Badiiy stilning fonetik xususiyatlari
Badiiy stilda ijodkor erkin faoliyat ko‘rsatadi. Shuning uchun u
xohlasa, so'zlashuv stilidan, xohlasa, boshqa stillardan foydalanadi.
M a’lumki, so‘zlashuv stilida fonetik xususiyatlar talaygina. Yozuvchi
yoki shoir asar qahramonlarining faoliyatini ulaming nutqi orqali
ifodalaydi. Shuning uchun badiiy nutqda dialog,
monolog bayonini
qamrab oluvchi so‘zlashuv nutqi keng ishlatiladi. Shunga ko‘ra,
so‘zlashuv stilida ucliraydigan barcha fonetik xususiyatlar bu stilga
ham xosdir. Ayniqsa, asar qahram onlarining qaysi sheva vakili
ekanligini ko‘rsatuvchi tovushlar talafiuzi bu stilda aniq ko‘rinadi.
Badiiy stilning leksik xususiyatlari
Yozuvchi yoki shoir tilning yashirin
imkoniyatlaridan keng
foydalanib, badiiy nutqda yangi so‘z va yangi iboralami yaratadi.
Masalan, A.Qahhoming
sinchalak, guldasta
so‘zlarini yangi m a’noda
ishlatishi, G ‘.G ‘ulomning
qopqa, sho'xshanlashmoq, qoralmasin
so'zlarini yaratishi bunga misol b o ‘ladi:
Siz ko‘kning
qopqasin
qoqqan soatda,
Quyosh ko‘z uqalab uyg‘onar edi.
yoki:
She’r shunday
sho‘xshanlansin,
bo ‘lolmasin o‘xshashi,
Fikr
kunday ravshanlansin,
qoralmasin
quyoshi.
(«Baxt tongotari» she’ridan.)
M aqsud Shayxzodaning,
nuriston, quyoshiston, nurobod,
Toshkentnoma
kabi so 'zlam i yaratislii, m ohir so‘z
yaratuvchi
Oybekning
miljinglamoq, jabrkor, jivillamoq, gavharshunos, korsiz,
sohibtadbir, darddosh, ozlimasin, lashkargoh
kabi so'zlari ham
asaming badiiy-estetik qiymatini ta'm inlovchi muhim vosita bo ‘lib
xizmat qiladi.
B unday so 'z la rn i cheksiz keltirish m um kin.
Ijodkorning
imkoniyati bilan birga imkonsizligi ham bor. Ijodkor bu nutq stihda
adabiy til doirasidan chiqib keta olmaydi (ayniqsa, so‘z yasalishi va
so‘z qo'llash sohasida).
Bu nutqda sinonim, omonim, antonim, ko‘p m a’nolilik kabi
33
www.ziyouz.com kutubxonasi
leksikaning barcha qatlam laridan keng foydaianiladi. Bulaming
hammasi ijodkoming poetik fikrini ifodalashga xizmat qiladi.
Badiiy stil ta’sirchanligi jihatidan publitsistik nutqqa yaqin tursa,
turli jonli so‘zlashuv vositalaridan foydalanish jihatidan so'zlashuv
stiliga o ‘xshab ketadi.
Badiiy adabiyot tilini vazifadosh stillardan tashqari qarovcliilar
so‘zning estetik vazifasini birinchi o‘ringa chiqarishadi. So‘zning eng
m uhim va asosiy vazifasi kom m unikatsiya —
aloqani amalga
oshirishdir. Bu xususiyatni ular ikkinchi o'ringa tushirishadi.
V aholanki, h ar qanday tilning, h ar qanday so‘zning birinchi
vazifasi — aloqa vositasi bo'lishidir. So‘z aloqa vazifasini bajaigandan
keyingina, estetik vazifani amalga oshirishi mumkin. Bunda ular
badiiy adabiyotning san’at turi sifatida qaralishini asos qilib olishadi.
San’at turi b o ‘lganda ham estetik zavq so‘z orqali ifodalanadi.
So‘zning kommunikativ vazifasi esa hamisha birinchi o‘rinda bo ‘lishi
kerak.
Badiiy stilning b osh m uam m osi
til va obraz m unosabati
masalasidir. H ar bir vazifadosh stil ijtimoiy hayotning qaysidir
tom onini aks ettirsa, badiiy stil hayotning ham m a tom onini aks
ettiruvchi barcha nutq stillarini qamrab oladi.
V.G.Belinskiy badiiy stilni ilmiy
stil bilan qiyoslab shunday
deydi: «Filosof siUogizmlar, shoir esa obraz va tasvirlar bilan gapiradi.
Ikkalasi ham ishontiradi. Lekin birinchisi — mantiqiy dalillarbilan,
ikkinchisi — tasvirlar bilan iqror qiladi».
Bir xabaming badiiy va ilmiy stilda ifodalanishini ko‘raylik:
Badiiy sLilda:
Kaftlaringda to ‘q bug‘doyning kumushday doni
Yoki mehring chashmasida ungan kurtaklar.
Bu minglaming nasibasi, elu yurt noni.
Bu to 'qchilik, to ‘kinlikdan yorqin daraklar.
Ilmiy stilda:
B u g ‘doy doni 0 ‘rta Osiyoda besh ming yildan beri ekib
kelinmoqda. Poyasining uzunligi 30—40sm keladigan bug‘doyning 9
xili bizning o ‘Ikamizda ekiladi. O ‘zbek pazandachiligida texnologiya
jarayoni mukammallashib, nonning xillari benihoya k o ‘paydi. Bu
to ‘kinchilik, ma 'murlikdan darak beradi.
34
www.ziyouz.com kutubxonasi
K o‘rinadiki, badiiy stilda xabarning
Dostları ilə paylaş: