Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

-h
qo'shim chasi, asosan, bironnarsaning 
m avjudligini, -siz qo'shim chasi esa m avjud emasligim bildiradi: 
1щ-
siz, ev-siz, kol-suz, ana-siz, gorgii-suz, su-suz, siit-stiz
kabi. U kamdan- 
kam hollarda egalik qo'shim chasidan keyin kelishi mumkin: 
annem-
siz, babam-siz
kabi.
-§in (-§in)
qo'shim chasi rangni bildiruvchi so'zlardagina 
uchraydi: 
san-§in, mavi-§in
(qisqartirilgan shakli 
mavi§), ak-.pn, gdk-
§in
kabi.
Savol v a to p s h iriq la r -
S o zlu ve у azili sinav soru lan
1. 
Sifat. A sl sifatlar (Sifatlar. Vasiflama sifatlan).
2. Sifat darajalari (Sifatlarda derecelendirme)
3. 
N isbiy sifatlar va turlari (Belirtme sifatlari: 1. t$aret sifatlari;
2. Soru sifatlari; 3. B elirsizlik sifatlari ve; 4. P ekipirm e sifatlari; 5.
kuqiiltme sifatlan).
4. 
Sifatlarning otlashishi (Sifailarm isim gorevinde kullamh§i)
1.4.SO N
(S A Y IS IF A T I)
M av zu n in g o ‘q u v m aq sad i: turk tilidagi son va uning turlari 
haqida m a iu m o t hosil qilish; turk tilidagi sonlarning m a’no turlarini 
yasovchi 
qo'shim chalarning 
semantik xususiyatlari 
to 'g 'risid a
tushuncha shakl lantirish.
T ayanch tu sh u n c h a la r: 
son va uning turlari (sayi sifatlari
ve $e§itleri), miqdor sonlar (asl sayi sifatlari), tartib sonlar (sira
sayi sifatlan), ja m lo v sonlar (topluluk sayi sifatlari), taqsim sonlar
(iile$tirme sayi sifatlan), kasr sonlar (kesir sayi sifatlan).
Sonlar turk tilshunosligida nisbiy sifatlarning o 'z ig a xos turi 
sanaladi. Sonlar predm etlarning m iqdorini bildiruvchi so'zlar bo'lib, 
gapda sifatlar kabi otlardan oldin aniqlovchi vazifasida kelgani uchun 
turk tilshunosligida 
sayi sifa tla n (son sifatlan)
deb yuritiladi. Sonlar 
besh turga ajratiladi: 
sanoq sonlar, tartib sonlar, taqsim sonlar, ja m lik
sonlari, kasr sonlar.
51

---

S anoq s o n la r 
(Asil Savi Sifatlari).
Asl sonlar sifatida predm et­
larning m iqdorini k o ‘rsatadi: 
bir (karpuz), iki (defter)
kabi. Sanoq 
sonlar uchga b o iin a d i: bir so ‘z shaklida b o ig a n sonlar; so‘z birikm a 
shaklida b o ig a n o'niik. yuzlik, m inglik sonlar; son birikma shaklidagi 
m urakkab sonlar:
1. S o‘z shaklida b o ig a n sonlar: 
bir, iki, yedi, on, otuz, doksan,
yuz, bin
va h. Bunga qadim da q o ila n ilg a n
ttimen (on bin),
keyinehalik 
fransuz tilidan o ‘zlashgan 
milyon, m ilyar
sonlari ham kiradi.
Turk tilida 
yu z
va 
bin
dan oldin 
bir
qo ilan ilm aydi 
(yuz elli dort,
bin dokuz y u z altmi$ tig),
lekin 
milyon, m ilyar
sonlaridan oldin 
bir
qo‘shib qo ilan ad i: 
bir milyon sekiz y u z bin, bir milyar iki y u z alti
m ilyon
kabi.
2. So‘z birikmasi shaklida b o ig a n o ‘nli, yuzli, mingli sonlar: 
iki
yuz, be.'j yuz, alti yiiz bin, bir milyon, dokuz yiiz m ilyar
va h. B unday 
son birikm alarda kichik son oldin, katta son keyin keladi.
3. Son birikma shaklidagi aralash sonlar. Bu guruhga 
on bir.
alt mis alti, y u z doksan, bin be§ yiiz, tig m ilyar be$ yiiz milyon
kabi 
butun sonlar kiradi. Bunda katta son oldin, kichik son keyin keladi.
Yirik sonlar katta sonlardan boshlanib, kichik sonlar sari 
(o ‘ngdan chapga) tartiblanadi: 
38 (otuz sekiz), 2.709 (iki bin ye d i yiiz
dokuz), 3.215.351 (tig m ilyon iki yiiz on be.s bin tig yu z elli bir)
kabi. 
Seksen, doksan
kabi sonlar, aslida, 
sekiz on, dokuz on
birikmalaridan 
yuzaga kelgan. 
Yirmi
soni aslida 
yigirm e
b o ig a n , so ’ngra 
yigirmi,
yig irm i
shaklida o ‘zgara borgan va bir b o ‘g ‘in tushishi bilan adabiy 
tildan 
yirm i
b o iib jo y olgan. Hozirgi paytda turk tili shevalarida ushbu 
son 
yigirm i
deb q o ila n a d i.
M iqdorni ifodalovchi sonlar (
bir
sonidan boshqa) к о ‘plik 
m a’nosiga ega. Shuning uchun ulardan keyin kelgan otga k o ‘plik 
q o ‘shim chasi 
(-ler, -lar)
qo'shilm aydi: 
be.) elma, on sekiz gocuk, yiiz
lira
kabi. Albatta, bunda istisno holatlar ham m avjud: 
kirk haramiler
(qirq qaroqchi), dort buyiikler, iki ahbap gavuqlar
va h.
T a rtib s o n la r 
(Sira Sayi Sifatlari)
predm etlarning tartibini 
k o ‘rsatadi. Ular 
-nci (-nci, -ncii, -ncu)
qo'shim chasi yordam ida sanoq 
sonlardan yasaladi. Qadimgi turk tilida tartib son yasovchi affiks 
-ing
b o ig a n
(iigiing, sekizing),
keyinehalik bu affiks -i egalik qo‘shimchasi
52

---

bilan uzaytirilib q o ila n a boshlangan4.
Sanoq son undosh tovush bilan tugagan b o is a yasovchi 
qo‘shimchadari oldin 
-i
unlisi va uning variantlari orttiriladi: 
-inci,
-inci, -uncii, -itncu (bir-inci, iki-nci, ug-Uncu, alti-nci, be$yuz iiguncu).
Darajani k o ‘rsatuvchi 
sonuncu, kagmgi, ortanci
kabi so ‘zlar 
ham tartib sonlar jum lasiga kiradi. Tartib sonlardan keyin keluvchi 
otlar k o ‘plik qo'shim chasini olishi mumkin: 
birinci simflar, iiguncu