Ózbekstannıń eń jańa tariyxı

Birinshiden, korrupciyanı hám onı payda etetuǵın máseleler hám shárt-shárayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hám sheklew múmkin, ekinshiden bolsa, bul mashqalalardi tarqatıp alıwǵa korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań gúres aparıw kómeklesedi. Korrupciyaǵa qarsı tekǵana sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri, bálkim hár birimiz bir tán hám bir jan bolıp gúressek ǵana unamlı nátiyjelerge jetiwimiz múmkin. Bárshemizge belgili ekenin aytıw kerek, sońǵı payıtlarda korrupciya keń túbir atip baratırǵan unamsız illetlerden biri bolıp tabıladı. Korrupciya - hámel poziciyasinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı bolǵan jinoyat. Korrupciya iskerligi xufyona ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri esaplanadı. Kóbinese korrupciya degende mámleketlik hámeldarları tárepinen jeke maffatlarni waziypa etip qoya otirip, baylıq arttırıw maqsetinde puqaralardan para alıw, nızamǵa qılap pul dáramatların qolǵa kirgiziw túsiniledi. Biraq, uluwma alǵanda, mámleketlik hámeldarlarigina emes, bálki, mısalı, firmalardıń menejerlari da korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń qatnasıwshıları bolıwı; para pul menen emes, bálki basqa formada beriliwi múmkin; korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń ǵayratchilari geyde mámleketlik hámeldarları emes, bálki uqıplı basqarıwshılar esaplanadı. Etimologiyalıq tárepten “korrupciya” termini “buzıw, para ornına og'dirish” degen mánisdi ańlatadıǵan latınsha “corruptio” sózinen kelip shıqqan. Yuridik ensiklopediya avtorlarınıń atap ótiwishe, “korrupciya - lawazımlı shaxslar tárepinen olarǵa berilgen huqıqlar hám húkimet múmkinshiliklerinen jeke baylıq arttırıw ushın paydalanıwda ańlatpalanıwshı siyasat yamasa mámleketlik basqarıwı salasındaǵı jınayatlı iskerlik”. Korrupciya ayıpkerligi - klasıy hám tariyxan ózgeriwshen hádiyse. E. I. Kairjanov pikrine kóre, “ayıpkerlik túsinigi jeke menshik payda bolıwı hám jámiyet antagonistik klasslarǵa bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵanın hesh kim biykar eta almaydı. Klasıy jámiyet payda bolıwıdan aldın jinoyat túsinigi da, ayıpkerlik da ámeldegi bolmaǵan”.“Tariyxıy tájiriybe hám házirgi ámeliyat, atap aytqanda birpara jańa ózbetinshe mámleketlerdegi haqıyqatlıq korrupciya hám ayıpkerlik qawipsizlikka saladıǵan abaynı ayqın oyda sawlelendiriw etiw imkaniyatın berip atır”, dep aytıp otedi Birinshi Prezidentimiz Islom Karimov.
Ózbekstan Respublikasında mámleketti modernizaciyalaw hám kúshli puqaralıq jámiyetin qurıwǵa qaratılǵan reformalardıń túpkilikli mánisi xalıq turmıs táriziniń párawanlıǵın asırıw, puqaralardıń siyasiy hám huqıqıy mádeniyatı hám dárejesin joqarı dárejege kóteriw, olarda anıq puqaralıq pozitsiyasini qáliplestiriwde óz ańlatpasını tabadı. Mámlekettiń taraqqiy etiwinde hám odaǵı ekonomikalıq, social hám siyasiy munasábetlerdiń jańa basqıshqa ótiwinde mámleket aldında turǵan wazıypalardı hár qıylı jónelislerge bóliwlegen halda, puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń za’ru’rli shárti, Birinshi Prezidentimiz I. Karimov aytıp ótkenidek, “... - bul jámiyet turmısında mámleketlik emes hám jámiyetlik shólkemleriniń ornı hám áhmiyetin keskin kúsheytiwden ibarat. YOki basqasha etip aytqanda, bul - “Kúshli mámleketlikten - kúshli jámiyet tárepke” degen printsptı ámelde turmısqa engiziw bolıp esaplanadı. Hámmemizge ayan, bul jónelis sociallıq-ekonomikalıq processler menen baylanıslı kóp máselelerdi sheshiwde mámleketlik strukturalarıniń rolin kemeytiw jáne bul wazıypalardı basqıshpa-basqısh jámiyetlik shólkemlerine ótkera barıwdı talap etedi”. Sonday eken, puqaralıq jámiyetin qarar taptırıw ushın mámleketlik óziniń ayırım wazıypaların moynıdan soqit etip, az-azdan jámiyettiń basqa institutlarına tapsırmog'i kerek. Onıń ushın bolsa mámleketlik tárepinen arnawlı bir shárt-shárayatlar, múmkinshilikler jaratılıp, jámiyettiń óz-ózin quraytuǵın hám basqarıwshı mákemeleriniń iskerligi tuwrı jolǵa qoyılıwını talap etiwshi mexanizmlardı payda etiw zárúr.Ózbekstan puqaraları milleti, irqi, jinsi, kásip-kori, sociallıq kelip shıǵıwıdan qaramastan puqara sıpatında nızam aldında huqıqan teń hám birdey juwapkerlidirlar. SHuning ushın da orın alǵan mashqalalardı saplastırıwda puqaralardıń óz puqaralıq huqıqların bilip alıwları hám olar qorǵawları hámde minnetlerin oyıq ańlap etisleri ushın olardı huqıqıy tárepten tárbiyalap barıw aktual wazıypalardan biri sıpatında qaralıp atır. Bul process puqaralar ushın ruwxıy kámalǵa jetken deregi bolıwı menen birge, olardıń málim bul baǵdardaǵı juwapkerligin jáne de asırıwda da za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Áne sol sebepli da, Ózbekstanda demokratiyalıq jámiyet qurıw kúshli mámleketlikten, kúshli puqaralıq jámiyetke ótiw konsepsiyasi zamirida insan erkinliklerin puqara, halq máplerine uyqas halda basqıshpa-basqısh júzege shıǵarıw tiykarǵı wazıypa sıpatında belgilengen. Ekenin aytıw kerek, nızamlardıń hár bir statiyasında insannıń arnawlı bir baǵdardaǵı erkinlikleri beriledi. Lekin esta saqlaw kerek-ki, bunday tártip, jol-joba yamasa múmkinshilik tek bir puqaranıń erkinligin júzege shıǵarıw ushınǵana engizilgen emes. Bálki bul huqıqıy norma barlıq ushın teń tıykarǵa iye. Hamonki sonday eken, barlıq yaǵnıy pútkil jámiyet aǵzaları áne sol norma tiykarında óz erkinliklerin birdey dárejede ámelge asırıwı shárt.SHuningdek, búgin biz qurıp atırǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń ruwxıy jayı bekkem bolıwı kerek. Bul bolsa, bárinen burın, puqaralardı, ásirese, jaslardı oyıq bilimli, tereń pikrli, óz ótken zamanı eń jaqsı ǵáziynelerinen hám ruwxıy qádiriyatlarınan xabarlı, watanparvar, haqıyqatparvar, belsendi etip tárbiyalawdı talap yetedi. Kámal insan shaxsini tárbiyalaw bolsa eń quramalı hám qıyın process bolıp tabıladı. Bul processni ámelge asırıw olar sanasına milliy qádiriyatlardı sıńırıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Sonday eken, búgingi jetkinshek óz tariyxın, mádeniyatın, milliy qádiriyatların, tilin, dinin hám úrp-ádetlerineni jetilisken bilsagina, ǵárezsizliktiń túp mánisin tereńrek ańlap etediler. Puqaralıq jámiyeti da áne sol milliy qádiriyatlarimizga tıykarlanıp rawajlantirilishi biykarǵa emes. Zero, “Madomiki biz huqıqıy demokratiyalıq mámleketlik, erkin puqaralıq jámiyeti qurıp atırǵan ekenbiz, ruwxıylıq salasındaǵı XXI asrga mólsherlengen háreket programmasımız sonnan kelip chiqmog'i kerek, yaǵnıy erkin puqara - sanalı jasaytuǵınlıq, ózbetinshe pikrge iye bolǵan shaxs ruwxıylıqın kámal toptishirish biziń bas milliy ideyamız bolıwı zárúr”.Insanǵa yoshligidan singdirilgan materiallıq-ruwxıy qarawlar, etikalıq qádiriyatlar, dástúrler, diniy-psixik sezimlerden ibarat. Bul buwında ol shańaraǵı, úrim-putaqları, máhellesi, milleti, jurtı menen birligin, onıń strukturalıq bólegi ekenligin sezim etedi. Nátiyjede, onıń sana-sezimine jáne kewilinde milliy namıs, watanparvarlik sezimi qáliplesedi. Bul processda shaxsda haqıyqıy puqaralıq pozitsiyasi qáliplesedi. Zotan, Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov aytqanlaridek, hár qanday reformanıń eń za’ru’rli nátiyjesi, áwele, xalqning ruwxıy-psixik qarawlarındaǵı jańalanıw processleri, onıń ongu oylawınıń rawajlanıwı, mámlekette júz berip atırǵan ózgerisler onıń turmısıǵa, táǵdirine tiyisli bolǵanlıǵını oyıq sezim etiwi hám sonnan juwmaq shıǵarıwı menen belgilenedi. Usı sózlerden qorınıp turıptı, wolda, jaslardıń sociallıq siyasiy aktivigini asırıw búgingi kúndegi eń aktual wazıypalardan biri bolıp tabıladı. SHu maqsette hár birimiz usı wazıypalardı ámelge asırılıwıda aktiv puqaralıq pozitsiyamizni kórsetiwimiz hámde el basshısımizni biz jaslarǵa qarata aytqan “Perzentlerimiz, jaslarımız biziń nafakat isenimimiz hám keleshegimiz, jaslarımız búgingi hám ertangi kúnimizning xal kiluvchi kúshi bolıp tabıladı” sózlerin mudami yodimizda saqlawımız zárúr bolıp tabıladı.Puqaralıq sezimi bolsa shaxsning “Áwladdan-áwladga ótip kiyatırǵan materiallıq processler ahloqiy qádiriyatlardıń ótken zaman menen keleshekti ajıralmas baylanıslılıǵın támiyinlep, tariyxıy miyraslardıń kemde-kem ushraytuǵın ne'matlarini ózgertiw tiykarında qáliplesedi”. Puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı kriteryalarınan biri bul puqaralardıń joqarı dárejede ań hám mádeniyatǵa ıye bolıwları esaplanadı. Usidan kelip shigip, puqaralıq jámiyetinde aktiv, ǵayratkor, ǵayratlı, tek jaratıwchanlik, dóretiwshilik sezimi hám keyipi menen jasawshı shaxslarǵa itibar hám mútajlik úlken boladı. Bunday joqarı intellektuallıq potencial oylaw erkinliginń qaysı dárejede qáliplesiwi menen tıǵız baylanıslı. Jámiyettiń insan ushın jaratqan real ekonomikalıq qolaylıqları hám múmkinshilikleri, yuridikalıq haq-huqıqları, qarar tapqan etikalıq hám ruwxıy ortalıq onıń oylawı erkin, aldıńǵı hám joqarı ideallarn ko'zlew menen uyginlasiw'i kerek. Ilimpazlarimizning baqlawısha, puqaralardıń sociallıq haqıyqatlıqka jańasha, ózbetinshe hám erkin oylaw tiykarında jantasıwı joqarı kórsetkishge iye. Usı waqıtta, psixolog hám sotsiologlarning noqatı názerishe, jańa qáliplesip atırǵan puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı kóp tárepten shaxs sanasın, xarakteri hám dúnyaǵa kóz qarasını korreksiyalab barıwdı talap etpekte.Házirge kelip, mámleketimizde puqaralıq jámiyeti, oǵan sáykes mámleketlik basqarıwı sistemasın - demokratiyanı qarar taptırıw zárúrshiligi hám juwapkerligi hár bir puqaranıń joqarı ruwxıy potencialınń, filosofiyalıq oylaw tárizin jáne de qáliplestiriw wazıypasın kese etip qoydı. Haqıyqattan da, adamzot óz aldında turǵan wazıypalardı sheshiwden aldın hámme zattı aqıl tárezisine qo'ymog'i, ózi taslaydıǵan ámeliy qádemlerdiń múmkinshiligıy nátiyjelerin aldınan shama qilmog'i, názerde tutmog'i kerek. Puqaralıq mádeniyatın kóteriwde tálim kútá úlken orın tutadı. Búgingi kúnde da aldımızǵa qoyǵan tiykarǵı maqset - puqaralıq jámiyetin qurıw jáne onı jetilistiriw ushın Milliy programmada názerde tutılǵan bilimli, sanalı, oylawı azat, zamanagóy dúńyaǵa kózqaraslı, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa sadıq insanlardı tárbiyalawǵa jáne de za’ru’rli itibar qaratıw jáne bul máseleler tálim reformalarınıń bas wazıypası dep qabıl etip, onı ámelge asırıwdan ibarat. “Tálim tuwrısında”gi Nızam hám Kadrlar tayarlaw milliy programması tiykarında jaratılǵan hám ámelge asırılıp atırǵan jańa tálim modeli áyne áne sol maqsetke erisiw jolında óziniń jańasha tálim hám tárbiyalıq procesin formalantirib barmaqta. Perzentlerimiz toǵız jıllıq orta bilim beriwdi tamamlap, óz qálew eriksi hám umtılıwına qaray eki túrdegi úsh jıllıq oqıw orınlarıda-akademiyalıq liceyler hám kásip-óner kolledjlerinde tálimdi májburiy - qálegen dawam ettiriw múmkinshiliklerine, bulardıń tamamlaǵanlar bolsa joqarı oqıw mákemelerine kiriwde birdey huqıqlarǵa iye boldı. Umıtpawımız kerek, bilim xalqımız, milletimiz qanında bolıp tabıladı. Bizde áyyemgiden “Bilimli insan” túsinigi talay keń mánisdi ańlatadı. Dástúriy shıǵısona qarawǵa kóre, bilimlilik-tek bilim hám ilmiy tájriybe emes, usı waqıtta oyıq ruwxıylıq hám gózzal ahloq degeni ham bolıp tabıladı. Xalqımız bilimli, kámalǵa jetkenli insan degeninde naǵız ózinday adamlardı kóz aldına keltiredi. SHuning ushın xam Kadrlar tayarlaw milliy modelimizdiń pútkil mánisi milliy tariyxımız hám turmısımızdıń menen baylanisıp ketken. SHu jol menen Ózbekstanda tikkeley ózimiz tán, ózimiz uyqas bolǵan tákirarlanmas, ullı tariyxımız, dástúrlerinemizga tiykarlanǵan hám, usınıń menen birge, házirgi dáwir talaplarıǵa juwap bere alatuǵın Kadrlar tayarlaw milliy modeli jaratıldı. Programmasımizning, modelimizdiń milliyligi da tap usılardan ibarat esaplanadi.Puqaralıq jámiyet tiykarları qáliplesip atırǵan Respublikamizda, jaslarımızdıń aktivlikti kóteriw, olarda millet, xalıq hám jámiyet aldındaǵı minnet hámde juwapkerligin júrekten sezim etiw sezimlerin kámal taptırıw hámde olardıń ongu sanaında bekkem turmıslıq poziciyanı, ıqtıqat hámde maslakni qáliplestiriw búgingi kúnniń za’ru’rli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. SHuning ushın da búgingi kúnde tálim sistemasınıń barlıq basqıshlarında jaslardıń intellektuallıq potencialın kóteriwge qaratılǵan sabaq saatları, oqıw kursları jolǵa qoyılǵan. Usı umtılıw-háreketlerdi ámelge asırıw, iyelegen bilimlerin ámeliyatda qóllaw kónlikpelerin bekkemlew, qolaversa, málim bul baǵdarda aktiv puqaralıq pozitsiyasiga iye bolǵan jaslardı qollap-quwatlaw keleshekte nátiyjeler keltiredi. Zero, zamanagóy tálimniń maqseti hár bir kisige óz iskerligi ushın zárúr bolǵan jańa bilimlerdi alıw hám olardı jámiyet turmısıǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw múmkinshiligin jaratıwdan ibarat esaplanadi. SHu sebepli tárbiyalıq hám oqıw jumısları shaxsning intellektuallıq ań hám mádeniyat dárejesin insan, jámiyet, mámleketlik máplerine juwap beretuǵın eń za’ru’rli prinsiplarni ańlap etiwge shekem asırıwǵa jóneltiriliwi kerek. Ásirese puqaralıq jámiyetin qurıwda puqara sanasın, mádeniyatı, daqılı barlıq sezimi hám juwapkerligin kóteriw hámde jetilistiriwdi házirgi talap dárejesinde jolǵa qoyıw za’ru’rli áhmiyetke iye esaplanadı. Álbette, jaslar iskerliginde usı zárúriy másele óziniń aktual tárepleri menen ajralıp turadı hám nátiyjeli tárzde ámelge asırıwdı jolǵa qoyıwımız kerekligin taǵı bir bar belgilengenler etemiz
Mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qurıw maqset etip belgilengen dáwirde demokratiyalıq printsplardı qáliplestiriw, puqaralar sociallıq -siyasiy aktivligin asırıw, shaxs erkinligin ámelde engiziw, siyasiy processlerdi erkinlestiriw, demokratiyalıq normalar tiykarında kóppartiyalılıq sistemasın jetilistiriw, jámiyet turmısında jámiyetlik hám mámleketlik emes shólkemler aktivligin asırıw sıyaqlı wazıypalar ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı ózinde ańlatpa etken halda puqaralıq mádeniyatı menen tutasadı. Eger puqaralıq jámiyetin joqarı puqaralıq mádeniyatın oshkor etiw múmkinshiligi sıpatında tán alıw etetuǵın bolsaq, puqaralardıń ruwxıy etukligi bunday jámiyettegi demokratiyalıq printsplardı tolıq tusinip jetiw faktorı ekenligin túsinemiz. CHunki puqaralıq jámiyetinde insandı joqarı qádiriyat dárejede túsiniw tikkeley hár bir puqaranıń óz mádeniyat dárejesin qanshellilik ańǵarıwı hám oǵan sadıqlıǵı menen xarakterlenedi.Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń óziniń bir qatar kriteryalarına iye bolıp, olardıń túpkiliklilerinen biri - hár bir insanda juwapkershilik sezimi menen jasaw ayrıqshalıqın qáliplestiriw bolıp tabıladı. Juwapkershilik adamnıń xar bir ámeli, iskerligi jemisin tolıq oyda sawlelendiriw etken halda onıń ózi hám ózgeler ushın ne payda keltiriwin anglay alıw qábileti bolıp tabıladı. Juwapkershilikti sezim etken insan óz jumısın mudami puqta joybarlawtirib, onıń saldarların aldınan oyda sawlelendire aladı hám zárúr nátiyjege erisiw ushın pútkil kúshi hám potencialın jóneltiriwge ılayıq boladı. SHaxsiy juwapkershilikti puqaralıq juwapkerligiden parıqlaw kerek. Birinshisi shaxsning kúndelik iskerligiden keletuǵın jeke mápti, ekinshisi bolsa jámiyet máplerin názerde tutadı. Puqaralıq juwapkerligin sezim etken insan, bárinen burın, ózi mexnat qılıp atırǵan jámáát yamasa tálim alıp atırǵan oqıw sarayı, óz máhellesi hám jurtı gúlleniwin o'ylaydi. Ózbetinshe Ózbekstan puqaraları ushın birden-bir maqset Watan gúlleniwi, jurt paraxatshiliqti hám xalıq párawanlıǵı ushın xizmet etiw bolsa, sonday eken hár bir insan puqaralıq juwapkerliginiń mánisi-mazmunını áne sol ideyalardı ámelge asırıwda, dep biliwi kerek.Puqaralıq juwapkerligi, Ózbekstanda jasap atırǵan hár bir sanalı puqaranıń qaysı millet wákili bolıwıdan qaramastan Respublika Konstitusiyasıda kepillik berilgen xuquqlaridan paydalanıw esesinde, oǵan juwapan puqaralıq juwapkerligin da xis etip jasawı bolıp tabıladı. Bul sonday degeniki, hár bir puqara mámleket Konstitusiyasıǵa, Oliy Majlis qabıl etken barlıq nızamlarǵa, Ministrler Kabineti shıǵarǵan qararlarǵa ámel etiwi hám húrmet etiwi, olardı ámelge asırıwı ushın juwapkershilik seziwi kerek. Sonlıqtan, mámleketlik óz puqarasına xuquq hám kepillik berer eken, soǵan muwapıq onıń gerdenine juwapkershilik da júkleydi. SHuni esten shıǵarmaw kerek, sociallıq rawajlanıwdıń demokratiyalıq rawajlanıw procesi shaxsning ózin ózi ańǵarıwı, salawatın qaysı dárejede izzetlay alıwı, jámiyet ushın xizmet etiw múmkinshiligi hám háreket normaına kóp jixatdan baylanıslı. Bulardıń hámmesi adamlardıń ózi jasap turǵan kóshe, maxallasidan tartıp, tap pútin mámlekettiń turaqlılıǵındı saqlap qalıw, qawipsizlikti támiyinlewde joqarı juwapkershilikti óz iskerliginde sanalı túrde ámelge asırıw bolıp esaplanadı.Birdey huquqǵa iye bolǵan shaxslarda talap da teń boladı. Áne sol táreptiń ózi da puqaralıq juwapkerligin ańlatıwshı dálillerden biri bolıp tabıladı. Puqaralıq juwapkerligi menen milliy juwapkershilik arasında ayriqsha ortaqlıq ámeldegi. Sır emes hár bir millettiń er jetken sanalı aǵzası sol ózi tiyisli millettiń aldında juwapkerligi boladı. Millettiń muǵdarlıq, ekonomikalıq, materiallıq, ahloqiy, bilimlendiriw, mınawy taraqqiy eta barıwı, er júzindegi basqa xalıqlardan orqada qalıp ketpewi ushın birinshi sol xalqqa tiyisli kisiler juwapkershilik sezimin untaw kerek. Shańaraq hám jámiyettegi hár bir háreketinde, basqan hár qádeminde sol millettiń ulıwma mápin esten shıǵarmaw milliy juwapkershilik seziminiń za’ru’rli tárepi esaplanadı. Adamlardıń arnawlı bir millet gúlleniwi jolındaǵı siyasiy sanalılıǵı hám ruwxıy etukligi dárejesi milliy juwapkershilikti ańlatıwshı ekinshi za’ru’rli tárepi bolıp tabıladı.