal, NKVD Andijan sektorı baslıǵı járdemshisi L. D. Chaliy 1918-jıl martında Tashkentke shaqırılǵan. ÓzSSR NKVD komissari orınbasarı Leonid Isakovich Leonov-Nemirovskiy Andijanda sovetlarga qarsı elementlerdi anıqlawda oǵırı qaniqarsiz jumıs alıp barılıp atırǵanı ushın L. D. Chaliyni keskin kamsitib haqarat etken. Chaliy oǵan juwapan “Óytkeni bar múmkinshiligimizni jumısqa solyapmiz, Andijanda repressiya qılıw ushın ayıpkerlerdi ızlep tabıw salmaqli kesheyotganini aytqanda, ol Andijanda adress byurosı barma? Dep soraǵan, juwapan awa adress byurosı bar dep aytqan. Sonda Leonov-Nemirovskiy shet ellerden qamaw Andijanda asa nashar halda, sol sebepli sol adress byuro daǵı shet elliklardan qamaw kerek, sol jol menen limitni toltırıw múmkin, soǵanyam aqling jetpeydime dep minnet gáp etken.¹
Sonnan keyin L. D. Chaliy Andijanǵa kelip, qala adresslar byurosınan shet el mámleketlerinde tuwılǵan shaxslar haqqında maǵlıwmat alǵan. Nátiyjede gúnasiz adamlar repressiya etilgen latish, nemis hind, uyg'ur, afg'onlar L. I. Leonov kórsetpesi menen repressiya etiledi. Bunday waqıyalar “Úlken terror” jıllarında kóplegen júz bergen.²
Ózbekstandaǵı jergilikli, milliy, diniy turmıs tárizin bilmagan, ulıwma, Ózbekstan turmısınan, úrp-ádetinen, mádeniyatınan, qádiriyatlarınan xabarsız bolǵan kúsh isletiw shólkemleri xızmetkerleri “Úlken terror”ni ámelge asırǵanlar. Mısallar keltiriw múmkin. Andijan sektorı arnawlı bólimi baslıǵı Aleksandr Andreyevich Stasin Saratov guberniyasi Kuznes qalasında tuwılǵan, meshchan shańaraqtan, orıs, 1910 -1921-jıllarda Engels qala ishki jumıslar bóliminde jumıs jurgiziwshi, 1930 -jılı Saratov qala ishki jumıslar bólimi xatkeri, 1931-1934-jıllarda Saratov hám Stalingrad qalalarında mámleket banklerinde jasırın bólim baslıǵı, 1935-jıldan Sverdlovskda Ural zavodında ekonomist, oblast matlubot jámiyetinde ekonomist, 1937-jıl 3-sentyabrden NKVD Ózbekstan SSR Andijan sektorı Arnawlı bólim baslıǵı etip tayınlanǵan. A. A. Stasin, A. v. Kulinichev, Makarevichlar birgelikte qamawǵa alınǵan gúwa Niyozovga salıstırǵanda bir neshe márte fizikalıq kúsh qollap Usmon Xolbekovni fosh etiwshi, ayıplawshı kórsetpeler alǵanlar. Niyozov tayaq hám qiynoqlardan qaytıs bolǵan. Bunday jınayatlı minez-qulqlar kóp márte tákirarlanǵan. NKVD Andijan sektoridagilar A. A. Stasin jáne onıń orınbasarı A. v. Kulinichev, 4-bólim baslıǵı Makarevichlar 1938-jılda jınayatlı islerdi jalǵanlashtirib, tergew hújjetlerin imzolab, tastıyıqlab, kóplegen tutqınlar tuwrısında nızamǵa qarsı húkim joybarları tayarlaganliklari ushın Orta Aziya Áskeriy okrugi Áskeriy tribunali tárepinen joqarı jazaǵa húkim qılınǵanlar.¹
NKVD organı jumısshısı Kulinichev tergew qılıwdıń nızamǵa qarsı usılların qollap nızamǵa qarsı tutqınǵa alıwqa alıp, jalǵan ayıplaw juwmaqların tayarlawda ayblanib 1939 -jıl 25-noyabrde otuvga húkim etilgen.
NKVD xızmetkerleri Xolbotirov hám basqalardıń tergew jumısların aparıwda da jalǵanlashtirishlarga jol qoyılǵanı ushın 1939 -jıl juwapkerlikke tartılganlar.
NKVD Andijan sektorı bólimi baslıǵı orınbasarı Aleksandr Sergeyevich Kulinich hám 4-bólim baslıǵı Makarevichnıń Maltyans jumısı boyınsha tayarlaǵan qamawǵa alıw hám ayıplaw juwmaqları, ulıwma tergew materialları jalǵan, nızamǵa qarsı ekenligi málim bolǵan. Bunday negizsiz qamaw hám tergew jumısları nızamǵa qarsı alıp barılǵanı anıqlanıp, Makarevich hám Kulinich juwapkerlikke tartılıp, 1939 -jıl 22-25-sentyabr kúnleri Orta Aziya Áskeriy okrugi Áskeriy tribunali tárepinen otuvga húkim etilgen hám húkim támiyinlengen.
Andijan okrugi Stalin (Shahrixan ) rayonı NKVD baslıǵı, mámleket qawipsizligi leytenanti P. v. Damin-Zubov 1937-jıl 11-fevral kúni belgili, ataqlı taraqqiyparvar 1861-jıl Tóreqórg'onda tuwılǵan Is'hoqxontóra Junaydullayevni ÓzSSR Jınayat -protsessual kodeksiniń 49 -51 elementları boyınsha, yaǵnıy «Junaydullayev Is'hoqxontóra Andijan hám Stalin rayonı kolxozsıilari arasında hákisilinqilobiy úgit-násiyatlaw alıp barıp, jaqın waqıt jumısınde urıstıń bolıwı hám sovet hákimiyattiń jeńiliske ushıraǵan bolıwı anıq dep xalıqtı sovet hákimiyatqa qarsı Hákisilinqilobiy shıǵıwların shólkemlestirgen» degen ayıp qoyıp onı Andijan túrmesine alıwlıq haqqında qarar shıǵarǵan. Tergew processinde Makarevich tutqınnan “aybı”ni moynına alıwshı kórsetpe, maǵlıwmat alıw hám tergew materialların jalǵanlastırıw maqsetinde tutqınǵa azap bergen, jismonan qiynagan, aqıbette 76 jaslıq házirgi Is'hoqxontóra Ibrat qáweterli qiynoqlarga shıdam bere almay, túrme kamerasında jan taslim etken.²
Bul sıyaqlı nızam buzıwshılıqlar, naxaqten qamaw, jalǵan, jasalma aybnomalar uyushtirish Ózbekstannıń basqa okrug, qala, rayon NKVD shólkemleri tárepinen de alıp barılǵan.¹
Joqarıda keltirilgen anıq dáliller, materiallar, repressiya qılıw mexanizmi, onıń musallatı kópshilik orınlardaǵı NKVD, KGB shólkemleri xızmetkerleri moynına túsken. Ol yamasa bul shaxstı repressiya qılıw ushın baslanǵısh ayıplaw protokolı, qamawǵa alınǵanlar anketalari “úshlıq”nıń qarar joybarları, kim qaysı element boyınsha otuvga, kim qansha múddetke GULAG lagerlariga húkim qılıw joybarları áyne sol NKVD shólkemlerinde rásmiylestirilgen. Tashkentke, Respublika NKVDsiga tastıyıqlanǵan protokol joybarları jiberilgen. Respublika NKVDsi janındaǵı “Úshlıq” óz jıynalısında áne sol protokoldı tastıyıqlanǵan. Sol sebepli “Úshlıq”ga aǵza bolǵan A. Ikromov, Usmon Yusupov, S. Segizboyev, J. Tórebekovlerdiń “Úshlıq”dagi qatnasıwı formal xarakterge iye bolǵan. Olar sheshiwshi dawısqa iye bolmaǵanlar. Qolaversa olar kópshilik ózleriniń funksional wazıypaların orınlaw menen gúmira bolǵanlar. Jumıs kópligi ushın “Úshlıq” jıynalıslarına kelololmaslik jaǵdaylarda ayan bolǵan. Protokolǵa olar keńsepazlıq ushınǵana qol shetnlar.
ÓzSSR NKVD janındaǵı “Úshlıq”nıń 1937-jıl 13-noyabrde eki, 17-noyabrde bir, 21-noyabrde eki, 28-noyabrde bir jıynalısları bolıp ol jaǵdayda D. Z. Apresyan, Usmon Yusupov, Sultan Segizboyev, Respublika prokurori Sheydlin, Óz NKVDnıń mámleket qawipsizligi basqarması 8-bólim baslıǵı Baronenkolar qatnasqan. Protokolda kórsetiliwishe 1611 kisi repressiya etilgen, olardan Burınǵı qulaqlar 811 kisi (50. 59 procent), jumısshı hám xizmetkerler 207 kisi (13 procent), dindor ruxaniylar 138 kisi (8. 6 procent), 240 kisi (15 procent) shınıǵıwı anıq bolmaǵan.²
Ayıplaw juwmaqlar, otuv hám tutqınǵa alıwqa húkim shıǵarıw joybarları respublikanıń okrug, qala, rayon NKVD, KGB xızmetkerleri, sektorlar xızmetkerleri tárepinen aldınan tayarlanıp protokol formasında ÓzSSR NKVD janındaǵı “Úshlıq”ga tapsırılǵan.³
“Úshlıq” jıynalısında kimler otuvga, kimler 10 jıl múddetke, kimler 8 jıl múddetke tutqınǵa alıw jazasına húkim etiliwi tuwrısındaǵı protokoldı : Tashkent qalası boyınsha Sharıpov, Petrov, Aniskeyevich, Frolov, Avanesov, Abramsyan, Bogdanov, Beryozin, Zderovlar; Marg'ilon boyınsha Polikarpov, Razumniy, Bobrjinskiy, Ózbekstanda xızmet qılıp atırǵan, Bıraq Rossiya hám basqa orınlarda tuwılǵan tutqınlar boyınsha Kreydneyter, Katikov; Andijan sektorı boyınsha Makarevich, Berg, Naumov, Tuniyans, Gniloshkov; Samarqand sektorı boyınsha Baybekov, Akimov, Smirnov, Lisin; Qóqon sektorı boyınsha Fonkin, Shtengart; Qaraqalpaqstan ASSR Turtkul sektorı boyınsha Olsófiyev; Namangan sektorı boyınsha Kuznetsov; Surxondaryo sektorı boyınsha Rezayev; Qashqadárya sektorı boyınsha Degtyarov; Ferǵana sektorı boyınsha Baranov; Buxara sektorı boyınsha Rimskiy, Ushakov, Filatov, Semyonov, Chesalov; Chirchiq sektorı boyınsha Svyatkevich; Xorezm sektorı boyınsha Fyerens, Xovos sektorı boyınsha Yelkin, Taslaq sektorı boyınsha Lebedevlar tayarlawǵan jáne onı tastıyıqlaw ushın ÓzSSR NKVD janındaǵı “Úshlıq”ka usınıs etkenler. Protokoldıń bir nusqası orınlardaǵı NKVD sektorlarında qalǵan. ÓzSSR NKVD qasındaǵı “Úshlıq”nıń bul jıynalıslarında tutqınlar qatnasıw etpegen, olar orınlardaǵı qamawxanalarda saqlanıp turǵan. “Úshlıq” jıynalısında qabıl etilgen qarar, otuvga, tutqınǵa alıw jazasına húkim qılınǵanlar ústinen jaza atqarılıwın támiyinlew wazıypası orınlardaǵı NKVD sektorları moynında bolǵan.¹
Usmon Yusupovtıń hár qansha maqtasa arzıytuǵın hám elimizga targ'ib etetuǵın páziylet-pazıyletleri asa kóp bolıp tabıladı. Urıs jılları Ukraina, Belorussiya, RSFSRdan Ózbekstanǵa evakuatsiya etilip kóshirilip keltirilgen 1 million kisin, 200 mıńnan zıyat balalardı ashlıq óliminen saqlap qalıwda Usmon Yusupovtıń xızmetlerin xalqımız ele elege shekem óz xotirlarida saqlaydilar jáne onıń buǵan baylanıslıǵı hushlı iskerligi tariyx betinen bekkem orın alǵan.²
Usmon Yusupov urıs jıllarında oblastlarda bolıp hámme zattı frontga, jeńis ushın jóneltiriw boyınsha kutá iskerlik kórsetken. 1942-jıl 4-5-iyul kúnleri Andijan oblastida bolıp oblast partiya komiteti byurosında Andijan neft sanaatı jumısı tuwrısında, Paxta tresti hám may islep shıǵarıw zavodları iskerligi tuwrısındaǵı máseleler boyınsha sóylew sóylegen. 1943, 1944, 1945-jıllarda da Andijanǵa bir neshe márte kelip sol dáwirdiń zárúrli máselelerin sheshiwge tikkeley úles qosqanlıǵı hújjetlerde sáwlelendirilgen. Fashizm ústinen qazanılǵan Jeńiske múnásip úles qosqan andijanliklardan biri keyinirek professor, Ózbekstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri ataǵına ılayıq bolǵan, házirgi Andijan mámleket universitetine 1957-1974-jıllarda rektorlik etken, urıs jıllarında dushpanǵa qarsı sawashlarda mártlik úlgilerin kórsetken Bay Xolmatovich Abdullayev Usmon Yusupovtıń Andijanǵa kelgeni haqqında sonday xotirlagan edi: “Esimda, 1942-jıldıń avgust sheshe baslarında brigada sol dáwirde respublikamızǵa basshılıq etken ullı insan Usmon Yusupov keldi. Usmon ájaǵa áskerler menen shın júrekten sáwbetler ótkerdi, olardıń jawınger tayınlıǵı, xojalıq jaǵdayı hám de siyasiy dárejeleri menen jaqınnan tanıstı. Keyininen Brigada Usmon akani qutlıqlaw ushın sap tartıp turdi. Usmon ájaǵa óziniń xalqchil, kópshilikke arnalǵan tili menen ózbek jawıngerlerin qutlıqladı, qatardaǵılar oǵan juwapan “Ura” sesleri menen juwap berdiler. Usmon ájaǵa brigada jawıngerlerine qarata sonday dedi: «Sizler ózbek xalqiniń tiykarǵı perzentlerisizlar. watan ozodligi ushın basqa xalıqlar menen birge urıs qılıw bul múqaddes jumıs. Bul jangda dushpandı óltirganlar g'oziy, ólgenler bolsa sheyit boladılar. Sheyitlerdiń qábirlerin urıs tawsılǵannan keyin tawıp, sheshek gúl menen bezaymiz. Xalqımız watan ozodligi ushın jan qurban Etkenlerdi abadul abad shın júrekten minnetdarshılıq sezimleri menen yad saqlagay. Sizler ullı babamız Ámir Temur naslidansizlar! Bunı esitken Gitler albıraǵanǵa túsip qaldı. Men sizlerge ózbek xalqi atındaǵı Gitlernıń gellesin, hesh bolmaǵanda Ribbentropnıń basın alıp keliwlerińizdi buyıremen. Sizlerge mudami Jeńis yar bolsın. » Usmon akanıń bul shaqırıqı jawıngerlerdi asa ruhlantirib jiberdi.¹1942-jıldıń noyabr ayında brigadamiz frontga otlandi hám dekabrdiń baslarında 3-gvardiyachi armiya qatarına qosıldı, fashistlerdiń Dán frontida qurshawǵa túsken 6 -armiyasın qutqarıwǵa umtılǵan italyan-nemis bólimlerge qarsı jangga kirdi. Brigada ádewir shıǵın kóriwine qaramastan dushpandıń Ástexovo, Bokoyskaya, Qosara, Krujilin, Morozovskiy stansiyalarında jaylasqan bólimlerin qorshap alıp tar-mor etıwde aktiv qatnas. Joqarı Bas komandirdiń 1943-jıl 25-yanvar daǵı buyrıǵı menen 3-gvardiyachi armiyanıń jawınger quramına alǵısnama daǵaza etildi. Brigadamiznıń bir gruppa askar hám ofitserlari jawınger orden hám medallar menen sıylıqlandilar.
Minnatdor ózbek xalqi 94-bólek brigada jawıngerleriniń kórsetken qaharmanlıq saltların unutgani joq. Marg'ilon menen Ferǵana qalaları ortasında, 94-óqchi brigada dúzilgen, shınıǵıw etken Yormozor degen orında brigada jawıngerlerine atab júdá úlken estelik ornatildi. Xar jılı Jeńis kúni bulmanǵa kisiler kelip, háykel astına gúldásteler qóyadılar.” Bul sıyaqlı eskertkishler asa kópdirki, olardı tabıw, toplaw, xalıq múlkine, tariyx múlkine aylandırıw hár bir patriot puqaraimiznig minneti.²
Usmon Yusupovtıń urıs daǵı ullı jumısların belgili jazıwshısı Konstantin Simonov óz dóretpelerinde, Ózbekstan hám Orta Aziyanıń boks boyınsha chempionı, áskeriy razvedchik, jazıwshı, házirge shekem 3-ret qayta baspa etilgen «Generallisimus» kitapınıń avtorı, Sovet Birlespesi Qaharmanı Vladimir Karpovlar óz eskertkishlerinde bólek miyir menen belgilegenlikler. SSSR Jazıwshılar soyuzi xatkeri urıs daǵı jawınger xızmetlerin ushın Sovet Birlespesi Qaharmanı ataǵına iye bolǵan Vladimir Karpov sonday esleydi: “Usmon Yusupov meniń pútkil turmısımda este qalatuǵın mine bul pikirdi aytqan edi “Qımbatlı volodya. Sonı bilginki, sen alǵan bul sıylıq, seniń kókragingda jarqıldap turǵan bul juldız turmısıngda járdem beredi. Sen ósasan, jumıs hám lawazım boyınsha alǵa qaray barasan.
Kóz aldıńa keltir, bul rawajlanıw taw shıńina shıǵıwǵa uqsaydı. Toqqa shıǵıp atırǵanıńda janıńda sen menen birge basqa kisiler de boladı, geyde ayaǵıń astından tas shıǵıp qaladı hám oǵan qaǵınıwıń, jıǵılıwıń múmkin. Eger bul jaǵday basqa insan menen júz bersa ol yiqilgandan keyin qaddini tiklaydi hám kiyimleri shańın qaǵıp taǵı jolda dawam etedi.¹
Eger bul baxıtsızlıq sen menen júz bersa Altın juldız sen ushın musallatqa aylanadı. Eger partiya hám húkimet kórsetken isenimdi aqlamasań, qaddińdi qayta tiklew talay qıyın boladı”.
Vladimir Karpov sonday esleydi: “Ertesi kúni kolxozsıilar menen ushırasıwǵa ketip baratırıp qalada Xadra hám Revolyutsiya maydanında úlken portretimdi kórdim. Portret astında “Ózbek xalqiniń perzenti - Sovet Birlespesi Qaharmanı Vladimir Karpov” dep jazılǵan eken.
Usmon Yusupovti urısqa shekem zıyankeslik hám hádiysede, urıs waqtında satqınlıq hám watan dushpanların jasırınlıqta, urıstan keyin bolsa urıstan aldınǵı waqıtta ámelge asırılǵan repressiyalarda ayıplaǵan. Jumıs sol dárejege jetip bardı 1946 -jıl anonim arza nátiyjesinde “Yusupov jumısı” qozǵatılǵan. Bul jumıs menen Siyasiy byuro aǵzaları : V. M. Molotov, G. M. Malenkov hám MK sekretari N. S. Patolichevlar shuǵıllanǵan jáne onıń pák atınıń qorǵaw jumısları menen shuǵıllanǵanlar.”
Usmon Yusupov óziniń hár bir aytqan sózi ushın juwapkershilik úlgisi edi. Ol óz sóylewinde filosofiyalıq aforizmlardan mısal keltirip atrǵanǵa uqsaytuǵın edi. Mine bir neshe mısal : “Óz kúsh-qudıretine ısengen adamǵana jeńiske erisedi”, «Arximed Ushın tayansh noqatı kerek edi, biziń tayansh noqatmız jer», “Haqıyqıy ózbek bir bólek jerinde tekǵana óz shańaraǵın baǵadı”.²
Báhár kúnleriniń birinde «Komsomoles Uzbekistana» gazetasi redaktorı Aleksey Petrochenko Abrol Qahhorovlar menen birge Usmon Yusupovtıń úyine barǵan.
Sonda Usmon Yusupov qolında ketpen menen olarǵa qarata “Mine, járdem keldi”, deydi hám olarǵa ketpen beredi. Olar da azmaz jerdi juwırıwadı hám Usmon Yusupov menen alma sayasında kók shay iship sóylesiw ushın otıradı. Sonda Usmon Yusupov Aleksey Petrochenkodan soraydi: “Ne dep óylaysan, ketpen salmaqlima, yamasa ruchkama?”. Bul sorawǵa Aleksey Petrochenko “Kimnıń qolında ekenligine baylanıslı” dep juwap beredi. Usmon Yusupov asıqpay pikir etedi hám ayriqsha kemgáplik penen “Tuwrı ayttıń, bir ketpen menen bir yamasa eki kisige qábir qazıw múmkin, Bıraq ruchka menen mińlaǵan insanlarǵa qábir qazıw múmkin”, deydi.
Urıstıń salmaqli sharayatında bas komandir “Bir qádem de artqa qaytilmasin” (Bul jerde 227-sanlı qarar názerde tutılmaqta - R. Sh.) sheshimi shápáátsiz bolǵan bolsa -da ol waqıtında qabıl etilgen hám májburiy ilaj bolǵan edi.
Antisovet pikirler aytqanı ushın adamlardın izine túsip, qolǵa alıwı keyin tutqınǵa alıwǵa, taslawǵan dep óylaysizmi? Álbette joq. Men buǵan bárháma qarsı bolǵanman hám NKVDnıń háreketlerin aqlamayman. Bıraq hár kúni tayarlanıp atırǵan jalǵan, zıyankeslik, tıńshılıq, satqınlıq haqqında jazılǵan onlap hám júzlegen xat hám shaqıraw maǵlıwmatları alıp atırǵan organ jumısshısın ayda sawlelendirip kóriń. Waqtında ilaj kórmegeni - oǵan járdemshi boldır.¹
Organlar jańa basqarıw princpınıń bir zatqa dushpanların áshkaralawda kerek bolsa óz janların girewge qoyıp sonda da talay mártlikke háreket etken. Bıraq sonı da aytıw kerek, militsiya, sud, prokuraturanıń ayırım xızmetkerleri óz wazıypaların ámelge asırıwda shegaradan shıǵıp ketken. Bıykarǵa bunday Xızmetkerler haqqında “taqıyasın alıp kel desa basın da qosıp alıp keledi” dep aytılmaǵan..
Ayırım waqıtlarda ol yamasa bul satqınlıq, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińler ıshqqanı yamasa haqıyqıy satqındı anıqlaw qıyın bolǵan. Olar bir-birleriniń ústinen arza jazǵan, sovet hákimiyat xızmetkerleri tárepinen dushpanlarǵa qarsı gúres alıp barilmayapdi dep aytılǵan. Bıraq, sovet nızamların kózkóreki buzǵan, tergew materialların jalǵanlastırıwǵa, gúnasiz adamlardı jınayatlı juwapkerlikke tartǵan xızmetkerler de bolǵan.²
Qullası, Usmon Yusupov jaman oylı digirmanı bar kúshi menen aylanıp watanlaslarımızdı ózine aydarha sıyaqlı tartıp turǵan eń salmaqlı demlerde Ózbekstandı basqarǵan ǵayratkerlerden edi. Bizińshe, Ózbekstannıń iri mámleket hám partiya ǵayratkeri Usmon Yusupovtıń basıp ótken turmıs jolin qalıs kórsetip beriw jáne bul kelbettiń dańqlı turmısı, gúresi mısalında pútkil xalqımızdı, ásirese, jaslarımızdı tárbiyalawda ónimli paydalanıwımız zárúr. Bul ǵayratker tuwrısında kórkem hám dramatik dóretpeler, kinofilmler jaratıw, onıń atınıń máńgilestiriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Juwmaq
Milliy oqımıslı adamlar hám jergilikli húkimettiń bilimlendiriwdi reformalaw háreketine jetekshilik etken ayırım wákiller ámeldegi basqarıw princpıne hám Buxaradaǵı zalım basqarıw usılına sın kózqarastan názer menen qaraǵanlerdiń barlıǵın jańa usıl mektepleri átirapına birlestire basladı. Buxara sol jılları musulman dininiń besigi, islam dininiń súyenjumısı esaplanar edi. Qaladaǵı 364 ensiz hám kelte kóshelerde 360 meshit hám hámmesi bolıp 20 mıńǵa jaqın studentke iye bolǵan 138 mektep hám medrese bolıp, studentlerdiń kóbisi ruwxanıy, sawdager, ámir hámeldarları hám bay siyasiy gruppa wákilleriniń balaları edi. Fayzulla Xojayev óziniń xalıq aldındaǵı minnetin orınlawda kúsh hám sawlıǵın ayamadı. Ol hátte nawqaslıǵına qaramastan Moskvada jas respublikanıń ekonomikalıq hám materiallıq qurılısına tiyisli júdá kóp máselelerdi sheshti. Fayzulla Xojayev BXSR húkimetiniń baslıǵı lawazımında tórt jıl isledi, bul dáwir mámleket ǵayratkeri bolǵan Fayzulla Xojayev ushın úlken mektep, xojalıq -shólkemlestiriwshilik jumısları mektep boldı.
Fayzulla Xojayevnıń Ózbekstandı úlgili respublikaǵa aylandırıw tuwrısındaǵı iygilikli niyeti ámelge asdı. Ol tek ózbek milletiniń gúlleniwi ushın emes, bálki onlab túrli millet perzentleri miynet qılıp atırǵan Ózbekstan Respublikasınıń gúlleniwi ushın, sol respublikada jasap atırǵan barlıq milletlerdiń baxıtlı turmısı ushın gúresdi. Fayzulla Xojayev basshılıǵında 1923 jıldan baslap xalıqqa meditsina hizmetin kórsetiw, ulıwma tálim mektepleri, bilim orınları hám kurslar tarmaǵın keńeytiw salasında ádewir ámeliy sharalar kórildi. Xalıqqa - jumısshılar, xizmetkerler, ónermentler, jersiz hám kem jerli dıyxanlarǵa mámleket esabınan meditsina xızmeti kórsetiw, miynet, social támiynat hám de den sawlıqtı saqlaw ministirligi tárepinen jolǵa qoyıldı. Eski Buxarada 200 orınlıq dáslepki qala emlewxanası, 12 emlew-ambulatoriya punkti ashıldı.
Ǵalabalıq qamawlarǵa itibar berildi, kóp jaǵdaylar jetkilikli dárejede tiykarlanbadı. Ishki jumıslar xalıq komissarliǵinda, onıń rayonlardaǵı bólimlerinde hátte eń kóp qamaw ushın jarıs daǵaza etildi. Sonlıqtan, NKVD xızmetkerleri iskerligine ataq beriwde olardıń ózleri qamawǵa alǵan adamlardıń kórsetpeleri hám sanı dálil bolıp xızmet etdi. Bul bolsa jetkilikli dárejede tiykarlanbay qamawlarǵa keń jol ashtı». “Úlken terror” pátine shıqqan bir dáwirde I. V. Stalinge bunday xat penen shaqırıp bar haqıyqattı jazǵanlıǵı oǵada qáwipli bolǵan, bul onıń úlken qaharmanlıǵı edi.
Glassariy
Buxara Respublikası mámleket ǵayratkeri bolǵan Fayzulla Xojayev birinshi kúndenoq ǵárezsiz siyasat yurgazishga, Rossiya hám shet el mámleketlikler menen teń haqılı baylanıslar ornatıwǵa háreket etdi. Ol ózbek xalqiniń perzentleri ılım alıwı jolında talay islerdi ámelge asıradı. Studentlerdi shet el mámleketlerine jónatib oqıtıw ǵayratı menen shıqqan.
Fayzulla Xojayev lekciyalarınan birinde xalqiga qarata sonday degen edi: «Barlıq pikir hám barlıq bilimler birden-bir joqarı maqset - biziń ullı watanımızdı barlıq sharalar menen bekkemlewge jóneltiriliwi kerek».
Fayzulla Xojayev óziniń xalıq aldındaǵı minnetin orınlawda kúsh hám sawlıgın ayamasdi. Ol hátte nawqaslıǵına qaramastan Moskvada jas respublikanıń ekonomikalıq hám materiallıq qurılısına tiyisli júdá kóp máselelerdi hal etdi. Fayzulla Xojayev BXSR húkimetiniń baslıǵı lawazımında tórt jıl isledi, bul dáwir mámleket ǵayratkeri bolǵan Fayzulla Xojayev ushın úlken mektep, xojalıq -shólkemlestiriwshilik jumısları mektep boldı.¹
Fayzulla Xojayevtıń Ózbekstandı úlgili respublikaǵa aylandırıw tuwrısındaǵı iygilikli niyeti ámelge asdı. Ol tek ózbek milletiniń gúlleniwi ushın emes, bálki onlap túrli millet perzentleri miynet qılıp atırǵan Ózbekstan Respublikasınıń gúlleniwi ushın, sol respublikada jasap atırǵan barlıq milletlerdiń baxıtlı turmısı ushın gúresdi. Fayzulla Xojayev basshılıǵında 1923 jılda xalıqqa meditsina hizmati kórsetiw, ulıwma tálim mektepleri, bilim orınları hám kurslar tarmaǵın keńeytiw salasında ádewir ámeliy sharalar kórildi. Xalıqqa - jumısshılar, xizmetkerler, ónermentler, jersiz hám kem jerli dıyxanlarǵa mámleket esabınan meditsina xızmeti kórsetiw, miynet, social támiynat hám de den sawlıqtı saqlaw ministirligi tárepinen jolǵa qoyıldı.
Tergewshiler tutqınlardı qiynoqqa salıw arqalı olardı jalǵan, aldınan oylap tabılǵan “ayıplar”ni moynına qoyıw ushın qollaǵan qiynoqlar, qorqıtıwlar, zorlawlar, ótirik kórsetpeler alıw, jalǵan húkimler tayarlaw, mahkumlar ústinen “ayıplaw juwmaqlari” tayarlaw menen gúmira bolǵan.