Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

kendi
so‘zining egalik q o ‘shimchasi olgan 
shakllaridan iboratdir: 
kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz,
kendileri
kabi. 
Kendi
so ’zi yakka holda 
о ‘z
m a’nosida keluvchi bir 
otdir: 
kendi elim (o ‘z qo ‘lim), kendi gdzun (o ‘z ко ‘zing).
Birlik 3-shaxsning to 'g 'ri shakli 
kendisi
dir. 
Kendi
so‘zining 
oxiridagi 
-i
tovushi egalik qo'shim chasi deb faraz qilinib, so ’zni tejash 
m aqsadida 
onun kendi, kendi kendine
kabi shakllar ham q o ila n a d i 
(to 'g 'ri shakli 
onun kendisi, kendi kendisine).
0 ‘zlik olmoshining turlanishi quyidagicha:
1. $ahis
2. >ahis
3. ?ahis
teklik
fo k lu k
teklik
(ok lu k
teklik
fo k lu k
valin hal
kendim
kendi­
miz
kendin
kendiniz
kendi
kendisi
kendileri
ilgi hali
kendimin
kendi"
mizin
kendi-
nin
kendinizin
kendinin
kendisinin
kendi-
lerinin
58

---

belirtm e
hali
kendimi
kendi-
mizi
kendini
kendini zi
kendini
kendisini
kendi-
lerini
yakla$m a
hali
kendime
kendi-
mize
kendine
kendinize
kendine
kendisine
kendi-
lerine
bulunm a
hali
ken-
dimde
kendi-
mizde
ken-
dinde
kendinizde
kendinde
kendisinde
Kendi-
lerinde
uzakla§m a
hfili
ken-
dimden
kendi-
mizden
ken-
dinden
kendi-
nizden
kendinden
kendisinden
kendile-
rinden
v asita hali
kendimle
kendi-
mizle
kendinie
kendinizie
kendiyie
kendisiyle
kendi-
lerivle
e$itlik hali
kendimce
kendi-
mizce
ken-
dince
kendinizce
kendince
kendisince
kendi-
lerince
K o ‘rsa tish olm o sh lari 
(l$aret zamirleri)
predm etlarning 
joylashgan o'rn ini ko'rsatadi, ularga ishora qiladi. Turk tilida ko'rsatish 
olm oshlari quyidagilar: 
bu, §u, o, bunlar, §unlar
; 
onlar. Bu (bunlar)
yaqinni, 
§u (junior)
o ‘rtacha yaqinlikni, 
о (onlar) esa
uzoqni ishora 
qilib k o ‘rsatadi. K o 'p lik shakilarida 
-ler (-lar)
qo'shim chasidan oldin 
-n-
tovushi orttiriladi: 
bu-n-lar, §u-n-lar.
K o'rsatish olmoshlarining 
kelishik qo'shim chalari olib turlanishi quyidagicha:
Bosh kel. 
Qaratq. kel. 
Jo'nal. kel. 
Tushum kel. 
O'r.-p. kel. 
Chiqish kel. 
Teng]. shakli
Bu $u о bunlar sjimlar onlar
bumm §unun onun bunlann §unlarin onlarm
buna §una ona bunlara §unlara onlara
bunu §unu onu bunlari gunlari onlari
bunda funda onda bunlarda $unlarda onlarda
bundan § undan ondan bunlardan §unlardan onlardan
bunca §unca onca bunlarca funlarca onlarca
Bu, §u, о
ko'rsatish olm oshlariga tushum kelishigida 
-n-
orttiriladi: 
bu-n-u, §u-n-u
, 
o-n-u,
k o 'p lik shaklida esa faqat 
-i
qo'shim chasi qo'shiladi: 
bunlari, §unlari, onlari.
Turk tilining 
shevalarida k o 'rsatish olm oshining birlik shaxslaridagi -«jarangsizdir: 
bunga, fimga, onga.
U lard aham kishilik olm oshlaridan o 'tg an yasam a 
-n
ga duch kelinadi. Aks holda ular 
buy a, §uya, oya
bo'lishi m um kin 
edi.
O 'rin-payt, chiqish va tenglik shakilarida ham
-n
tovushiga duch 
kelinadi. K o'rsatish olmoshlarining tenglik shakllari hozirgi zamon
59

---

turk tilida k o ‘p qo‘llanilm aydi. U lardan eng k o 'p qo ilan ad ig an i 
bunca
dir. Tenglikni ifodalash uchun 
gore, kadar
kabi yordam chi so'zlar 
qo-llanadi: 
buna gore, bu kadar, suna gore, §u kadar
kabi.
K o'rsatish olm oshlarining 
bura, §ura, ora
shakllari yo'nalishni 
ifodalovchi shakllarga o ‘xshaydi, lekin bu aniq xulosa emas. Ularning 
bu ага, $u ага, о ara
birlashm alaridan yuzaga kelganligi faraz qilinadi. 
Bura, $ura, ora
so'zlari kelishik qo'shim chalari olib turlanadi va 
gapda ot vazifasida qo'llanadi. Shu bois m utaxassislar bu so'zlarni 
ot deb ham atashadi: 
Buradan tashinmahsimz (Bu yerdan ко ‘chib
ketishingiz kerak). Oralar yazin док sicak olur (U y e rla r yozda ju d a
issiq bo ‘ladi)
kabi.
K o‘rsatish 
olmoshlarining 
yordamchi 
so‘zlar 
bilan
birgalikda qoilanilishi. 
K o'rsatish olmoshlari ham
ile, igin,
gibi
singari yordam chi so'zlarga qaratqich kelishigi qo'shim chasi 
vositasida b o g ian ad i: 
bununla (bunun ile), onlarla, bunun igin,
§unlar igin, onun gibi, bunlar gibi
va h. O g'zaki nutqda 
bu gibi, §u
gibi, о gibi
singari qaratqich kelishigi qo'shim chasi olmagan shakllar 
ham q o ila n a d i, faqat bunday shakllar 
boyle, soyle, oyle
so'zlarining 
o 'rn id a va biroz farqli m a’noda keladi.
K o'rsatish olmoshlari 
kadar
so'zig a ikki shaklda b o g ian ad i: 
bunun kadar, §unun kadar
yoki 
bu kadar, §u kadar, о kadar
kabi.
So‘roq olmoshlari (soru zamirleri)
predm etlarni so'roq 
m a’nosida ko'rsatuvchi shakllardir. Predm etlarni so'rash uchun ikki xil 
so'ro q olmoshi q o ilan ad i: 
kim, ne (kimler, neler). Kim
so'roq olmoshi 
turk tilida insonga nisbatan qo ilan ad i: 
kim geldi? kimi seviyor?
kabi. 
Kim
so'roq olmoshi ham 
ile, igin, gibi
kabi yordam chi so'zlarga qarat­
qich kelishigi qo'shim chasi vosutasida b o g ian ad i: 
kiminle (kimin
ile), kimin igin, kimin gibi
kabi. O g'zaki nutqdagi