aqip kapayincaya kadar
geger. -К о 'z ochib
yimguncha о 'tib ketadi.
Ajralmas sintaktik konstruksiyaga aylangan
birikmalar murakkab miqdor-daraja holi vazifasini bajarishi mumkin:
Gokyuzunun
senede dokuz ay
geceli gundtizlu mezanma doktugii
yaseminlere sen de birkag beyaz gigek Have edersin.-Falakningyilda
to ‘qqiz oy
kecha-yu kunduz qabrimga to 'kkan yasminlariga sen ham
bir nechta gul qo ‘shasan.
Miqdor-daraja holi son hamda hisob so'zlari birikuvi bilan
ifodalanishi mumkin. Bunda
defa, kez, kerre
so'zlari ishtirok etishi
mumkin:
Simdiye kadar bir defa bile mahkeme ile vaz gegtikleri
olmamif.-Hozirgacha bir marotaba ham mahkama bilan voz kechgan
hollari bo ‘Imagan.
Miqdor-daraja hollari “miqdor-daraja ravishi + ot” shaklidagi
birikmalar bilan ifodalanishi mumkin:
<^ok
zaman
kan iginde bafinm
ay yddizli ba^hgi altmda yamk ve kavi yuzti bir tablo gibi duruyor. -
Oy-yulduz tamg'ali bosh kiyimi ostidagi alaqanday nur taratayotgan
qonga belangan yuzi uzoq pay>t bir portretga о 'xshab turdi.
225
2.3.4.GAP B O LA K LA R I TARTIBI
Mavzuning o‘quv maqsadi: turk tilidagi bosh va ikkinchi
darajali boiaklam i gapga tartib berishda jolashish o‘rni haqida bilim
hosit qilish.
Tayanch so‘z va iboralar:
gap bo ‘laklari tartibi, gap bo 'laklari-
ning odatiy tartibi, gap bo ‘laklarining noodatiy tartibi (inversiya).
Gapni tashkil etuvchi asoslari - boiaklari tartibi uning
nutqda joylashishini koi'satuvchi sintaktik hodisadir. Turk tilida gap
boiaklarining joylashish о ‘mi erkin boisa-da, ayrimlari gapning turli
o‘rinlarida, ba’zilari faqat muayyan o‘rinlarda keladi. Umuman, shu
asosda so'zlarning to 'g ‘ri (odatiy) va teskari (noodatiy) tartibi farq
qilinadi. Gap boiaklarining noodatiy tartibi - inversiya hodisasini
yuzaga keltiradi. Gap boiaklarining odatiy va noodatiy tartibi
turk tilida to‘g‘ri va ters gap turlarini vujudga keltiradi. Turk tilida
to‘g ‘ri gap
deyilganda hukm unsuri - kesimning gap oxirida kelishi
tushuniladi. To‘g‘ri gapning ziddi
ters gap
kesimi gap oxiridan oldinga
ko‘chirilgan gapdir. Ters gap to‘g‘ri gap singari xabar, istak bildirish
turi boiib, o‘ziga xos tartibga va qonun-qoidaga ega. Turk tilidagi til
materiallarini to1 plash va tahlil qilish mobaynida inversiyaga uchragan
gap qofiyali, vaznli nutqdagina emas, bayoniy tipdagi matnlarda ham
keng yoyilganligini ko'rsatdi. Inversiyali gaplar maqol, matallarga
ham xos:
Inanma dostuna saman doldurur postuna.
—
Ishonmagin
do ‘stingga, somon tiqarpo ‘stingga.
Turk tilida gap boiaklarining odatdagi tartibi quyidagichadir:
“ANIQLOVChI + EGA + TO‘LDIRUVChI + HOL + KESIM"
Turk tilida odatda ega gapning boshida, kesim gapning oxirida
keladi:
Ben evleniyorum. - Men uylanayapman.
Bunda egaga tobe
so‘zlar egadan oldin, kesimga taalluqli so‘zlar kesimdan avval turadi.
Ega va kesimning o'rin almashinib ishlatilishi, ya'ni boshboiaklarning
inversiyasi keng qoilanadi. Masalan:
Рек de gerqek olmayacak hiilya
degil bu...- Juda ham haqiqatga о ‘xshamaydigan xayol emas bu...
Toidiruvchi feig a bogianib kelib, undan anglashilgan
harakat-holat bevosita yoki bavosita
0
‘tgan predmet tushunchasini
bildiradi. Toidiruvchi odatda toidirilmishdan avval keladi. Turk
tilida toidiruvchining inversiyasi faol qoilaniladi. Toidiruvchi va
226
toidirilmishning o‘rin almashishi toidirilmish kesim vazifasini
bajarganda ro'y beradi:
Birbirimiz igin, birbirimizin olmak igin
oluyoruz. istiyoruz birbirimizil - Bir-birimiz uchun, bir- birimizniki
bo ‘lish uchun о 'lyapmiz. Istayapmiz bi- birimizni!
Ma’ lumki, vositasiz to‘ ldiruvchi odatdagi tartibli gapda belgili va
belgisiz qoilanishi mumkin. Ya’ni tushum kelishigining qo'shirnehasi
tushirib qoldirilishi mumkin. Toidiruvchi va toidirilmishning
inversiyasi ro‘y bergan gaplarda vositasiz toidiruvchi doim belgili
ishlatiladi:
(jarip, ne izlemeler, ne oldiirmek istemeleri korkutuyor
artik beni. - G ‘alati, endi na ta ’qiblar, na sui ’qasd orzusi qo ‘rqityapti
meni.
Toidirilmish va toidiruvchining joylashuv o‘rnining o'zgarishi
ko‘pincha buyruq gaplarda ro'y beradi:
Oyleyse, birak о kadini. -
Unday bo ‘Isa, tashla и xotinni.
Vositali toidiruvchi ham aslida toidirilmishdan ilgari keladi:
Kendi gozlerimle §ahit oldugum olaylardan bahsediyorum. - Men
о ‘z ко ‘zim bilan ко 'rgan narsalarim haqida gapirvapman.
Vositali
toidiruvchining toidirilmishdan keyin kelish hollari ko‘p uchraydi:
Bir ц istiyorum senden- Sendan bir ishni iltimos qilyapman.
Hoi harakat-holatning belgisi, bajarilish o‘rni, vaqti, sababi.
maqsadi, miqdor-darajasi kabi ma'nolarni ifodalaydi va hollanmishdan
avval keladi:
Senin ustelikhem tavrm, hem sozi'm birden degi$everdi. -
Ustiga-ustak, sening xatti-harakating, gap-so ‘zing birdaniga о ‘zgarib
ketdi.
Bir hollanmishga bogiiq bir nechta hoi quyidagicha joylashadi.
Taiz holi va miqdor-daraja hollari hollanmishga yaqin
joylashadi. Payt va o‘rin hollari hollanmishdan aw al, gap boshida
keladi:
Gece yarisi asfalti iki bukltim, yanm saat kadar aradilar.
-
Tun yarmidan oqqanda asfalt yo 'Ining ustida ikki bukchaygancha
yarim soatcha qidirishdi.
Bu gapda
iki biiklum
-
bukchaygancha
tarz
holi,
yanm saat kadar-yarim soatcha
miqdor-daraja holi,
gece yarisi
— tun yarmidan oqqanda
payt holidir. Turk tilida hoi hamda hollan-
mishning inversiyasi hollanmish gapda kesim vazifasini bajarganda
yuzaga keladi:
Gelmeseymi§ ke$ke, dti§meseymi§ bu kuyuya. —Koshki
kelmasa edi, tushmasa edi bu quduqqa.
Birinchi navbatda o'rin
holining hollanmishdan keyin kelishi ko'p uchraydi. Keyingi o'rinda
tarz holining inversiyasi turadi:
Claudia da gonlumu galdi isvesiyle.
227
-
Klavdiya ham ко ‘nglimni ishvasi bilan o'g'irladi.
Holning boshqa
ma’no turlari inversiyasi bu tiplarga qaraganda kam ishiatiladi.
Aniqlovchi va aniqlanmishning odatdagi tartibi ‘‘aniqlovchi
+ aniqlanmish” shaklida bo‘ladi:
Fesatgi kom§ular kabahati bana
bulurlar. — G ‘iybatchi qo ‘shnilar aybni mendan ко ‘rishadi.
Bu
tartib sifatlovchi va sifatlanmish uchun qat’iy bo‘lib, qaratuvchi va
qaralmishda, ba’zan izohlovchi va izohlanmishda o'zgarishi mumkin.
Umuman, aniqlovchi va aniqlanmishning o‘rin almashuvi hodisasi
boshqa gap boiaklariga nisbatan ancha kam qo‘llaniladi:
Bir biiytik
tesellileri vardir onlarin. — Ularning ко 'nglini yupatadigan tasallilari
bor.
Sifatlovchi va sifatlanmishning inversiyasi asosan she’riy nutqda
yuzaga keladi.
Gap boiaklarining noodatiy tartibi asosan poetik nutqqa xos
boiadi:
Pur atejim aqtirma benim agzimi zinhar, Zalim beni soyletme,
derunumda nelar var.
—Bag ‘rim о ‘ti, ochtirma mening og ‘zinmi zinhor,
Zolim, meni so ‘ylatmaki, qalbimda nelar bor?
Adabiy tilda nutqning ta’sirchanligini, emotsionalligini oshirish
uchun gap boiaklarining o ‘mi almashishi mumkin. Bu ko‘proq buyruq
va undov gaplarga xos. Biroq turk tilida inversiya fikr ifodalashning
o‘ziga xos, spesifik shakliga aylarigan. Bu tur gapning ahamiyati
gapdan anglashilgan ma’noni kuchaytirish, talaffuziga alohidalik
berishdadir;
Qahku§u, haydi yat artik(RJs.G.).
-
Choliqushi, yot
endi(
R.N.G.).
Turk tilidagi inversiyali gaplarning qoilanishi о‘zbek tilidagi dan
nisbatan ancha keng yoyilgan. Masalan, turk tilida tartibi o‘zgargan
gaplar publisistik uslubdagi matnlarda ham ishiatiladi:
Sehne Ekrem
ise
7
Haziran 1986 'da dunyadan ayrilmiytir artik.
-
Selme Ekrem esa
1986yilning
7
iyiinida dunyodan о ‘tgan.
Dostları ilə paylaş: |