Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

§imdi-ki, once-ki, ote-ki, demin-
ki, sonra-ki, kar^i-ki
kabi. Ushbu qo'shim cha ko'proq jo y va payt 
nom larini bildiruvchi so'zlarga qo'shiladi. 
-ki
qo'shim chasi 
-da, -de,
-ta, -te
kelishik qo'shim chalaridan keyin qo'shiladi: 
bende-ki, yerde-
49

---

ki, a§agida-ki, sende-ki, altta-ki, iistte-ki,
kabi. Qaratqich kelishigi 
qo'shim chalari 
f-in,-m, -iin,-un, -nin,
...ydan keyin ham q o ila n a d i: 
benim-ki, senin-ki, adamm-ki, onun-ki, oglum m -ki
kabi. S o'nggi 
paytlarda 
-ki
qo'shim chasining 
-ku
istisno k o'rinishi ham uchraydi: 
diin-kii, bugun-ku
kabi.
-/ qo'shim chasi faqat 
щ -l
so 'zid a uchraydi. Aslida bu ham
turk tilidagi 
civi-l, §iri-l, p a n -l, p iri-l
so'zlari kabi tabiat hodisalariga 
taqlid bo 'lish i m umkin. Q adim gi turkchada 
ina-l, ttike-l
so'zlariga 
qo'shilgan.
-layin (-leyin)
qo'shim chasi ilgari o'xshashlik, tenglikni 
ifodalovchi shakllar yasagan: 
su- layin
( "su gibi ”). deniz-leyin
( “deniz
g ib i”).
H ozirda yasovchi qo'shim cha sifatida vaqtni bildiruvchi 
ingichka ko'rinishli so 'zlarda uchraydi: 
sabah-leyin, gece-leyin,
ak^am -leyin
kabi.
-li (~h, -lu, -lit)
qo'shim chasi sifat o 'rn id ak eluv chi otlar yasaydi. 
Bunday so'zlar ot xususiyatiga ega bo'lib, egalik yoki tegishlilikni 
ifodalaydi: 
bas-li, kilit-li, toz-lu, koptik-lu, su-lu, gune$-li, Ankara-
li, lise-li, koy-lu, Karahan-h, Osman-li, Selguk-lu, Yunan-h
kabi. 
-h
(-li, -lu, -lu)
qo'shim chasi "va" m a’nosida ham qo'llanadi. Ushbu 
qo'shim cha ilgari 
- li g
ko'rinishida sifatlarga qo'shilgan: 
iri-li, ufak-
li, gece-li, giindtiz-lii, ana- U, baba-li, biiyiik- lu ( ‘kuguklu buyiiklu
’
- 
‘katta
va 
k ic h ik ’)
kabi.
-lik (-lik, -luk, -luk)
qo'shim chasi otdan ot va sifatlar yasaydi: 
kira-hk, yil-lik, dolma-hk, hediye-lik, gim-luk, yem ek-lik, ay-hk
kabi.
-insi (-msi, -msu, -msti)
qo'shim chasi ham o'xshashlik, rang va 
m azani ifoda etadi: 
agac-i-msi, tatli-msi, mor-u-msu, aci- msi, kirmizi-
msi, eksi- msi, ye§il- i-msi, fiil-i-m si, duvar-i-msi
kabi.
-m tirak
qo'shim chasi 
0
‘xshashlikni ifodalaydi va undosh bilan 
tugagan o'zaklarga qo'shilganda undan oldin ayiruvchi 
(-i-,-u-, -ii-)
unlisi orttiriladi. M aza-ta'm va rangni ifodalovchi sifatlar yasaladi: 
aci-mtirak, ek§i-mtirak, sari- mtirak, ye§il-i- m tirak
kabi.
-rak (-rek)
qo'shim chasi kuchaytiruv m a ’nosini ifodalagan: 
ufa-rak (ufak-rak), кйдй-гек (kiiguk-rek).
Hozirgi o 'zb ek tilidagi 
—roq
qo'shim chasiga m os keladi 
(go 'zcil-roq, yaxshi-roq, cmiq-roq)
kabi.
-si (-si, -su, -sii)
qo'shim chasi o'xshashlikni ifodalaydi: 
kadin-
50

---

51
, 
sifat-si, zamir-si, gocuk-su
kabi. Ushbu qo'shim cha vositasida
yat-
si, sin-si, yas-si
so'zlari ham yasalgan.
-siz 
(-siz, 
-suz, 
-siiz)
qo'shim chasi 
- l i
(~li,-lu,-lu)
qo ‘shim chasining bo'lishsiz shakli bo'lib, manfiy ot yoki manfiy sifat 
qo'shim chalari ham deyiladi.