ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

R a m i z ƏSKƏR
10 yanvar 1954-cü ildə Ama­si­­ya ra­yo­nu­nun Qara­çanta kən­din­də mü­əl­lim ailə­sin­də doğul­muş­­dur. M.V.Lo­mo­no­sov adına Mos­k­va Döv­lət Uni­­­­ve­r­­si­te­ti­nin jur­nalis­tika fakültə­si­­ni bitir­miş­dir (1978).

Azərbaycan radiosunda redak­tor (1978-83), Azər­bay­can, türk, ərəb, fars, in­gilis, fran­sız və al­­man dil­lə­rin­də çı­xan «Azər­bay­can bugün» jur­na­lı­nın baş re­dak­toru (1983–84), kiril, la­tın və ərəb əlifbaları ilə nəşr olu­nan «Od­­lar yur­du» qə­zetinin baş redaktoru (1984-91), «Hür­riyet» qə­zetinin (İs­tanbul) Azər­bay­can üzrə xüsusi müx­biri (1991-93), Xa­ri­ci Turizm Şu­rasının idarə rəisi (1993-94), «XXI əsr» qə­ze­­ti­nin baş re­dak­toru (1994–96), «Yeni Fo­rum» jur­na­lı­nın (An­kara) Ba­kı təm­silçisi (1993-97) olmuş­dur. 1997-ci il­dən Azərbay­can Jur­na­list­lər Birli­yinin baş katibidir. Bakı Dövlət Uni­ver­si­teti­nin bə­dii tər­cü­mə elmi-təd­qiqat laboratoriya­sı­nın müdiri, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İns­titutunun baş elmi işçisidir. Filo­logiya elmləri doktorudur.

Azərbaycanın «Qızıl qələm», «Həsən bəy Zərdabi», «Humay», Küveytin «İs­­la­ma xid­mət», Tür­kiyə­nin «Yeni Orhun» və «Türk dün­ya­sına xid­mət», TürkSOY-un “Özəl ödül”, Türk­mə­nis­tanın «Altın əsr» mü­ka­fatları laurea­tı­dır. Azər­bay­can Yazıçı­lar və Jur­na­listlər Birliklərinin, Bey­nəlxalq Mət­buat İns­­ti­tu­tunun (İPİ, Vyana) üzvü, Beynəlxalq Jur­nalistlər Bir­likləri Konfeder­asiyası (Mos­kva) və Av­ra­siya Jurnalistlər Konfede­ra­si­yası (An­kara) idarə heyətlərinin üz­vüdür. Azə­r­bay­canın əməkdar jur­na­listidir. Tür­ko­logiya, ədə­­biyyat, tarix və jur­na­lis­ti­kaya dair ki­­­tablar yazmış, türk, rus, öz­­bək, uyğur, türk­mən, tatar, qa­qauz dillə­rin­­dən tər­cü­mələr et­miş­dir. Bu sahədəki fəaliyyətinə görə Avrasiya Tərcü­məçilər Birliyinin (An­ka­ra) sədri seçil­mişdir (2010).

Monoqrafiyaları:

1. İqlimdən-iqlimə, təqvimdən-təqvimə. Bakı, İşıq, 1987, 104 s.

2. Qutadğu bilig. Bakı, Elm, 2003, 320 s.

3. Mahmud Kaşğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri. Bakı, MBM, 2008, 432 s.

4. Mahmud Kaşğarinin 1000 illik yubileyinə 1000 biblio­qra­fik göstə­ri­ci. Bakı, MBM, 2008, 96 s.

5. Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğati-it-türk əsəri üzrə bib­lioqrafik və qrammatik göstərici. Bakı, MBM,2008,192 s.

6. Mahmud Kaşğari və onun «Divanü lüğat-it-türk» əsəri. Bakı, MBM, 2009, 532 s.

7. Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin tədrisi. Bakı, MBM, 2011, 112 s.
Nəşr olunmuş tərcümə kitabları:

1. Azərbaycan Masalları. Bakı, Yazıçı, 1982, 196 s.

2. M.B.Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, Ni­cat, 1991, 248 s.

3. Faruq Sümər. Oğuzlar. Bakı, Yazıçı, 1992, 432 s.

4. Yusif Balasağunlu. Qutadğu bilig. Bakı, Azərnəşr, 1994, 492 s.

5. Murad Tağı. Həyatım. Bakı, Oka Ofset, 1998, 92 s.

6. Erik Fichtelius. Jurnalistikanın on qızıl qaydası. Bakı, AJB, 2002, 192 s.

7. Bahəddin Ögəl. Türk mifologiyasi. Bakı, Səda, 2004, I cild, 626 s.

8. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, Ozan, 2006, I cild, 512 s.

9. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, Ozan, 2006, II cild, 400 s.

10. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, Ozan, 2006, III cild, 400 s.

11. Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, Ozan, 2006, IV cild, 752 s.

12. N.Ozerov. İlham Əliyev: Mən Azərbaycanıma ina­nı­ram. Bakı, Azərnəşr, 2007, 376 s.

13. Махмуд Кашгарский. Дивану лугат ит-тюрк. Баку, МБМ, 2009, I том, 512 с.

14. Махмуд Кашгарский. Дивану лугат ит-тюрк. Баку, МБМ, 2009, II том, 400 с.

15. Махмуд Кашгарский. Дивану лугат ит-тюрк. Баку, МБМ, 2009, III том, 492 с.

16. Oraz Yağmur. Qarabağlı ananın ağısı. Bakı, MBM, 2009, 84 s.

17. XX əsr özbək şeiri antologiyası. Bakı, MBM, 2009, 96 s.

18. Molla Nəfəs. Bu məkana gəlmişəm. Bakı, MBM, 2010, 160 s.

19. Molla Nəfəs. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2010, 240 s.

20. Todur Zanet. Ana dilim. Bakı, MBM, 2010, 104 s.

21. Məxdumqulu Fəraqi. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2010, 448 s.

22. Türk ədəbiyyati tarixi. Bakı, MBM, 2010, I cild, 602 s.

23. Türk ədəbiyyati tarixi. Bakı, MBM, 2010, II cild, 658 s.

24. Nurməhəmməd Əndəlib. Şeirlər, poemalar, dastanlar. Bakı, MBM, 2011, 292 s.

25. Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2011, 328 s.

26. Sultan Hüseyn Bayqara. Divan. Bakı, MBM, 2011, 248 s.

27. Abdulla Tukay. Millətim. Bakı, MBM, 2011, 268 s.

28. Mehri Xatun. Divan. Bakı, MBM, 2011, 368 s.

Türkcə, rusca, almanca və ermənicə bilir.

E-mail: [e-mail]

İ ç i n d ə k i l ə r:
Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Babur:

həyatı, şəxsiyyəti və əsərləri (Ramiz Əskər) ................................................3

Fərqanə.........................................................................................................20

Səkkiz yüz doxsan doqquzuncu ilin hadisələri.............................................21

Doqquz yüzüncü ilin hadisələri....................................................................43

Doqquz yüz birinci ilin hadisələri.................................................................52

Doqquz yüz ikinci ilin hadisələri..................................................................58

Doqquz yüz üçüncü ilin hadisələri...............................................................63

Doqquz yüz dördüncü ilin hadisələri............................................................79

Doqquz yüz beşinci ilin hadisələri................................................................86

Doqquz yüz altıncı ilin hadisələri.................................................................98

Doqquz yüz yeddinci ilin hadisələri...........................................................112

Doqquz yüz səkkizinci ilin hadisələri.........................................................119

Kabil...........................................................................................................138

Doqquz yüz onuncu ilin hadisələri.............................................................139

Doqquz yüz on birinci ilin hadisələri..........................................................174

Doqquz yüz on ikinci ilin hadisələri...........................................................202

Doqquz yüz on üçüncü ilin hadisələri........................................................222

Doqquz yüz on dördüncü ilin hadisələri.....................................................236

Doqquz yüz iyirmi beşinci ilin hadisələri...................................................238

Doqquz yüz iyirmi altıncı ilin hadisələri....................................................270

Hindistan.....................................................................................................274

Doqquz yüz otuz ikinci ilin hadisələri........................................................275

Doqquz yüz otuz üçüncü ilin hadisələri.....................................................324

Doqquz yüz otuz dördüncü ilin hadisələri..................................................356

Doqquz yüz otuz beşinci ilin hadisələri......................................................365

Mətnə edilən əlavələr.................................................................................405

Qeydlər və izahlar.......................................................................................409

TürkSOY kitabxanası seriyası: 12

Azərbaycn Milli Elmlər Akademiyası

Folklor İnstitutu

Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Çağatayca, türkcə və rusca

nəşrlərindən çevirən,

ön sözün, qeydlərin və izahların müəllifi:

Ramiz ƏSKƏR

Redaktoru:

Prof. Dr. Hüseyn İSMAYILOV


Zəhirəddin Məhəmməd BABUR. BABURNAMƏ.

Bakı, BXQR, 2011, 432 s.

Korrektor: Leyla

Texniki redaktor: Arif Əliyev

Kompüterdə yığdı: Solmaz Əskərova

Dizayner: Tural Rzayev

________________________________________

Çapa imzalanmışdır: 28.03.2011

Formatı: 70x100

Həcmi: 27 çap vərəqi

Tirajı: 1.000 ədəd

BXQR mətbəəsində

çap olundu

1 Bu ön söz bizim Zəhirəddin Məhəmməd Babur. Seçilmiş əsərləri. Bakı, MBM, 2011, 328 s. kitabına yazdığımız ön sözün genişləndirilmiş variantıdır. Burada Baburun poetik yaradıcılığından bəhs edən qismlər çıxarılmış, yerinə «Baburnamə» əsərinin məziyyətləri haqqında düşüncələr və təhlillər əlavə edilmişdir.

1 Cümlənin bu qismi türkcə və rusca nəşrlərdə yoxdur, özbəkcə nəşrindən aldıq.

2 Babur olayları müsəlman hicri təqvimi ilə verir. 899-cu il miladi tarixlə 1493/94-cü ilə uyğun gəlir (bundan sonra miladi tarixlər bərabərlik işarəsi ilə mötərizədə göstəriləcək).

3 Hazırda beş vilayətdən ibarət olan tarixi Fərqanə (təxminən 20 000 kv km) üç qonşu döv­lətin tər­ki­bindədir: Fərqanə, Əndican və Nəmənqan Özbəkistana, Xocənd Tacikis­ta­na, Oş isə Qırğızıstana daxildir.

4 ^ Ptolomeyin coğrafiyasına görə, dünya cənubdan şimala doğru yeddi iqlimə ayrılır və üçüncüdən beşinciyə qədər olan iqlimlər yaşamağa əlverişlidir.

5 Şahruxiyyə: əskidən Finakət və ya Bənəkət adlanan bu şəhər monqol hücumu zamanı xa­ra­baya çevrilmişdi. Əmir Teymur onu bərpa etdirərək oğlu Şahruxun şərəfinə Şahru­xiy­yə adlandırmışdı. Hazırda xarabalıqla­rı qalır.

1 Naşpati: Əndicanda yetişən və ən gözəl olduğu söylənən qovun və ya armud növü.

2 Kurqan: qala deməkdir. Orijinal mətndə bu sözlə verildiyi üçün saxladıq.

3 Ərk: içqala, bürc, qala içində qala.

4 Arx, yaxud tarnav: su kanalı.

5 Ağac: dövrə və bölgəyə görə dəyişən, təxminən 6 km olan bir uzunluq ölçüsüdür.

1 Sart: türklər və moğollar tərəfindən bəzi gövmlərin ortaq adı olaraq işlədilən termin. Sart adı Tür­küstanda moğol hakimiyyəti zamanı türk olmayan qövmlər üçün işlənmişdir. Bu­xara və Xo­kandda şəhərli və əkinçi xalqın dışındaki köçəri qırğızlara da sart deyi­lir­di. Qa­­zaxlar isə türkcə və ya fars­ca danışmalarına baxmadan oturaq əhaliyə sart de­yir­di­lər. Rəs­mi yazı dilində taciklər dışındakı türk­ləşmiş xalq bu adla anılırdı.

2 Kari: 6 tutam uzunluğunda, yəni 144 arpa boyunda bir uzunluq ölçüsü.

1 Seri: təxminən 2 milə uyğun gələn bir uzunluq ölçüsü. Bax: Qeydlər və izahlar.

2 Kənd harada, ağaclar harada.

1 Yəbrüh üs-sənəm: insan kökü adlanan bir bitki, adamotu, qanqurudan.

1 Bəy-atəkə: əslində ata və əkə "böyük qardaş" sözlərindən ibarət bir sözdür. Gənc şah­zadə­lərin tərbiyə edilməsi və şahzadələr üçün ayrılmış vilayətlərin idarəsi ilə ilgili mühüm bir mə­muriyyətə bəy-atəkəlik deyilirdi. Bizdəki atabəy və lələ tituluna uyğundur. Baburda bəy-atəkə ilə birlikdə eşik ixtiyarı ter­mini də işlənir.

2 Çar-piç və dəstar-piç: çalma sarılarkən sarığın dolaşma, bükülmə və ya qıvrılmalarına görə iş­lənən terminlər.

1 İgid: hökümdarın və ya bir bəyin yanında şəxsi tapşırıqlar məmuru; zabit.

1 Eşik ağası: bu titul haqqında bax: Qeydlər və izahlar.

2 Eşik ixtiyarı: bu titulun səlahiyyət dairəsini dəqiq müəyyən etmək çətindir.

3 Koçin: Teymur zamanında xanədanı qoruyan saray qvardiyasına verilən addır. Bu ad zamanla atadan oğula keçmişdir. Koçinlər hər hansı bir bölgəyə deyil, hökmdara bağlı idilər.

1 Xəzərilər: mənşəcə monqol olan, tacikcə danışan Əfqanıstan əhalisi. Adları Xəzər sö­zün­dən de­yil, farsca həzar (min) sözündəndir.

1 Yadaçılıq: yağış, qar yağdırmaq, külək qoparmaq üçün yada daşından istifadə edil­məsi. Mahmud Kaşğari bu barədə geniş məlumat vermişdir (bax: Divanü lüğat-it-türk. Tərcümə edən və nəşrə ha­zırlayan: Ramiz Əskər. Bakı, Ozan, 2006, III cild, s. 11; 159; 276).

2 Axtaçı: hökmdarın atları ilə məşğul olanlar üçün işlənən bir termindir.

3 Çarbağ: "çahar bağ, dörd bağça". Bu sözlə bir qismi park, bir qismi üzümlük, bir qis­mi meyvə ağacı, bir qismi də bostan olan hovuzlu bağlar nəzərdə tutulur. Babur öz haki­miy­yəti dövründə çoxlu bağ saldırmışdır.

1 Namazgah: əskidən şəhər kənarında düzəldilən və xalqın toplu halda namaz qıla bil­diyi açıq bir mey­dan.

1 Müçə "rütbə" və çərgə "dərəcə" sözlərinin açıqlaması üçün bax: Qeydlər və izahlar.

2 İlbasun: bu söz yırtıcı quşlar və sərçə kimi kiçik quşlar xaricində bütün ovlanan quş­lara veri­lən ümumi addır.

3 Balqabaq və Balqabaq meydanı: təlim atışları üçün hədəf olaraq balqabağa ox atılan meydan ol­malıdır. İs­tanbulda da "Ox meydanı" adlı bir meydan mövcuddur.

4 Piyazi: bir silah növü.

1 Möhtəsib: o dövrün əxlaq polisi, yaxud bələdiyyə işlərinə baxan məmur. O, kömək­çi­ləri ilə birlikdə küçədə-bazarda gəzərək tacirlərin alıcıları aldatmamasına diqqət edir, özünü yaxşı aparmayan adamları yerindəcə şallaqla cəzalandırırdı.

1 Çöhrə: əslində, "üz, gözəl üz" anlamına gələn deyim burada "oğlan" mənası daşıyır.

* Şeir Sədi Şirazinin Gülüstan adlı əsərindən alınmışdır.

1 Sipahi və sipahilik: atlı əsgər və bu hərbi qrupa mənsub olanlar və on­ların gör­dükləri işi ifadə etmək üçün işlənən termin.

1 O dövrdə müsəlman olmayan şəxslərin idarə etdiyi torpaqlara hərbi səfərlərdə və sa­vaş­larda iştirak edən hökmdarlara "qazi" ünvanı verilirdi.

2 Qaraqoyunlu Cahan şahın ölümündən sonra Ağqoyunlu Uzun Həsən İraqda və Azər­bay­can­da güc­lənmiş, Cahan şahın oğlu Hüseynəli Əbu Səiddən kömək istəmişdi. Əbu Səid Azər­bay­cana girdikdən sonra ordusuyla Qarabağda qışlarkən qıtlıq baş vermiş, Uzun Həsən onu ya­xalayıb öldürmüşdü (rəcəb 873=1469-un əvvəli).

1 Bahadırlıq payəsi: çuldu, yaxud bahadurluq ülüşü: savaşda göstərilən şücaətə görə hökm­darın hüzu­runda verilən maddi mükafat üçün işlənən termin.

2 Zəmbərək: holuqlu taxtaya bağlı qurma yaydan və dörd guşəli, baş barmaq qalınlığın­da, ucu də­mirli, arxasında düz uçmağı təmin edən lələyi olan oxdan meydana gələn atəşsiz silah nö­vü. Əsgərin zireh­lərini dələcək gücdədir.

1 Kutas: bir dağ öküzü növü.

1 İlqar/ilgər: bu terminlə çox sürətli hərəkət edən yüngül silahlı bölük, yaxud kiçik hərbi dəstə və ya hissə nəzərdə tutulmuş olmalıdır. Bax: Qeydlər və izahlar.

1 Qazan: əslində böyük tava mənasına gələn bu söz böyük top anlamında da işlənir.

1 Ağa, yaxud ağaca: yaşca böyük anlamına gələn ağa termini sonradan hansısa bir qu­rumun başında duranlara məxsus ünvan olmuşdur.

1 Yükündürmək: Baburda hökümdarın oğullarına və ya bəylərinə hər hansı bir rütbə və ya mövqe verərkən keçiri­lən bir törəni göstərir. Digər bir mənası hökmdar önündə sayğı ilə diz çökməkdir. Bax: Qeydlər və izahlar.

1 Qazax: bu söz həm "mərd, cəsur", həm də «köçəri» mənasında işlənir.

2 İçki: içə aid, səmimi dost, xas adam, qvardiya deməkdir.

3 Möhürdar. Tamğa, nişan və daha sonra işlənən möhür termimi yazılan rəsmi mək­tub­ların başqaları tərəfindən açılmaması üçün qoyulan işarəyə deyilir.

1 Pəhər: Hindistanda günün səkkizdə birinə (3 saat) verilən ad.

2 Küruh: Hindistanda 4.000 qədəm uzunluqdakı məsafə ölçüsünə verilən ad.

1 Bu koordinatlar ortaçağ hesablarına görədir. Modern standartlara görə, Səmərqənd 67° uzunluq və 39° 40' en dairəsindədir.

2 Bəldeyi-məhfu­zə: (Allahın) hifz etdiyi yer, hifz olunan şəhər deməkdir.

1 Quran, Bəqərə surəsi: "İbrahim İsmayıl ilə bərabər Evin təməllərini yüksəldir" (2:127).

1 Zic: yaxud zeyr: əskidən ulduzların yerlərini və hərəkətlərini göstərmək üçün hazır­lanmış cədvəl, kataloq.

1 Dəyirman suyu: axan suların miqdarını ölçmək üçün işlənən bir təbir.

2 Toqqay: çayın qıvrılması nəticəsində yaranan çıxıntıya verilən ad.

1 Tümən: bir neçə mənası vardır: qəza (rayon), bölgə, on min, pul vahidi.

2 Tavaçı: qoşunda intizamı təmin edən, komandanın əmrlərini çatdıran subay.

1 Qılquyruq: çox incə quyruqlu bir cins ördək, yabani toyuq, qır kəkliyi, fazan.

2 Bağrı-qara: quşun rənginə görə verilən bir sıfət olub sonra quşun adı yerinə keç­mişdir.

3 «Abbas kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 853-cü il (=1449/50) edir.

1 «Baba Hüseyn kuşt» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi hicri tarixlə 854-cü il (=1450/51) edir.

1 Fülus: mis pul, bir təngənin dörddə biri. Maaşlar və bəxşişlər fülusla ifadə edilirdi.

1 Nökər: birinin əmri altına girərək onun xidmətində və məiyyətində olan, sıravi əsgər­dən baş­layaraq bəyə qədər çeşidli dərəcəli hərbi və mülki adamlar üçün işlənən termin.

1 Sədi Şirazidən.

1 Tanıman/tanımal: hökmdar və ya idarə amirinin yanında öz qəbiləsini təmsil edən və qəbiləsinə ait xü­suslarda məsləhətçi olan adama verilən bir ünvan ola bilər.

1 Gözlərini duz-çörək tutdu deməkdir.

1 O dönəmin türk gələnəklərinə görə hədiyyələr doqquzlu qruplar halında verilirdi.

1 «Fəthi-Babur bahadur» sözlərinin əbcəd hesabı ilə cəmi 906 (=1500) deməkdir.

1 Sədi Şirazidən.

2 İnama görə, Zöhrə ulduzu adama şans gətirirdi. Ona görə də daha şanslı ola bilmək üçün Zöhrə­nin öz tərəf­lərində olduğu zaman savaşa başlamağa çalışırdılar.

1 Navək: bir yay növü.

1 Öküz azsa, onda nə edərik (farsca). Gav+qum həm də qaranlıq deməkdir. Söz oyu­nu.

1 «Vəfat şod Noyan» sözlərindəki hərflərin cəmi əbcəd hesabı ilə 907 (=1501/02) edir.

1 Sədi Şiraziyə aiddir. İlk beyt «Bustan»dan, iki beyt isə «Gülüstan»dan alınmışdır.

1 Sədi Şirazidən.

1 Ay-balta: təbərzin, kəsən qismi, yəni ağzı aypara şəklində olduğu üçün belə adlanır.

1 Şikdar: hərbi bir vəzifədir.

1 Pas: günün səkkizdə birinə verilən ad, yəni üç saat.

1 Baburun xatirələri 908-ci ilin hadisələri başa çatmadan burada kəsilir, 909-cu ilin ha­disələri isə bütünlüklə yoxdur. Həmin çatışmayan dövrdə bu hadisələr baş vermişdir: 909-cu ildə Əndican Baburun dayıları olan iki mo­ğol xanının əlində, Babur özü dayılarının ya­nında olmuşdur. Tənbəlin və­ziyyəti çox pisləşmiş, Fərqanədə qala bilmək üçün Şey­baniyə tabe olmağı qəbul edərək onu köməyə çağırmışdır. Şeybani xan savaşda moğol xan­ları­nı məğ­lub etmiş, ancaq onları öldürməmiş, onların soyundan qızlar alaraq xan­ları burax­mışdır. Məqsədi moğolları öz ordusuna qatmaqdır.

Bu savaş zamanı dayılarının ordusunda olan Babur qaçmağı bacarmış və Şeybani onu yaxalaya bilməmişdir. Babur qaçıb Fərqanənin cənubundakı dağlarda gizlənmişdir. Şeybani xan Daşkəndi və Seyhunun sağ sahilindəki bir çox ye­ri də almışdır. Sonra Bəlxdə Bədiüz­za­man Mirzənin üstünə hü­cum edib şəhəri bir neçə ay mühasirədə saxlamış, lakin ala bil­mə­mişdir. Daha son­ra Tənbəli Əndicanda ələ keçirmiş və öldürmüşdür. Bundan sonra Fər­qanəyə bütünlüklə hakim olmuşdur.

Babur isə Fərqanənin cənubundakı dağlardan Xorasana getməyi qərara almışdır. Bu zaman onun yanında üç yüzdən bir az artıq adam olmuşdur.

1 Sədi Şirazidən.

1 Qari: Hindistanda işlənən və 24 dəqiqəyə bərabər olan bir zaman ölçüsü.

2 O keçidi su apardı.

3 Quran, əl-İmran surəsi, 3:26.

1 Uruq: qohum, əqrəba, boy; ailə üzvləri.

1 Əmlük: Kabilin bir bölgəsində olub, digər yerlərdə olmayan bir meyvə. Türklər ona "qara yemiş" deyirlər.

2 Çilgüzə: bir fıstıq növü.

3 Rivac: larivac da deyilir, köklərindən düzəldilən dərman müshilə yaxşı təsir edir.

4 Badrəng: limona bənzər yaşıl bir meyvədir. Böyük bir xiyar növünə də belə deyilir.

1 Çikin-tala otu: heyvanlara yedirilən bir ot növü.

1 Cuyi-xoş: hərflərin cəmi əbcəd hesabı ilə 926 edir.

1 Lek: 100.000-ə uyğun gələn bir rəqəm.

2 Şahruxi: qızıl ölçüdür, 1 şahruxi = 4.5 qızıl quruş.

1 «Şəhərin qapılarını bağlamaq olar, müxaliflərin ağzını bağlamaq olmaz».

2 Eşşək yükü: mətndə xarvar və ya xərvar olaraq keçən bu ağırlıq ölçüsünün dəyəri də­qiq müəyyən deyil. Xalvar sözü də bu sözdən olmalıdır.