4. Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919)
Turkistonda jadidlar harakati asoschilaridan biri, jahonga
mashhur bo‘lgan o‘zbekning yagona jo ‘g‘rofiyashunosi, atoqli
jamoat arbobi, buyuk islomshunos, ulug‘ pedagog va axloqshunos,
yuksak didli jumalist, Mahmudxo‘ja Behbudiy 1874 yil 10 martda
Samarqandning Baxshitepa qishiog‘ida ruhoniy oilasida tavallud
topdi.
Mahmudxo‘ja 6-7 yoshlarida o‘qib xat-savod chiqargach, otasi
uni qori qilish maqsadida Qur’onni yodlata boshladi. Mahmudxo‘ja
Qur’onni yod olgach, qorilik bilan qanoatlanmay 15 yoshlaridan
tog‘asi mufti muila Odil huzurida dars olishga kirishdi. Bu yerda u
“Qofiya”, “Shahri mullo”, mantiqdan “Shamsiya”, “Muxtasar al
vakoya”, “Hoshiya” va hisob ilmini ham o‘rganadi. Mahmudxo‘ja
412
o‘quvchilar orasida ibratlisi hisoblangan, o‘tkir zehnli va o‘qishga
havasi balandlardan edi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy otasi vafot etgamdan so‘ng o ‘qishni
tark etib, kasbkorlik qilishga majbur bo‘ladi. Samarqand muzofati
“Chashmi ob”da endigina qozi bo‘Igan tog‘asi Muhammad Siddiq
huzurida mirzolik xizmatida ishladi. Bu yerda ikki yil xizmat cho-
g‘ida, qozixona ishlari bilan keng tanishdi. Ish yuritish, huquqqa
xos hamda muftilikka tegishli barcha yumushlardan xabardor
bo‘ldi. U ikki yildan so‘ng “Qobul” bo‘lisiga o‘tib mirzolik qiladi
va tez orada muftillikka ko‘tariladi. 1916 yilgacha shu yerda
ishlaydi. Behbudiy Makkaga borish uchun jiddiy tayyorgarlik
ko‘radi, arab tilini o‘rganadi, islom nazariyalari bilan tanishadi.
Hajni yetuklik imtihoni deb biladi va nihoyat 27 yoshida Makkada
boiib, Hoji va mufti unvonlari bilan qaytadi.
Sharq xalqlarining ma’naviy hayotida, maktab-maorifida
chinakam to‘ntarish yasagan, turkiy qavmlaming chinakam iftixori
bo‘lgan Ismoilbek G‘aspirali tomonidan ishlab chiqilgan “usuli
jadid”ida nomi tarixda katta o‘rin tutgani singari, Behbudiyning
nomi ham Turkiston maktab-maorifida keng o‘rin egallaydi. U
birinchi bo‘lib o‘lkada bu yangicha usuldagi maktablami tashkil
etishni targ‘ibotchilaridan hamda amaliyotchilaridan hisoblanadi.
Bu sohada Behbudiy Ismoilbek G‘aspiralidan ko‘p yangi tomon-
larni o‘rgandi. “Tarjimon” gazetasi Behbudiy uchun vaziyatni
anglashda zaruriy vosita bo‘ldi. Gazetaning dastlabki sonlarida:
“Bir bechora faqimi ko‘rsak, achinamiz. oiayotgan bechorani
ko‘rsak, yuragimiz iztirobdan orinadi. Hatto biror hayvonning
qiynalishi rahmimizni keltiradi. Lekin bir emas, minglab kishilar-
ning, butun bir xalqning jaholatdan mislsiz qiynalayotganini
ko'rmaymiz...”, deb
yozilgan satrlar bor. Keyin “Taijimon”
sahifalarida yangi maktablar tashkil etish, ilg‘or va yangi fikrlami
berish keng o‘rin egalladi. Bu esa Ismoilbek G'aspiralining birinchi
tomonidan millatlar qarindoshligini himoya etsa, ikkinchi
tomondan umumdemokratik xarakterga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Shuning uchun ham Behbudiy o‘ziga Gaspiralining tutgan yo‘lini
tanlaydi va undan maslahatlar oladi hamda maslakdosh bo‘ldilar.
413
Behbudiy “usuli jadid” maktabining zarurligi, uning qonun-
qoidalari, maktabda o‘tiladigan darslar, qanday imtihonlar olinishi,
maktabning qay tarzda tuzilish, unga qanday asbob-uskunalar
kerakligi, muallimlarning vazifalari, ulaming ta’minot masaialari
va boshqa ko‘p jihatlarini Gaspiralidan va uning asarlari hamda
maqolalaridan o‘rgandi. Shular asosida Turkistonda “usuli jadid”
maktablarini tashkil etish uchun bor kuchini sarfladi. Nafaqat
tashkil etish, u shu maktablami kitoblar bilan ta’minlashda ham
jonbozlik ko‘rsatdi. U Samarqandning eski shahar qismida bepul
kutubxona, qiroatxona, o‘z hovlisida maktab ochdi. Mashhur
pedagog Abdulqodir Shukuriyning yangi usuldagi maktabini
o‘z
hovlisiga ko‘chirib keldi.
1918 yilda Samarqandda “Musuimon ishchi va dehqon
sho‘rosi” tuzilganda Behbudiy maorif komissari etib tayinlanadi.
Shunda u yangi maktablar tarmog‘ini yanada kengaytiradi. 0 ‘quv
rejalari tuzish, yangi darsliklar yaratish, o‘qituvchilar tayyorlay-
digan kurslar ochish kabi ishlarni rivojlantirib yuboradi. Mah-
mudxo‘ja Behbudiy “usuli jadid” maktablari uchun bir qancha
darsliklar yozadi. “Muxtarasi tarixi islom” (“Islomning qisqacha
tarixi”), “Madxali jo ‘g‘rofiya umroniy” (“Aholi jo ‘g‘rofiyasiga
kirish”), “Muxtarasi jo ‘g‘rofi rusiy”(“Rossiyaning qisqacha jo ‘g‘-
rofiyasi”), “Amaliyotchi islom” va hokazo kitoblari darslik sifatida
o‘qitilgandi.
“Usuli jadid” maktablarida hamma o‘qish huquqiga ega
bo‘lgan. Chor amaldorlari bu paytda Turkistondagi yangi usuldagi
maktablami biron ayb topib darhol bekittirib qo‘yar edi. Chunki,
podsho hukumati “begona xalq”ning qisman bo‘Isa ham ilm-
ma’rifatli bo‘lishini, dunyoviy bilimlami o'rganishini istamasdi.
Yangi usul maktablarini faqat podsho hukumati emas, balki
mahalliy ruhoniylar, eski maktabning domlalari ham yoqtirmas
edilar. Ular yangi usul maktablari “islom diniga rahna soladi”, “bu
maktablaming muallimlari “kofir”, deb tashviqot yuritar edilar.
Bunday qarash va to‘siqlarga qaramasdan Behbudiy va uning
maslakdoshiari “usuli jadid” maktablarida Turkiston farzandlarini
o‘qitish ishlarini jadal suratda oiib borardilar. Maxmudxo‘ja
Behbudiyning “usuli jadid” maktabidagi o‘qitish ishlari quyidagi
414
tartibda olib borilar edi: “Maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib,
birinchi bosqich - ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning tahsil
muddati to‘rt yil. Birinchi yilida: forscha va arabcba yozuv hamda
o ‘qishni o‘rganilgan. Suralar yod olingan. Hisob darsi o‘rgatilgan.
Umuman bir yil davomida yozma o‘qimoqni to‘liq o‘rganganlar.
Ikkinchi yilida: xaffiyak, imon va e’tiqoddan dars, fors, turkiy va
arab tilida she’rlar, qasidalar o ‘qitilgan. Uch
Dostları ilə paylaş: |