Зиёдулла Давронов

Beshinchi manba:
kalom (arab,–so‘z, nutq) islom ilohiyotining ilk
shakli. Falsafiy ta’limot sifatida arab xalifaligida VIII asrda paydo bo‘lgan.
IX asrga kelib, O‘rta Osiyoga tarqalgan. Kalom tarafdorlari mutakallimlar
deyiladi. Kalom asoschisi
al – Ash’ariy
(873-935)dir. Kalomda aytilishicha,
Olloh ham insoniy xususiyatlarga ega, deb tushuntiriladi. Kalomchilar
Qur’onga suyanib jannat va do‘zaxni azaliy mavjud, deb biladi. Insonda
erkinlik yo‘q, barcha qilmishlari uchun insonlar Olloh oldida javob beradi.
Oltinchi manba:
fiqh (arab-tushunish) musulmon huquqshunosligini
ishlab chiquvchi soha. Huquqshunoslik fani sifatida ham qo‘llaniladi. Shariat
manbalarini ishlab chiqish, shariatni hayotga tadbiq qilish bilan
shug‘ullanadi. Fiqh bilan shug‘ullangan olimlar (O‘rta Osiyoda)
Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy
lardir. Huquqda 4
mazhab (yo‘nalish) bor: hanafiya, molikiya, shofi’iya va hanbaliyalar.
O‘rta asrlarda O‘rta Osiyodagi falsafa ana shu manbalarga asoslanib
targ‘ib qilingan. Olam to‘g‘risida islom dini ma’lumotlaridan kelib chiqib
ta’rif berilgan.
Vatanimiz jahondagi yirik madaniy markazlaridan biri bo‘lib
kelganiga shubha yo‘q. O‘sha qadimgi davrlardayoq mamlakat ichkarisida

---

75
iqtisodiy, ma’naviy, siyosiy, o‘ziga xos turmush tarzi, xalqning xarakteri
mukammalashgan. Sharq mamlakatlari – Hindiston, Xitoy bilan bo‘lgan
iqtisodiy, siyosiy sohadagi munosabatlar mamlakatimiz ravnaqining orqada
qolishiga yo‘l qo‘ymagan. O‘z navbatida mamlakatimiz hududida
rivojlangan ilg‘or urf-odatlar, Sharq mamlakatlari madaniyati, falsafasiga o‘z
ta’sirini o‘tkazgan. Insoniylik sifatlari keng tarqalgan. Ana shunday insoniy-
falsafiy fazilatlaridan biri diniy bag‘rikenglikdir.
Bag‘rikenglik – dunyodagi turlicha boy madaniyatlar, urf-odatlarni
ifodalashning va insonning alohidaligini namoyon qilishning xilma-xil
usullarini hurmat qilish, qabul qilish va to‘g‘ri tushunishni anglatadi.
Qisqacha aytadigan bo‘lsak,