Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ayb shaklining mazmuni aybning shakli va uning qonuniy
belgilanishi aybdorning ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish chegaralarini ko‘rsatib berishga olib boradi. Subyektning sodir etgan qilmishiga bo‘lgan turli xil ruhiy munosabati faqat shu ajratib ko‘rsatilgan chegaralar ichida bo‘lganida aybli deb topilishi mumkin. Agar qonun faqat qasddan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishga jinoiy javobgarlikni belgilasa, aybning shakli jinoiy harakatni jinoiy bo‘lmagan harakatdan ajratib beradi. Masalan, bolani almashtirib qo‘yish, agar ehtiyotsizlik orqasida sodir etilsa, jinoiy javobgarlikka olib kelmaydi. Shu kabi hodisalar qatorida aybning shakli jinoiy javobgarlikni qonuniy tabaqalashtirishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Qasddan odam o‘ldirish, qasddan badanga og‘ir yoki o‘rtacha og‘irlikda shikast yetkazish, mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish kabi qilmishlar ehtiyotsizlik orqasida sodir etilganlariga qaraganda, ular uchun javobgarlik ancha qattiqroq. Qasd va ehtiyotsizlikning ko‘rinishi jinoyatning kvalifikatsiyasiga ta’sir qilmasdan, jinoiy javobgarlik va jazoni individuallashtirishda muhim mezon bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Boshqacha so‘z bilan aytganda, agar jinoyat to‘g‘ri qasd bilan sodir etilgan bo‘lsa, egri qasd bilan sodir etilganga nisbatan u o‘zida ancha ko‘proq darajada xavflilikni ko‘rsatadi, jinoiy o‘z-o‘ziga ishonish esa, beparvolikka nisbatan ancha xavfliroq ekanligini ko‘rsatadi. Faqat aybning qasd shakli bilan jinoyat sodir etishning bir necha huquqiy oqibatlari bog‘langan. Chunonchi, retsidiv jinoyatlarni belgilash faqat ilgari qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchun hukm qilinishi bilan bog‘liq (JK 34-moddasi). Jinoiy faoliyatning boshlanishi va jinoyat sodir etishda ishtirokchilik kabi tushunchalar aybning faqat qasd shaklini taqozo etadi; aybning shakli (ijtimoiy xavflilik darajasiga bog‘liq holda) jinoyatlarni kategoriyalar bo‘yicha kvalifikatsiya qilishning asosida yotadi. Va nihoyat, aybning shakli jazoni, shuningdek, uning o‘talish shart- sharoitlarini oldindan belgilab beradi. Qonunchilikni loyihalashtirishda JKning Maxsus qismi moddalarida ko‘rsatilganidek, aybning shakli normalarning dispozitsiyasida to‘g‘ridan- 183 to‘g‘ri ko‘rsatiladi yoki nazarda tutiladi (masalan, JK 97-moddasi – qasddan odam o‘ldirish). Oxirgi vaziyatda aybning qasd shakliga qonunchilikda ko‘rsatilgan xususiyat (o‘g‘rilik, talonchilik, nomusga tegish, tuhmat, pora olish yoki berish va h.k.) yoki qonunchilikda ko‘rsatilgan qilmishning ayni bir maqsadi yoki sodir qilinayotgan qilmishning o‘zboshimchaligi va noqonuniyligi yo bo‘lmasa, jinoyat tarkibiga qilmishning maxsus motivini kiritish ko‘rsatiladi. Ehtiyotsizlik, asosan, dispozitsiyada ko‘rsatilgan, o‘z vazifalarini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik, harakatsizlik (agar bunday harakat qandaydir maqsad yoki motivni tug‘dirgan bo‘lmasa) kabilarda aniq ifodasini topadi. Shunday qilib, aybning ichki tuzilishi bilan bog‘langan aybning shakli va boshqa elementlari (irodaviy va intellektual elementlari), shaxsning o‘zini o‘rab turgan real voqelikka bo‘lgan ruhiy munosabatini belgilovchi aybning mohiyatini tashkil etadi. Boshqacha aytganda, aybning ijtimoiy- huquqiy mohiyati, jinoyat qonunchiligi bilan taqiqlangan aybli ijtimoiy xavfli qilmishni jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat sifatida aniqlashiga tayanadi. Bunday mohiyat, ayb o‘zida shaxs o‘zi qilgan har qanday qilmishlari va uning oqibatlari uchungina ruhiy munosabatini namoyon etmaydi, balki u faqat jazo qo‘llash tahdidi bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy xavfli, ya’ni Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlar uchun xavfli qilmishlarni namoyon etadi. Aybdor shaxs jinoyat sodir eta turib, qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida davlat tomonidan o‘rnatilgan qadriyatlarga nisbatan o‘zining salbiy ichki munosabatini namoyon etadi. Aybning ijtimoiy mohiyati, salbiy (qasddan sodir etiladigan tajovuzlar uchun xarakterli) yoki e’tiborsizlik yoki kam e’tiborli (ehtiyotsizlik orqasida sodir etiladigan jinoyatlarga xarakterli bo‘lgan) qasd yoki ehtiyotsizlik orqasida ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etishda asosiy qadriyatlarga nisbatan ruhiy munosabatning namoyon bo‘lishida ko‘rinadi. Sud-tergov amaliyoti nuqtai nazaridan ayb tasdiqlanishi qiyin bo‘lgan konkret va aniq bo‘lmagan kategoriya hisoblanadi. Shu bilan birga ayb jinoiy tajovuzlarni, ularning ijtimoiy xavfliligi, zararliligi va huquqqa xilofliligini ifodalovchi o‘ziga xos miqdoriy o‘lchovlariga ega. Shunday 184 aybni ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlardan biri darajadir. Aybning mohiyati tushunchasi kabi ayb darajasi tushunchasi ham jinoyat qonunchiligida nazariy xarakterga ega. Bundan tashqari, sud va dastlabki tergov uchun ayb darajasini aniqlash amaliy ahamiyat kasb etadi. Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|