Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги ислом каримов номидаги тошкент

Tadqiqotning  ilmiy  yangiligi.  O‘zbekistonning  issiq  va  quruq  iqlim 

sharoitida  quyosh  elementini  majburiy  sovitish  qurilmasi  va  sferik  ko‘zgu 

yordamida  ishlaydigan  kichik  elektr  stansiyasi  loyihasi  va  ular  yordamida 

quyoshdan elektr energiya olishning samaradorligini oshirish. 

Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasi kirish, 3-bob, xulosa va 

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. 

---

7

 

 

I BOB. QUYOSH ENYERGIYASI VA UNDAN ELEKTR ENYERGIYA 

OLISH 

 

1.1 Quyosh enyergiyasidan foydalanish 

Insoniyat paydo bo‘lgandan buyon quyoshga sig‘inib kelgan, uni xudo o‘rnida 

ko‘rganlar.  Chunki  u  xaqiqatdan  xam  yer  yuzida  hayot  manbaidir.  Qadimgi Misr 

fira’vinlaridan    biri    (Nefyertitining    yeri)    Exnaton      ismini      qabul      qilgan  

(Atonga – quyoshga sajda qiluvchi), ya’ni Exnaton – tabiiy termayadro reaktoriga 

sajda  qilgan.  Quyoshdagi  energiyani  hosil  bo‘lishi  –  termayadro  reaksiyasi 

tufaylidir. Quyosh nurlari – bu vodorodning 4 dona va geliyning bir dona atomining 

qo‘shilganidir [4,5]. 

Tyermayadro  reaksiyasi  quyoshning ichida  tempyeratura 

t 



 20mln

o

 C ga 

yetganda boshlanadi. Shuning  uchun tyermayadro enyergiyasi yer yuzidagi barcha 

enyergetik  resurslarning  birinchi  manbai  hisoblanadi;  ko‘mir,  neft,  gaz; 

gidroenyergiya; shamol va okeanlar enyergiyasi. 

Quyosh yer yuzida barcha enyergiya turlarining manbai hisoblanadi. Quyosh 

har  sekundda  o‘rtacha 

88



10

2

4

 

kaloriya  issiqlik  yoki 

368



10

12

TW 

enyergiya 

tarqatadi. Ammo bu enyergiya miqdorining  atigi 

2



10



6

 

%, ya’ni 

180



10

6

TW 

miqdorigina yer yuzasiga etib keladi. Shu miqdor ham yer yuzidagi barcha doimiy 

enyergiya ishlab chiqaruvchi qurilmalarning enyergiyasidan taxminan 5000 barobar 

ko‘pdir. 

Quyosh  radiatsiyasi  oqimi  hamda  tushayotgan  energiya  yig‘indisi 

to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyosh kadastri hisoblanadi. Quyosh kadastri to‘g‘risidagi 

ma’lumotlar quyidagi ko‘rsatgichlarga asosan yig‘iladi: 

•  quyosh radiatsiyasining gorizontal tekislikka tushayotgan oylik va yillik 

yig‘indilari; 

•  gorizontal tekislikka to‘g‘ri normal – urinma holatida tushayotgan quyosh 

nurlari; 

---

8

 

 

• quyoshning nur sochish vaqti. 

---

9

 

 

Umuman  quyosh  radiatsiyasi  oqimi  hamda  tushayotgan  energiya  yig‘indisi 

to‘g‘risidagi ma’lumotlarni quyidagi usullar bilan olish mumkin: 

• aniq geografik nuqtadagi ma’lumotlarni hisoblash yo‘li – analitik usul bilan; 

• qisqa muddatda aniq geografik nuqtada, asbob va jihozlar bilan o‘lchash orqali, 

to‘g‘ridan – to‘g‘ri ma’lumot olish bilan; 

• qabul qilingan yagona usul bilan ko‘p yillik o‘lchashlar o‘tkazgan meteorologik 

stansiyalarining  ma’lumotlari  to‘plangan  ma’lumotnomalardan  ma’lumot  olish 

bilan. 

Quyosh  energiyasidan  foydalanishni  hisoblashda  asosan,  quyosh  nurining    

1 m

2

 maydonga berayotgan energiya miqdori hisobga olinadi. Koinotning atmosfera 

qatlamidan  yuqori qismiga tushayotgan quyosh radiatsiyasining energiyasi 

1395kW m

2

 

ni tashkil qiladi va bu miqdor quyosh doimiysi deb ataladi. Ammo bu 

miqdor  yer  yuzasiga etib  kelguncha  har  xil qarshiliklarga  uchraydi  hamda  yilning 

fasli  va  hisob qilinayotgan  hududning kengligiga  nisbatan  uning  miqdori o‘zgarib 

turadi. Masalan, yer yuzasiga tushadigan quyosh nurlarining o‘rtacha intensivligi: 

• Evropa mamlakatlarida – 

2kWsoat m

2

 

; 

• Tropik va Osiyo mamlakatlarida – 

6kWsoat m

2

 

ga teng. 

O‘zbekiston Respublikasi serquyosh mamlakatlardan hisoblanadi. Bir yilda o‘rtacha 

[13]: 

• 300 kun quyoshli kun hisoblanadi; 

 

•  2980 – 3130 soat temperaturaning o‘rtacha mikdori 

uzunligi 14 – 16 soatni tashkil qiladi (1.1 – rasm); 



42

o

C 

 

ni, kunning 

• cho‘l rayonlarida temperatura 



70

o

C 

gacha ko‘tariladi; 

• har bir m

2

 maydonda 1 yilda 1900 – 2000 kW gacha quyosh radiatsiyasi hosil 

bo‘lishi mumkin (1.2 – rasm). 

1.1  –  rasmda  O‘zbekiston  Respublikasida  hududning  kengligi  va  yilning 

fasliga  nisbatan  kunning  yorug‘  vaqti,  1.2  –  rasmda  esa  Markaziy  Osiyo 

mamlakatlarida quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi ko‘rsatilgan. 1.1 – rasmda 

---

10

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1 – rasm. O‘zbekiston Respublikasida hududning kengligi va yilning fasliga 

nisbatan kunning yorug‘ vaqti. 

 

 

 

 

 

 

1.2 – rasm.Markaziy Osiyo mamlakatlarida quyosh radiatsiyasining taqsimlanishi. 

---

11

 

 

O‘zbekiston Respublikasi hududning 16 hamda 21 kengliklarida kunning yorug‘lik 

davri 16 – 17 soatni tashkil qilishi ko‘rinib turibdi. 

Quyosh energiyasidan issiqlik ishlab chiqarishda ham, elektr energiya ishlab 

chiqarishda ham foydalanish mumkin. Birinchi holatda yassi konsentratsiyalashgan 

quyosh kollektorlari qo‘llaniladi. Ulardan issiqlik tashuvchi sifatida suv, havo yoki 

antifrizlar  ishlatish  mumkin.  Ikkinchi  holatda  esa,  yorug‘lik  oqimi  energiyasi 

fotoelektr  o‘zgartirgichlarda  bevosita  elektr  energiyasiga  aylanadi  yoki  issiklik 

elektr stansiyalarning an’anaviy sxemalar ishlatiladi. 

Insoniyat qadim zomonlardan quyoshningqudratini sezganlar va o‘zlarini bir 

umr unga bog‘liq ekanliklarini his qilganlar. Shuning uchun quyoshdan to‘xtovsiz 

ko‘proq foydalanishni o‘ylaganlar. Avval quyosh nuridan qo‘shimcha energiya olish 

– suvni va binolarni isitish, dengiz suvlarini tozalash va boshqa maqsadlarini amalga 

oshirishga harakat qilishganlar. 

Quyosh  energiyasidan  ikki  xil  usulda  elektroenergiya  ishlab  chiqarish 

mumkin. 

1.  Ana’naviy  usulda  –  suyuqlikni  isitish  va  hosil  bo‘lgan  bug‘ni  issiqlik 

turbinasiga uzatish orqali. 

2. Fotoelektr usulida. 

Ana’naviy usulda quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish uchun 

quyosh energiyasini yig‘ib oluvchi geliostatlarning – 1 energiyasi suvga to‘ldirilgan 

bug‘  qozoniga  –  2  yo‘naltiriladi.  Hosil  bo‘lgan  bug‘,  generatorni  –  4  harakatga 

keltiruvchi  issiqlik  turbinasiga  –  3  uzatiladi.  Turbinani  harakatga  keltirib  ish 

bajargan bug‘ kondensatorga – 5, bug‘ni suvga aylantiruvchi moslamaga uzatiladi. 

Kondensatordan chiqqan suyuqlik yana quyosh geliostatlariga uzatiladi va shu tariqa 

jarayon davom etadi. 1.3 – rasmda quyosh energiyasini suyuqlik – bug‘ yordamida 

elektr energiyasiga aylantirish sxemasi berilgan. 

Fotoelektr usulda elektr energiyasi ishlab chiqarish. Ma’lumki quyosh nurini 

eletromagnit  to‘lqinlari  deb  qarash  mumkin.  Kvant  nazariyasiga  asosan, 

elektromagnit  to‘lqinlariga  nol  massali  elementar  zarrachalar  –  fotonlar  deb 

qaraladi. 

---

12

 

 

Quyosh  energiyasini  fotoelektrik    energiyaga    qayta    aylantirish    asosida 

1887 – yilda Gers tomonidan yaratilgan, yorug‘lik fotonlaring ba’zibir metallarning 

elektronlari bilan kirishuvi natijasida elektronlar ma’lum mikdordagi energiyaga ega 

bo‘ladilar.  Mana  shu  energiyadan  foydalangan  holda  quyosh  energiyasidan 

to‘g‘ridan – to‘g‘ri elektroenergiya olish mumkin. Bu jarayonga fotoeffekt xodisasi 

deyiladi.