Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

Kare §eklindaki kugiicuk odamn dort bir yam na monte edilen raflar,
pencere onleri ve hatta masamn iizerine varm caya kadar 
her taraf 
kitaplarla doluydu. - Kichikroq chorburchak xonaga gir aylana qilib
о ‘rnatilgan javonlar, deraza tokchalari, stol-stullar -
hammayoq 
kitobga to ‘lib ketgandi.
 
Ushbu gapda uyushgan egalarning m a’nosini 
umumlashtiruvchi bo Так 
(her t a r a f - ham mayoq) 
qatnashgan._____
UN DA LM ALI G APLAR
Undalm alar 
so'ziovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmet 
tushunchasini ifodalovchi so ’z yoki so 'z birikmasidir. Undalma bosh 
kelishikdagi ot yoki ot m a'nosidagi so‘ zlar bilan ifodalanib, gapning 
umumiy mazmunini toTdiradi, gapning kim ga qarashliligini bildiradi.
Undalmalar dialogik nutqda ham, monologik nutqda ham 
ishlatiladi: 
Bu giizel \ e temiz qocugu ne kadar sevseniz azdir, 
Remzi 
B ey. ~ 
Bu go 'zal va s o f qizchani qanchaliksevsangiz ham oz, Ramzibey.
Undalmalar otlashgan so’zlar bilan ham ifodalanishi mumkin: 
Rdlunu iyi oynadin, 
kiiciik. -
Rolingni yaxshi о 'ynading, kichkina.
Undalmalar ishtirokidagi sodda gaplar murakkablashgan sodda 
gap turlaridan biri - undalmali gaplar hisoblanadi.
KIRISh VA K IRITM A K O N STRUK SIYALI G APLAR
Tayanch so ‘z va iboralar: kiritma konstruksiya, kirish
konstruksiya, kirish so ‘zlar, kirish biri km alar, kirish gaplar.
267

---

ILM IY AX BO RO T
Turk tilshunosligida gapga sintaktikjihatdan bog4lanmagan so'z 
birikmalari va gaplar har doim ham sintaktik hodisa tarzida farqlan- 
magan. Turk tilshunoslari M.Hengirmen, T. Banguo‘ g ‘ lu, H. Dizdar- 
o 'g i u gap b o iaklari, gap turlari kabi sintaksis obyektlarini atroflicha 
tadqiq etishgan boisalar-da. gapga sintaktik bogianm agan so‘z. birik- 
ma, gaplarni ajratishmagan. K eyingi paytlarda paydo b o ig a n ishlarda 
turk tilidagi bu til hodisalari - kirish so‘ z va birikmalar ‘ ’ cumle ai§i 
unsiirlan” (gapdan tashqari bo iaklar) atamasi ostidabirlashtirilmoqda.
T o‘ plangan materiallar tahlili natijasida kirish birikmalar va 
kirish so'zlar turk tilida faol q o ilan ilishi ayon b o iad i. Ammo turk 
tilida kirish so 'z va kirish birikmalar har doim ham zarur tinish belgilari 
bilan ajratib berilmaydi. Shu bois gapning umumiy mazmuniga k o ‘ ra 
gapga sintaktik jihatdan bogianm agan so ‘z va birikmalarni ajratish 
mumkin.________________________________________ ________________
Gaplarni murakkablashtiruvchi, fikr materialiga yangi material 
qo'shmaydigan, o ‘ sha fikm ing o ‘ziga doir qo‘ shimcha m a'no (so ‘z- 
lovchining shu fikrga qanday qarashi: ma’ qullashi-noroziligi, ishoni- 
shi-ishonmasligi kabi modal m a’ nolar, shu fikr bilan b o g iiq ravishda 
tu g ilg a n emotsional m a’ nolar) orttiruvchi so‘zlarga, birikmalarga, 
gaplarga