Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

GAPNING BO LAKLAR TARTIBIGA KO‘RA TURLARI
Tayanch so‘z va iboralar: 
to ‘g ‘ri gap, ters gap.
Turk tilidagi gaplar gap bo‘laklari tartibiga ko‘ra ikki xil boiadi:
1. To‘g‘ri gap. 2. Ters gap.
Qoilanmaning ‘‘Gap boTaklarining tartibi” bo‘limida turk 
tilidagi gap boTaklarining odatdagi tartibi va noodatiy tartibi haqida 
so‘z yuritdik. Mazkur boiim da gap bo‘laklari noodatiy tartibda 
joylashgan gaplarni inversiyaga uchragan gaplar tarzida ko'rsatiladi.
To‘g ‘ri gap. 
Turk tilidagi gap boiaklari odatdagi tartib asosida 
joylashgan gaplarga 
to‘g‘ri gap 
deyiladi. Masalan, "aniqlovchi + 
ega .+ to‘ldiruvchi + hoi + kesim” shaklidagi gaplar to‘g‘ri gaplar 
hisoblanadi.
Ters gap. 
Yuqorida keltirilgan gap bo'laklari tartibining 
o‘zgarishi, ya’ni biron bir bo‘lakning kesimdan keyin joylashishi 
natijasida 
ters gaplar 
hosil boiadi. Demak, turk tilidagi gap boiaklari 
noodatiy tartibda joylashgan gaplarga 
ters gaplar 
deyiladi. Ters gaplar 
quyidagi shakllarda boiishi mumkin:
- “aniqlovchi + ega + toidiruvchi + kesim + hoi” (Guzel 
(aniqlovchi) kiz (ega) §arki (vositasiz toidiruvchi) soyltiyordu (kesim) 
yiiksek sesle (holat holi) - Go‘zal qiz baland ovozda qo‘shiq aytardi.
- “toidiruvchi+ hoi + kesim + ega” ($arki (vositasiz toidiruvchi) 
soyluyordu (kesim) yiiksek sesle (holat holi) kiz (ega).
- “toidiruvchi + hoi + kesim + aniqlovchi + ega” (§arki 
(vositasiz toidiruvchi) soyluyordu (kesim) yiiksek sesle (holat holi) 
giizel (aniqlovchi) kiz (ega).
- “aniqlovchi + ega + hoi + kesim + toidiruvchi” (Guzel 
(aniqlovchi) kiz (ega) yiiksek sesle (holat holi) soyluyordu (kesim) 
§arki (vositasiz toidiruvchi).
Keltirilgan ters gaplarning tartibi quyidagicha boiganida, 
to'g'ri gap sanaladi: Guzel (aniqlovchi) kiz (ega) yiiksek sesle (holat 
holi) §arki (vositasiz toidiruvchi) soyliiyordu (kesim).
260

---

N azorat uchun savollar
1. Gapning gap boiaklari ishtirokiga ko;ra qanday tasniflash 
mumkin?
2. Gapning bosh boiaklar ishtirokiga ko‘ra qanday tasniflash 
mumkin?
3. Bir bosh boiakli va ikki bosh boiakli gaplarni farqini 
izohlang.
4. Egasiz gaplar va ularning turlari
5. Shaxsi aniq gap, shaxsi noaniq gaplar, shaxsi umumlashgan 
gaplar, egasi topilmaydigan gaplarning farqnini misollar bilan 
tushuntiring.
6
. Kesimsiz gaplar va ularning turlari.
7. Nominativ gaplar, atov gaplar, baho ifoda etuvchi gaplar, 
so‘z-gaplarning farqini misollar bilan tushuntiring.
8
. Sodda gapning ikkinchi darajah boiaklar ishtirokiga ko‘ra 
qanday tasniflash mumkin?
9. Yig‘iq va yoyiq gaplar haqida m aium ot bering.
10. Gapning zarur gap boiaklari ishtirokiga ko’ra turlari haqida 
m aium ot bering.
11. Bosh boiaklari tushirilgan toiiqsiz gaplarni misollar bilan 
tushuntirib bering.
12. Bosh boiaklaridan biri tushirilgan toiiqsiz gaplar 
tarkibiga ko‘ra qaysi gap boiaklaridan tashkil topadi? Misollar bilan 
tushuntiring.
13. Gap boiaklari tartibiga ko‘ra gapning qanday turlari bor?
14. Ters gap qanday shakllantiriladi?
2.6.MURAKKABLAShGAN SODDA GAPLAR
Tayanch so‘z va iboralar: 
murakkablashgan sodda gaplar,
uyushiq bo 'lakli gaplar, kiritma konstruksiyalar, undalmali gaplar.
Uyushiq bo‘ laklar, kiritma konstruksiyalar, kirish konstruksiyalar 
yoki undalmalar ishtirokidagi sodda gaplar murakkablashgan sodda 
gaplar hisobianadi. Quyida sodda gapni murakkablashtiruvchi ushbu 
boiaklaming har biriga alohida to‘xtalamiz.
261

---

UYUShlQ 
B O L A K L I 
GAPLAR 
VA 
ULARNING 
BOG LANISh USULLARI
Uyushiq bo‘lakli gaplar va
gap bo‘IakIarini uyushtiruvchi vositalar