Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

im fy ^ B O R Q T
Turk tilshunoslaridan M. 
Ergin, 
T. 
Banguo'g'lu. 
H. 
Dizdaro‘g‘lu va M. Hengirmenlar umuman sintaksis masalalariga 
to'xtalgan bo‘lsalar-da, faqat H. Dizdaro‘g ‘lu, M. Hengirmenning 
ishlarida to'liqsiz gap (kesik cumle) haqida ma’lumot beriladi. Rus 
tilshunoslaridan A.N.Kononov bu mavzuga qisman, A.N.Baskakov 
anchagina keng e'tibor qilganligim ko‘rish mumkin. Demak, turk til- 
shunosligida to’liqsiz gaplar hamma vaqt ham ajratilavermaydi. H.Diz- 
daro'g'luning ta’rificha, ko‘pincha kesimi, ba'zan boshqa gap bo‘- 
laklari ishlatilmagan 
gapgato‘liqsiz gaplar 
(kesiktumce) atamasi beri­
ladi. M.Hengirmen esa to‘liqsiz gaplarga nisbatan to‘ liqroq va aniqroq 
izoh beradi: Ifodada takrorni qo‘llashdan qochish uchun ba’zan gapda 
ega, kesim, to‘ldiruvchilar (ikkinchi darajali bo‘laklar)ning tushirib 
qoldirilishiga 
so‘z tushishi hodisasi 
deyiladi. Avni o'rinda qavs ichida 
bu shakldagi gapga 
to‘liqsiz gaplar 
nomi ham ilova qilinadi. H.Diz- 
daro‘g‘lu to‘liqsiz gaplarning ikki turini belgilaydi: kesimli to ‘liqsiz 
gaplar, kesimsiz toiiqsiz gaplar. Nomlanishidan ma'lumki, toiiqsiz- 
ning bu tiplaridan birida kesim ishtirok etadi, ikkinchisida esa qat- 
nashmaydi. M.Hengirmen bu masalada sal ilgariroq ketadi va to‘liqsiz 
gaplarda eesa, kesim. bosh bo'laklaming tushishi hodisasini farqlaydi..
Umuman, turk tilidagitosliqsizgaplarni ishlatilishsharoiti,spesi- 
fik xususiyatlari, tarkibi kabilarga ko‘ra tasniflash mumkin. Dastlab
258

---

to’iiqsiz gaplarning monologik va dialogik xarakterda bo‘lishini yod- 
da tutish kerak. Monologik nutqqa xos bo’lgan to'liqsiz gaplar xusu- 
siyatlari, qo‘llanish sharoitida qaysi omilning asosiy va yetakchi rol 
o‘ynashiga qarab quyidagi turlarga ajratilishi mumkin; 
„
__Quyida shu gap turiarjning ko‘rinishlariga to’xtalamiz.
To‘liqsiz gaplarda ifodalanmay qolgan, yashiringan bo‘lak 
yoki bo‘laklar kontekst orqali, ya'ni shu to‘liqsiz gapdan oldin yoki 
key in kelgan qo'shni gaplar orqali aniqlanuvchi gaplarga