Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

choralarini qo‘llashda chegaradan chiqib ketmaslik xizmat qiladi. 
«Ushlash vositalari va usullariga, qilmishning hamda uni sodir etgan 
shaxsning xavflilik darajasiga, shuningdek, ushlash sharoitiga butunlay 
mos kelmaydigan, ushlash zarurati taqozo etmagan holda ushlanayotgan 
shaxsga qasddan zarar yetkazish ushlash choralari chegarasidan chetga 
chiqish deb topiladi» (JK 39-moddasi 2-qismi). Ijtimoiy xavfli qilmishni 
sodir etgan shaxsni ushlash choralaridan chetga chiqish, majburan holda 
zarar yetkazilishi va nisbatan tenglik belgilaridan tashqari yuqorida sanab 
o‘tilgan boshqa shartlar mavjud bo‘lgandagina huquqiy hisoblanadi. 
Jinoyat kodeksiga binoan, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni 
ushlash uchun zarur bo‘lgan choralarni oshirib yuborish deb, qo‘llangan 
choralarni ushlash holatiga hamda shaxs va u sodir etgan jinoyatning 
xavfliligiga ochiq nomutanosibligiga aytiladi. Bunda, «ochiq 
nomutanosiblik» tushunchasi tavsifiy ma’noga ega bo‘lib, har qaysi 
holatda u alohida aniqlanadi. Ayni ushlash choralari ba’zi hollarda 
qonuniy bo‘lsa, boshqa hollarda choralarni oshirib yuborish sifatida 
423 

---

baholanadi. «Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida 
unga yetkazilgan zararning qonuniyligini baholashda, qilmishni sodir 
etgan shaxsning ushlanishdan qochish maqsadida qilgan harakatlari, 
ushlovchining kuchi va imkoniyatlari, ruhiy holati va ushlash bilan bog‘liq 
bo‘lgan boshqa holatlar hisobga olinadi» (JK 39-moddasi 3-qismi). 
Sud va tergov organlari ushlash choralaridan chetga chiqish bilan 
bog‘liq bo‘lgan qilmishni kvalifikatsiya qilishda uning subyekt tomoniga 
e’tibor qaratishlari shart. Qonundagi ko‘rsatmaga muvofiq, ushlash 
vositalari va usullarining nomutanosibligi, mazkur nomutanosiblik, 
shuningdek, shaxsga yetkazilayotgan zarar xarakteri va darajasi, 
aybdorning jinoiy qasdi bilan qamrab olingan bo‘lsa, jinoiy qilmish 
sifatida tan olinadi. Ushlash choralaridan chetga chiqishda ehtiyotsizlik 
bilan har qanday darajadagi shikast yetkazilganda, shuningdek, shaxs ongi 
bilan qamrab olinmagan shikast yetkazish uchun shaxs jinoiy 
javobgarlikka tortilmaydi. 
Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash huquqiga yoshi, 
ijtimoiy kelib chiqishi, jinsi va mansabidan qat’i nazar, har qanday 
jismoniy shaxs egadir. «Maxsus vakolatli shaxslar bilan bir qatorda 
jabrlanuvchi va boshqa fuqarolar ham ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan 
shaxsni ushlash huquqiga egadirlar» (JK 39-moddasi 4-qismi). Shuni 
alohida qayd etish zarurki, ijtimoiy xavfli qilmishni sodir qilgan shaxsni 
ushlash huquqi, har bir insonning zaruriy mudofaa, oxirgi zarurat huquqi 
singari, subyekt huquqi bo‘lib, jinoiy qilmish sodir etgan shaxsni ushlash 
yoki bundan o‘zini tiyish to‘g‘risidagi masalani hal qilish faqat uning 
vakolatiga tegishlidir. Ayni paytda, alohida bir guruh shaxslarga, ya’ni 
qonun tomonidan maxsus vakil etib tayinlangan shaxslarga ijtimoiy xavfli 
qilmish sodir etgan shaxsni ushlash ularning kasb yoki xizmat burchlari 
hisoblanib, ular ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashdan 
chekinishlari mumkin emas. Bu guruhdagi shaxslarga ichki ishlar 
organlari, DXX, prokuratura va boshqa organ xizmatchilari, ya’ni 
xavfsizlik va jamoat tartibini saqlashga mas’ul shaxslar kiradi. 
Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlashning qonuniyligini 
ko‘rsatuvchi u yoki bu belgilarni ushlovchi harakatlarida obyektiv 
424 

---

tomonning yo‘qligi alohida e’tiborga loyiq masaladir. Xususan, ushbu 
belgining mavjud emasligi ushlashning qonuniyligini (ushlash subyekti, 
vaqt chegaralari va boshqalar), demakki, zarar yetkazishning qonuniyligini 
(zarar yetkazishga majbur bo‘lish va uni ushlash holatiga muvofiqligi va 
boshqalar) belgilashga taalluqlidir. Bunday hollarda sud va tergov 
xodimlari ushlovchi shaxsning mavjud faktik xatosini aniqlashlari va 
shunga bog‘liq tarzda, uni quyidagicha baholashlari lozimdir: 
– JK 39-moddasi qoidalari bo‘yicha, vujudga kelgan shart-
sharoitlarda aybdor o‘z taxminlarining xato ekanligini anglamagan va 
anglashi mumkin bo‘lmagan holatlarda; 
– ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan tegishli jinoyat sifatida basharti 
ushbu holatda shaxs o‘z taxmini noto‘g‘ri ekanligini anglashi lozim 
bo‘lgan, lekin anglamaganligi aniqlansa; 
– tegishli qasddan sodir etilgan jinoyat sifatida, aybdor o‘z 
harakatining ijtimoiy xavfini anglagan tarzda ularni amalga oshirishni 
istagan bo‘lsa. 
Tergov va sud amaliyotida u yoki bu qilmishni zaruriy mudofaa, 
oxirgi zarurat yoki ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash 
vaqtida zarar yetkazish deb topishda, ularni sodir etilish belgilariga ko‘ra 
farqlash masalasida ayrim qiyinchiliklar mavjud. Shu bilan birga, 
qilmishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qila olish jinoiy javobgarlikka tortiluvchi 
shaxsning huquqiy maqomini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Bundan tashqari, qilmishni to‘g‘ri va aniq kvalifikatsiya qilish, Jinoyat 
kodeksi oldida turgan vazifalarning bajarilishini ta’minlash huquqni 
muhofaza qiluvchi organlarning obro‘-e’tibori va nufuzini ko‘tarish uchun 
muhimdir. 
Shu sababli tergov va sud organlari ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan 
shaxsni ushlash vaqtida zarar yetkazish institutini zaruriy mudofaa va 
oxirgi zaruratdan farqlashda quyidagilarga e’tibor berishlari lozim: 
– ushlashga bo‘lgan huquq ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilishi bilan 
vujudga kelsa, zaruriy mudofaa mudofaalanuvchi shaxsga qarshi 
yo‘naltirilgan tajovuz sodir etilishi bilan, oxirgi zaruratga bo‘lgan huquq 
esa nafaqat shaxsdan, balki xohlagan manbadan kelib chiquvchi xavfning 
paydo bo‘lishi natijasida yuzaga keladi; 
425 

---

– ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash bo‘yicha 
tashabbus barcha hollarda bunday huquqqa ega bo‘lgan shaxslar 
tomonidan amalga oshiriladi, zaruriy mudofaa va oxirgi zaruratda esa 
shaxs bunday sharoitga kirib qolishi tufayli majbur bo‘ladi; 
– ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash huquqi bunday 
qilmish sodir etilishi bilan vujudga keladi va amalga oshiriladi, zaruriy 
mudofaa va oxirgi zarurat esa tajovuz yoki xavfning amalga oshirilishi 
fakti bilan shartlangan bo‘ladi; 
– ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan shaxsni ushlashdan asosiy 
maqsad bunday shaxsni hokimiyat organlariga topshirish bo‘lsa, zaruriy 
mudofaa va oxirgi zaruratda esa, tajovuzchini yengish va xavfni barataraf 
etish hisoblanadi.