Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Yuridik hatti-harakatlar
deganda, muayyan huquqiy oqibatni 
tug`dirishga qaratilgan hatti-harakatlar tushuniladi yoki oqibatlari qonun 
hujjatlarida nazarda tutilgan malum hatti-harakatlar ham yuridik manodagi 
xatti-harakatlar hisoblanadi. 
Hodisalar
deb, xo`jalik huquqiy munosabat subyektlarining 
erklaridan tashqari sodir bo`ladigan faktlarga aytiladi. Hodisalar faqat 
qonunda nazarda tutilgan hollardagina huquq va majburiyatlarni vujudga 
keltiradi. Masalan, tabiiy ofat yuz berib, yong`in bo`lgan taqdirda, sug`urta 
organi jabr ko`rgan shaxs zararini sug`urta haqidagi huquqiy qoidalarga 
binoan to`lashga majbur bo`ladi. 
Harakatlar deb,
xo`jalik huquqiy munosabatlarida qatnashuvchi 
shaxslarning erk irodasi bo`yicha vujudga keladigan yuridik faktlarga 
aytiladi. Bu tarzdagi faktlar o`z navbatida ikki turga, 
birinchisi, huquq 
yo`l qo`ygan
, 
ikkinchisi,
huquq yo`l qo`ymaydigan
harakatlarga 
bo`linadi. Huquq yo`l qo`ygan harakatlar jumlasiga tuzilishi qonun bilan 
taqiqlanmagan bitimlar tuzilishini misol qilib keltirish mumkin. Bitimlar 
tashkilot va fuqarolarning xo`jalik huquqlarini yoki burchlarini belgilash, 
o`zgartirish va bekor qilishga qaratilgan harakatlar bo`lib, muayyan 
oqibatlarni tug`dirishga qaratiladi. 
Huquq yo`l qo`ymaydigan harakatlar qonun bilan taqiqlangan 
harakatlar bo`lib, bular ikki ko`rinishda 
birinchisi,
boshqa subyektlarga 
zarar yetkazishda, 
ikkinchisi
mulkni asossiz olish yoki asossiz tejash bilan 
bog`liq bo`lgan harakatlarda namoyon bo`ladi. 
Zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan majburiyatlarga binoan 
zarar ko`rgan xo`jalik o`ziga yetkazilgan zarar uchun javobgar bo`lgan 
xo`jalikdan o`zining avvalgi holatining tiklanishi yoki ko`rilgan zararning 
1
Зoкирoв И.Б. Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг Фуқaрoлик ҳуқуқи. 1-қисм, –Т.: Aдoлaт, 1996., 31-бeт. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoplanishini talab qila oladi. Mazkur majburiyat subyekti bo`lib xo`jalik 
subyektiga zarar yetkazgan javobgar shaxs hisoblanadi. Bunday shaxslar 
xo`jalik huquqiy munosabat subyektlari bo`lib, ular turli mulk shakliga 
asoslanib faoliyat ko`rsatadigan korxona, muassasa va tashkilotlar bo`lishi 
mumkin. 
Qonun hujjatlarida yoki bitimda belgilangan asoslarsiz boshqa shaxs 
(jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan yoki tejab qolgan 
shaxs (qo`lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tejab qolingan mol-
mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib berishi shart 
bo`ladi. Qonunda to`g`ridan-to`g`ri nazarda tutilganligi sababli quyidagilar 
asossiz orttirilgan boylik sifatida qaytarib berilmaydi: 
-ijro etish muddati to`lgunga qadar majburiyatni bajarish yuzasidan 
topshirilgan mol-mulk, agar majburiyatda boshqacha hol nazarda tutilgan 
bo`lmasa; 
-davo muddati o`tganidan keyin majburiyatni bajarish yuzasidan 
topshirilgan mol-mulk; 
-ish hajmi va unga tenglashtirilgan to`lovlar, pensiyalar, nafaqalar, 
stipendiyalar, hayot yoki sog`liqqa yetkazilgan zarar tovoni, alimentlar va 
fuqaroga turmush kechirish vositasi sifatida berilgan boshqa pul 
mablag`lari, uning tomonidan vijdonsizlik qilinmaganda va hisob-kitobda 
xato bo`lmaganda; 
-mavjud bo`lmagan majburiyatni bajarish uchun berilgan pul 
summalari va boshqa mol-mulk, agar qo`lga kirituvchi mol-mulkni 
qaytarishni talab qilayotgan shaxsning majburiyati yo`qligini bilganligini 
yoxud mol-mulkni xayriya maqsadlarida berganligini isbotlasa. (FK-ning 
1030-moddasi) 
Bunday tarzdagi majburiyat quyidagi o`ziga xos belgilar bilan 
xarakterlanadi,