Zeynalova Ülkər İlham qızı “Müəssisələrin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində strateji marketinqin tətbiq edilməsi”
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti
- Fəsil I. İqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası və strategiyası 1.1. İqtisadi təhlükəsizlik bazar iqtisadiyyatı kateqoriyası kimi
|
Tədqiqatın elmi yenilikləri. Tədqiqatın elmi yenilikləri aşağıdakılardır:
- təhlükəsizlik elementlərini nəzərə almaqla iqtisadi təhlükəsizlik anlayışının dəqiqləşdirilməsi; - müəssisənin iqtisadi təhlükəsizliyinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin mövcud göstəricilərindən fərqli olaraq istehsalın aktivliyini, maliyyə vəziyyətini və sosial inkişafı xarakterizə edən göstəriciləri, bazar göstəricilərini əhatə edən göstəricilər sisteminin formalaşdırılması; - iqtisadi təhlükəsizliyin səviyyəsini tam və ətraflı qiymətləndirməyə, müəssisənin inkişafının çoxsaylı alternativ variantlarını modelləşdirməyə və iqtisadi 5 təhlükəsizliyin optimal səviyyəsini müəyyən etməyə imkan verən struktur-məntiq modelinin hazırlanması; - müəssisənin iqtisadi təhlükəsizliyinin vəziyyətinin ekspres qiymətləndirmə metodunun və monitorinq sisteminin hazırlanması. Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Tədqiqat işinin praktikaya tətbiqi müəssisənin iqtisadi təhlükəsizliyinə dair hərtərəfli əsaslandırılmış idarəetmə qərarları qəbul etməyə, iqtisadi təhlükəsizliyin optimal səviyyəsini müəyyən etməyə və müəssisənin dayanıqlı inkişafına nail olmağa imkan verəcəkdir. 6 Fəsil I. İqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası və strategiyası 1.1. İqtisadi təhlükəsizlik bazar iqtisadiyyatı kateqoriyası kimi Hal-hazırda iqtisadi təhlükəsizlik iqtisadi asılılıq və müstəqillik, sabitlik və qeyri-sabitlik, iqtisadi təzyiq, şantaj, məcbur etmə və aqressiya kateqoriyaları ilə sıx əlaqəli olan kateqoriya kimi qəbul edilir. Rus alimi E. N. Pozdnyakov iqtisadi təhlü- kəsizliyi belə izah etmişdir: “İqtisadi təhlükəsizlik müəyyən hadisə nəticəsində bazar subyektlərinə (dövlətə, ayrı-ayrı regiona, müəssisəyə və ya fərdlərə) vurulan zərərdən və ya ziyandan müdafiə olunmadır” [19]. İqtisadi ədəbiyyatda iqtisadi təhlükəsizliyin 4 səviyyəsi: 1) beynəlxalq (qlobal və ya regional) təhlükəsizlik, 2) milli təhlükəsizlik, 3) lokal (ölkə daxilində regional və ya sahəvi) və 4) xüsusi (müəssisə və şəxsi) təhlükəsizlik səviyyələri qeyd olunur. Beynəlxalq təhlükəsizlik dedikdə heç bir xarici təzyiqə məruz qalmadan və bir- birinin daxili işlərinə qarışmamaq, qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı sərfəli əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanmaqla dünya dövlətlərinin hər birinə müstəqil surətdə sosial və iqtisadi inkişaf strategiyası seçməyə və həyata keçirməyə imkan verən paktların, sazişlərin, razılaşmaların və yan-yana yaşamanın beynəlxalq hüquqi şərtləri kompleksi başa düşülür. Milli təhlükəsizlik – iqtisadiyyatın, ölkənin milli maraqlarının zəmanətli müdafiəsini, harmonik dayanıqlı sosial istiqamətli inkişafını, hətta xarici və daxili proseslərin əlverişsiz olduğu situasiyalarda belə kafi səviyyədə istehsal və müdafiə potensialını təmin edən vəziyyətidir. İstehsalın inteqrasiyası baş verdiyi hallarda milli təhlükəsizlik beynəlxalq təhlükəsizlik məsələsi ilə daha çox qarışır. Xüsusi və ya şəxsi təhlükəsizlik hüquqi, istehsal və ya təşkilati əlaqələrin, maddi və intellektual resursların stabil fəaliyyət göstərməsini, maliyyə-kommersiya uğuru qazanılmasını, elmi-texniki tərəqqiyə və sosial inkişafa nail olunmasını təmin edən vəziyyətidir. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi dövlətin ən vacib funksiyalarından biridir. Iqtisadi təhlükəsizlik problemi cəmiyyətin inkişafının hər bir mərhələsində iqtisadi inkişafın törəməsi kimi müəyyən olunur. Belə ki, bu problemin 7 konkret məzmunu və mahiyyəti cəmiyyətin inkişafının hər bir mərhələsində formalaşan situasiya ilə müəyyən olunur. Ölkəmizin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin səciyyəvi problemləri burada formalaşmış sosial-iqtisadi situasiya ilə şərtlənir. “Milli təhlükəsizlik” anlayışı ilə yanaşı “iqtisadi təhlükəsizlik” anlayışı da müasir cəmiyyətin daxili və xarici siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Çünki iqtisadiyyat cəmiyyətin, dövlətin və fərdin fəaliyyətinin həyati vacib tərəfi olduğundan iqtisadiyytın həyat qabiliyyətliliyi, mümkün daxili və xarici təhlükələr yarandığı hallarda onun dayanıqlılığı qiymətləndirilmədiyi halda milli təhlükəsizlik anlayışı heç bir şeyi ifadə etmir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müdafiə, informasiya, ekoloji, ərzaq, enerji və s. təhlükəsizlik məsələlərini də əhatə etdiyindən “milli təhlükəsizlik” məfhumu “iqtisadi təhlükəsizlik” anlayışından kifayət qədər geniş anlayışdır. Ölkəmizin iqtisadi sisteminin fəaliyyətinin müasir bazar şərtləri iqtisadi təhlükəsizlik problemini aktual bir problemə çevirmişdir. Ölkəmizin iqtisadiyyatının planlı və ya mərkəzləşdirilmiş inzibati-amirlik sistemindən bazar münasibətlərinə keçidi bir sıra neqativ amillərlə müşayiət olunur. Bunlara ilk növbədə qanun- vericiliyin mükəmməl olmaması, siyasi, iqtisadi və cəmiyyətin həyatının sosial tərəf- lərinin qeyri-stabilliyi və ən başlıcası, ölkənin gələcək inkişafının qeyri-müəyyənliyi aiddir. Buna görə də həm fəaliyyətin stabilliyinin, bütünlükdə cəmiyyətin maraqları naminə mənfəətin artırılmasının, həm də ölkənin iqtisadi sisteminin əsası olan müəs- sisənin maraqlarının gözlənilməsinin təminatı olan iqtisadi təhlükəsizlik probleminin öyrənilməsi zərurəti meydan çıxır. Müəssisəyə təsərrüfatçılığın müstəqil subyekti kimi yanaşıldıqda iqtisadi təhlükəsizlik onun fəaliyyətinin stabilliyini, maliyyə-kommersiya uğurunu, elmi- texnili tərəqqini və sosial inkişafını təmin edən hüquqi, iqtisadi münasibətlər, təşkilati əlaqələr, maddi və intellektual resursların müasir vəziyyəti vasitəsi kimi çıxış edir. Bunlar həm də iqtisadi təhlükəsizlik sisteminin idarə edilməsinin təhlilini, tərtib və idarə edilməsini şərtləndirir. 8 Qeyd etmək lazımdır ki, müəssisənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə kompleks proqram hələ kifayət qədər işlənib hazırlanmamışdır. İqtisadi ədəbiyyatda müəssisənin iqtisadi təhlükəsizliyinin ən çox sosial-iqtisadi sistem baxımdan nəzərdən keçirilməsi təklif edilir [17]. Bu halda sistemin fəaliyyəti üçün təhlükə yaradan hadisələri bu fəaliyyətə neqativ təsir edən amillər kimi ifadə etmək və bu amillərin müəssisənin iş qabiliyyətinə təsir səviyyəsini müəyyənləşdirmək olar. Ənənəvi olaraq iqtisadi təhlükəsizlik sosial-iqtisadi sistemin mühüm keyfiyyət xarakteristikası kimi nəzərdən keçirilir. Iqtisadi təhlükəsizlik aşağıdakı 3 mühüm elementdən ibarət mürəkkəb struktura malikdir: 1. İqtisadi müstəqillik (təsərrüfatçılıq fəaliyyətində sərbəstlik və seçim azadlığı). Bu element a) istehsal, əmək və digər resurslara nəzarət edilməsi imkanını, b) istehsalın, effektliliyinin və məhsulun keyfiyyətinin müəssisənin rəqabət qabiliyyətliliyini təmin edən səviyyəsinə, həmçinin müəssisəyə daxili və xarici bazarlarda, kooperasiya əlaqələrində və elmi-texniki nailiyyətlərin mübadiləsində bərabər hüquqlu tərəfdaş kimi iştirak etməsinə imkan verən səviyyəsinə nail olunmasını nəzərdə tutur. 2. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq əmlakın müdafiəsini, işgüzar aktivlik üçün şərait və təminat yaradan şəraitin yaradılmasını, situasiyanı destabilizasiya edən amilləri əngəllənməsini (iqtisadiyyatda kriminal strukturlara qarşı mübarizə, gəlirlərin bölgüsündə ciddi fərqlərin qarşısının alınmasını və bu kimi neqativ halların aradan qaldırılmasını) nəzərdə tutan iqtisadi durumun stabilliyi və dayanıqlığı. 3. Müasir, dinamik inkişaf edən dünyada xüsusi vacib olan daxili səbəblərdən törəyən inkişafa və tərəqiyyə meyllilik qabiliyyəti. Investisiya və innovasiya istiqa- mətli işləmələr, işçilərin peşəkarlıq, maarifləndirmə və ümumi mədəni səviyyəsinin artırılması müəssisənin iqtisadiyyatının dayanıqlılığının və özünü qoruyub saxlama qabiliyyətinin zəruri və vacib şərti olur. Yuxarıda izah edilənləri ümumiləşdirərək belə nəticəyə gələ bilərik ki, iqtisadi təhlükəsizlik müəssisənin sosial-iqtisadi vəziyyətinin stabilliyini, müstəqilliyini, 9 dayanıqlılığını, daimi yeniləşməsini və özünü təkmilləşdirmə qabiliyyətini təmin edən şərtlərin və amillərin məcmudur. Iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyətini düzgün anlamaq üçün onun “inkişaf” və “dayanıqlılıq” məfhumları ilə əlaqəsini nəzərdən keçirmək lazımdır. Çünki inkişaf iqtisadi təhlükəsizliyin komponentlərindən biridir. Belə ki, iqtisadiyyatında dəyişiklik baş vermədiyi halda müəssisənin “yaşama”, həmçinin daxili və xarici təhlükələrə müqavimət göstərmək və uyğunlaşma imkanı ciddi surətdə azalır. Təhlükəsizlik və dayanıqlılıq isə tam və bütöv sistem olan müəssisənin iqtisadiyyatının mühüm xarakteristikasıdır. İqtisadiyyatın dayanıqlılığı onun elementlərinin, şaquli, üfüqi və digər əlaqələrinin möhkəmliliyini və etibarlılığını, daxili və xarici “yüklənməyə” tab gətirmə qabiliyyətini xarakterizə edir. İqtisadiyyatın təhlükəsizliyi obyektin daxili və xarici təhlükələrin yaranması, həmin təhlükələrin öncədən baş verməsinin söylənməsi və proqnozlaşdırılması çətin olan amillər baxımından həmin obyektin vəziyyətidir. Müəssisənin iqtisadi sistemi, onun istehsal və maliyyə resursları və s. arasındakı əlaqə (nisbət) nə qədər dayanıqlı olarsa, onda müəssisə iqtisadi baxımdan bir o qədər həyat qabiliyyətli və deməli, onun iqtisadi təhlükəsizliyi kifayət qədər yüksək olur. Sistemin müxtəlif elementləri arasında nisbətin və əlaqələrin pozulması qeyri- stabilliyin yaranmasına səbəb olur və iqtisadiyyatın təhlükəsiz vəziyyətdən təhlükəli vəziyyətə keçidinə dəlalət edir. İqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyətini meyarlar və göstəricilər sistemi vasitəsi ilə aşkar etmək mümkündür. İqtisadi təhlükəsizlik meyarları iqtisadiyyatın vəziyyətinin onun mahiyyətini əks etdirən proseslər baxımından qiymətləndirilməsidir. Bura maddi və intellektual resursların, onlardan effektli istifadə edilməsinin, rəqabət qabi- liyyətliliyinin, hüquqi müstəqilliyinin, sosial stabilliyinin və s. qiymətləndirilməsi aiddir. Iqtisadi təhlükəsizlik üçün göstəricilərdən daha çox bu göstəricilərin hüdud qiy- mətləri vacibdir. Bu göstəricilərin hüdud qiymətləri elə bir kəmiyyətdir ki, onlardan kənarlaşmalar inkişafın və təkrar istehsalın normal gedişinin pozulmasına, iqtisadi təhlükəsizlik sahəsində neqativ və dağıdıcı meyllərin yaranmasına gətirib çıxarır. 10 İqtisadi təhlükəsizliyə yalnız qiymətləri onlar üçün müəyyən edilmiş hüdud qiymətləri daxilində olan göstəricilər kompleksinin tapılması ilə nail olmaq mümkündür. İqtisadi təhlükəsizliyə, o cümlədən ölkəmizin iqtisadi təlükəsizliyinə təsir edən amillər iki qrupa: 1) təbii və 2) hökümətin yürütdüyü siyasət amillərinə bölünür. Birinci qrup amillərə a) ölkənin malik olduğu təbii ehtiyatlar, b) ölkənin yerləşdiyi coğrafi mövqe və c) ölkənin əmək ehtiyatları, ikinci qrup amillərə isə a) ölkənin iqtisadi quruluşu, b) idarəçilik metodları, c) iqtisadi qanunvericilik aktları, d) zəruri iqtisadi biliklər, e) ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə yeri və ə) inteqrasiya aid edilir [1, s. 130]. Hər bir ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin göstəriciləri və onların kəmiyyəti həmin ölkənin hökuməti tərəfindən müəyyən olunur. Ölkəmizin iqtisadi təhlükəsizlik göstəriciləri, onların hədləri və faktiki qiymətləri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 1.1). Cədvəl 1.1 Ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik göstəriciləri və onların həddləri Göstəricilər Həddi* Faktiki** Əsas kapitala investisiya (ÜDM-ə görə %-lə) 25 37 Müdafiə xərcləri (ÜDM-ə görə %-lə) 3 8,4 Elmə və təhsilə çəkilən xərclərin xüsusi çəkisi (ÜDM-ə görə %-lə) 1,5 3,4 Pul gəlirləri yaşayış minimumundan aşağı olan əhalinin xüsusi çəkisi (bütün əhaliyə görə %-lə) 7 6,6 10% ən yuxarı və 10% ən təminatlı olan əhalinin gəlirlərinin nisbəti 8 dəfə 2,1 dəfə İşsizliyin səviyyəsi (iqtisadi aktiv əhaliyə görə %-lə) 5-8 4,9 Monetarlaşmanının səviyyəsi (ilin sonuna M2 göstəricisinin ÜDM-a görə çəkisi, %-lə) 5 32,1 Xarici borclar (ÜDM-ə görə %-lə) 30 19,8 Inflyasiya səviyyəsi ( %-lə) 2,5 4 Daxili borclar (ÜDM-ə görə %-lə) 30 12,7 Dövlət borclarının ödənilməsi üçün xərclərin ümumi çəkisi (dövlət büdcəsinin xərclərinin ümumi həcminə görə %-lə) 20 3,7 Dövlət büdcəsinin kəsiri (ÜDM-ə görə %-lə) 3 4,8 Mənbə: * - Bərxudarov M., N. Məmmədov İqtisadi təhlükəsizlik, Bakı, ADİU, 2006, s.82 ** - müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlar əsasında müəllif tərəfindən hesablanmışdır 11 Cədvəl 1.1-də verilmiş məlumatlardan göründüyü kimi, müdafiə xərcləri, inflyasiya xərcləri və dövlət büdcəsinin kəsiri istisna olmaqla iqtisadi təhlükəsizliyin digər göstəricilərinin səviyyəsi ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi üçün heç bir təhlükə yaratmır. Müdafiə xərclərinin və inflyasiyanın səviyəsinin yol verilən həddən yüksək olmasını isə müvafiq olaraq ölkəmizin Ermənistanla müharibə vəziyyətində olması və dolların məzənnəsinin artması ilə izah edilir. İqtisadi təhlükəsizliyin təmin edilməsinin strateji məqsədi mövcudolma, inkişaf, stabillik, daxili və xarici təhlükələrin mənfi təsirinə qarşıdurmaq, tab gətirə bilmək üçün zəruri olan şəraitin yaradılmasıdır. İqtisadi təhlükəsizliyin strateji məqsədi onun təmin edilməsi üzrə vəzifə və tədbirlər kompleksinə uyğun olaraq konkretləşdirilir. İqtisadi təhlükəsizliyin vəzifələrini iki səviyyəyə: 1) makroiqtisadi və 2) mik- roiqtisadi vəzifələrə ayırmaq olar. Makroiqtisadi səviyyənin əsas vəzifələrinə a) məcmu tələbin artırılmasını; b) əlverişli investisiya mühitinin yaradılmasını; c) ixracın stimullaşdırılmasını; d) hamı tərəfindən qəbul olunmuş prosedurlar çərçivəsində idxalın tənzimlənməsini və s. aid etmək olar. Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sisteminin mikro səviyyəsi iqtisadi baxımdan effektli olan subyektlərin inkişafının dəstəklənməsinin və stimullaşdırılmasının vəzifələrinə, iqtisadi baxımdan effektli olmayan subyektlərin ləğv edilməsinə və yenidən təşkil olunmasına, davranış normalarının tətbiq edilməsinə və s. uyğun olaraq müəyyən edilir. Rusiyalı alim A. İ. Arxipovun fikirincə bunun üçün birincisi, “artım nöqtəsi”, yəni azad və rəqabətli bazarda real ödəmə qabiliyyətli tələbi tapa bilən müəssisə və təşkilatların aşkar edilməli, ikincisi, fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların təsər- rüfatçılıq sistemində rol və yeri müəyyən edilməli, fəaliyyəti effektsiz olan müəssisə və təşkilatlar ləğv edilməli, dövlət müəssisələrin idarə edilməsinin effektliliyi artırılmalı, üçüncüsü, dövlət ehtiyaclarının təmin edilməsi üçün zəruri olan məhsulları istehsal edən müəssisələr (yalnız hərbi sifarişləri yerinə yetirən və konversiyaya məruz qalmayan müdafiə kompleksi müəssisələrinin, nüvə itkilərinin emalı müəssisələrinin və s.), həmçinin nəzarət səhm paketi dövlətə məxsus olan təsərrüfat subyektləri müəyyən edilməli və beşincisi, dövlətin himayəsinə ehtiyacı 12 olan müəssisələrin siyahısı müəyyən edilməlidir [23]. Qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün onların realizasiyasının iqtisadi təhlükənin qarşısını alan təşkilati-iqtisadi sistemi və hüquqi tədbirləri əhatə edən mexanizmi hazırlanmalıdır. A.İ.Arxipov və E.A.İvanov tərəfindən qlobal səviyyə üçün hazırlanmış formal struktura görə təsərrüfat subyektinin iqtisadi vəziyyətinin təhlükəsizliyi bu mərhələlərə bölünür: 1) Təsərrüfat subyektinin vəziyyətinin hərtərəfli xülasəsi və qiymətləndirilməsi; 2) Faktiki nəticələrin plan- laşdırlan göstəriciləri ilə müqayisəsi; 3) Qərarların qəbulunun mərhələlərinə uyğun realizə edildiyi halda təmin edilməsi. Yuxarıda qeyd edilən proses mahiyətcə istənilən fəaliyyətə, məsələn, istehsal, iqtisadi, marketinq və s. fəaliyyətə nəzarət sistemidir. Buna görə də iqtisadi təhlükəsizliyi təmin edən mexanizm özündə a) daxili və xarici təhlükənin aşkar edilməsinin və proqnozlaşdırılmasının vəziyyətinin obyektiv və hərtərəfli moniti- Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|