Zbekiston respublikasi

3.5.9-rasm. Tasmali uzatmaning geometrik parametrlari 
Tasmaning hisoblangan uzunligi quyidagicha aniqlanadi:
 
𝑙 = 2𝑎 +
𝜋
2
(𝑑
2
+ 𝑑
1
) +
(𝑑
2
− 𝑑
1
)
2
4𝑎
 
Tasma uzunligini standart qatordan yuqorida aniqlangan qiymatga yaqin 
qiymat tanlab olinadi va o`qlar orasidagi masofa korrekttsiyalanadi. 
Tasmaning kichik shkivni o`rab olish burchagi 
α
1
quyidagicha aniqlanadi 
(3.5.10-rasm): 
𝛼
1
= 180
0
− 57
0
(𝑑
2
− 𝑑
1
)/𝑎
 
– yassi tasmali uchun α
1
≥ 150°; 
– parchin tasmali uchun α
1
≥ 120°. 
3.5.10-rasm. Tasmaning ikkita tarmog`ida ta`sir qiluvchi kuchlar 

---

223 
Tasma va shkiv o`rtasida ishqalanish hosil qilish uchun tasmani oldindan 
F
0
ga teng kuch bilan
tarang tortish kerak (3.5.10-rasm, 
a
). Qancha kuch 
F
0
katta 
bo`lsa, shuncha uzatmaning tortish xususiyati katta bo`ladi. Uzatma ishlamaganda 
yoki salt holatda bo`lganda tasmaning 2 ta tarmog`ida faqat oldindan tortilgan 
F
0
kuch ta`sirida bo`ladi. Foydali aylanuvchi moment 
T
1
uzatila boshlaganda 
tasmaning tarmoqlarida tortish kuchi o`zgaradi. Yetaklovchi tarmog`ida tortish
kuchi 
F
1
gacha oshadi, yetaklanuvchi tarmog`ida esa 
F
2
gacha kamayadi (3.5.10-
rasm, 
b
). 
Tasmali uzatmada 2 ta sirpanish hosil bo`lishi mumkin: elastik va 
buksirovka. Uzatma normal ishlaganda elastik sirpanish hosil bo`ladi. Elastik 
sirpanish yetaklovchi va yetaklanuvchi tarmog`larda tortish kuchi har xilligi 
evaziga paydo bo`ladi. Elastik sirpanish koeffitsiyent 
ξ
t
bilan xarakterlanadi. U 
shkivlardagi tezliklar farqini ifodalaydi: 
𝜉
𝑡
=
𝜈
1
− 𝜈
2
𝜈
1
 
Shuning uchun tasmali uzatmalarda uzatish nisbati doimiy bo`lmaydi. 
Bundan kelib chiqib tasmali uzatmalarda uzatish soni quyidagicha aniqlanadi: 
𝑢 =
𝜔
1
𝜔
2
=
𝑑
2
𝑑
1
(1 − 𝜉
𝑡
)
 
Tasma tarang tortilmagan bo`lsa u buksovkalanadi, ya`ni tasma shkiv 
yuzasi bo`ylab ishqalanishsiz aylanadi. Tasmani tarang tortish uchun har xil 
moslamalar ishlatiladi. Masalan, bitta shkiv o`rnatilgan asos harakatchan bo`ladi 
(3.5.11-rasm, 
a
), yoki prujinali rolik yordamida tasmani taranglash (3.5.11-rasm, 
b
). 

---

224 
a) 
b)