Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

-yor
qo'shim chasi boshqa yasovchi qo'shim chalar kabi 
yordam chi tovush bilan birlashadi: 
Ь аф -уог (ba§la-yor) gel-i-yor
kabi. Lekin uning hozirda yordam chi tovushga aylangan unli tovushi 
aslida ravishdosh qo'shim chasi, qo'shm a fe ’l yasovchi qo'shim cha 
bo'lgan.
Turk tilida 
-iyor
hozirgi zam on qo'shim chasi singarmonizm 
qonuniga k o 'ra
-iyor, -uyor, -uyor
shakilarida q o ilan ad i: 
si! - iyor
; 
у at
- iyor, gor - uyor, tut - uyor
kabi. 
-a, -e
tovushlari bilan tugagan fe ’l 
o'zaklariga 
-yor
hozirgi zamon qo'shim chasidan oldin 
-y-
undoshining 
ta ’sirida 
-a , -e
tovushlari 
-i-, -i-, -u-, -u-
ga aylanadi: 
dinle - тек - dinli
- y o r ; izle-mek
- 
iz li—yor; anla - так - anil —yor; ozle - тек - o z l i i -
yor; otla - так - otlu - y o r ; ok§a - так
- 
okyu - y o r
kabi.
F e’llarning hozirgi zam onda tuslanishi quyida berilgan:
B o ‘lishli shakl
Ben bil-i-yor-um
Sen bil-i-yor-sun
О bil-i-yor
ol-u-yor-um
ol-u-yor-sun
ol-u- yor
Biz bil-i-yor-uz
Siz bil-i-yor-sunuz
Onlar bil-i-vor-lar
ol-u-yor -uz
ol -u-yor-sunuz
ol-u- vor-lar
87

---

BoUishsiz shakl
Ben bil-mi- yor-um
ol-mu-yor-um
Sen bil-mi- yor-sun
ol- mu-yor-sun
0 bil-mi- vor
ol- mu-yor
Biz bil-mi- yor-uz
ol- mu-yor~uz
Siz bil-mi-yor-sunuz
ol- mu-yor-sunuz
Onlar bil-mi- yor-lar
ol- mu-yor -lar
B o4ish li savol shakli
Ben bil-i-yor muyum?
ol-u-yor muyum'?
Sen bil-i-yor musun?
ol-u-yor musun?
0 bil-i-yor mu?
ol-u- vor mu?
Biz bil-i-yor muyuz?
ol-u-yor muyuz?
Siz bil-i-yor musunuz?
ol 
-u-vor musunuz?
Onlar bil-i-yor-lar mi?
ol-u- yor-lar mi?
BoHishsiz savol shakli
Ben bil-mi-yor muyum?
ol-mu-yor muyum ?
Sen bil-mi-yor musun?
ol-mu-yor musun?
О bil-mi-yor mu?
ol-mu- yo r mu?
Biz bil-mi-yor muyuz?
ol-m u-yor muyuz?
Siz bil-mi-yor musunuz?
ol -mu-yor musunuz?
Onlar bil-mi-yor-lar mi?
ol-m u-yor-lar mi?
Hozirgi zamonning -mekte (-makta), -mede (-mada) shakli
turk tilida f e in in g infinitiv va harakat nomi shakllariga o ‘rin-payt 
kelishigi q o ‘shimchasi qo'shilishi natijasida yuzaga kelgan. Uning 
tuslanish o'rnagi quyida berilgan:
Bo ‘lishli shakl
Ben bil-mekte-y-im
yap-makta-y-im
Sen bil-mekte-sin
yap-makta-sm
О bil-mekte
yap-makta
Biz bil-mekte-y-iz
yap-makta-y-iz
Siz bil-mekte-siniz
yap-makta-smiz
Onlar bil-mekte (dir)-I er
yap-makta (dir) -lar

---

B o ‘lishsiz shakl
Ben bil-me-mekte-v-im
yap-ma-makta-y-im
Sen bil-me-mekte-sin
yap-ma-makta-sin
О bil-me-mekte
yap-m a—makta
Biz bil-me-mekte-y-iz
yap-ma-makta-y-iz
Siz bil-me-mekte-siniz
yap-m a—makta-sunz
Onlar bil-me-mekte(dir)-ler
yap-ma-makta(dir)-lar
Bo ‘lishli savol shakli
Ben bil-mekte mi-y-im?
yap-makta mi-y-im ?
Sen bil-mekte mi-sin?
yap-makta mi-sin?
0 bil-mekte mi?
yap-makta mi?
Biz bil-mekte mi-y-iz?
yap-makta mi-yiz?
Siz bil-mekte mi-siniz?
yap-makta mi-simz?
Onlar bil-mekte(dir)-ler mi?
yap-makta(dir)-lar mi?
Bo ‘lishsiz savol shakli
Ben bil-me-mekte mi-y-im?
Sen bil-me-mekte mi-sin?
О bil-me-mekte 
mi?
Biz bil-me-mekte mi-y-iz?
Siz bil-me-mekte mi-siniz?
Onlar bil-me-mekte (dir)-ler mi?
yap-ma-makta mi-y-im?
yap-ma-makta mi-sin?
yap-ma-makta mi?
yap-ma-makta mi-yiz?
yap-ma-makta mi-simz?
yap-ma-makta(dir}lar mi?
-mekte (-makta)
qo‘shim chasining o ‘rniga kam dan-kam hollarda 
-me-
de (-mada)
shakli q o ilan ad i: 
gez-mede-y-im, gez-mede-sin
kabi. Bu 
ikki xil hozirgi zam on shakli orasidagi farq ham ikki xil:
1
. 
-mekte (-makta)
hozirgi zamon qo'shim chasi og'zaki nutqda 
kam q o ila n a d i. U, asosan, adabiy tilda q o ila n a d i. Rasm iy ish yuritish 
va ilm iy-texnikaviy uslublarda uning m uhim o ‘rni bor. M asalan: 
Bu
madde gida iiretiminde kullamlmaktadir. An /asm a metni agagidakileri
igermektedir
kabi.
2
. 
-yor
hozirgi zam on qo'shim chasi hali boshlanm agan hozirgi 
zam on (kelasi zamon)ni ham ifodalaydi: 
у arm geliyorum (ertaga
kelayapman), haftaya gonderiyoruz (kelasi hafta j o ’natayapmiz)
kabi.
-
mekte
, 
-makta
hozirgi zamon qo'shim chasi esa boshlanib 
b o ig a n , m utlaq hozirgi zamonni ifodalaydi. M asalan, 
biraz sonra
89

---

gelmekteyim (bir ozdan keyin kelmoqdaman)
deyish noto‘gri. Faqat, 
gelmekteyim
deyishning o 'z i kifoya. Bu shakl harakatining boshlanib 
b o ‘lganligini bildiradi. A gar 
biraz sonra geliyorum (bir ozdan keyin
kelaman)
deyilsa, ifoda noto"g‘ri hisoblanmaydi.
Yaqin o‘tgan zamon (Goriilen Gegmi§ Zaman)
Yaqin о ‘tgan zamon 
(goriilen gegmi§ zaman)
turk tilidagi eng 
eski zam on shakllaridan biri b o iib , ish-harakatning nutq vaqtidan 
oldin bajarilganligim bildiradi. Qadimgi turkchada yaqin o‘tgan zam on 
shakli bir eski sifatdoshga egalik olmoshi qo‘shimchasi qo‘shilishi 
orqali yuzaga kelgan: 
bil-it-iim, bil-it-im.
Biroq 3-shaxs q o ‘shimchasi 
sifatida kelgan 
- i
egalik q o ‘shimchasi sifatdosh qo‘shimchasi 
bilan payvandlanib, 
-it-i
> 
-di
f e i shaklining negizini tashkil etgan 
qo‘shim cha sifatida olingan. Hozirgi zam on turk tilida yaqin o ‘tgan 
zam on shakli quyidagi k o ‘rinishni olgan: 
bil-di-m, bil-di-n, bil-di
kabi. Bu qo'shim cha turk tilshunosligida 
goriilen gegmi§ zaman
eki (ko‘rilgan o'tgan zamon qo'shimchasi)
deyiladi. Shakl nuqtai 
nazaridan xabar, zam on m a’nosida esa yaqindagina b o iib o ‘tgan, 
k o ‘z bilan k o ‘rilgan, bajarilishiga guvoh b o iin g a n ish-harakatni o ‘t- 
gan zam onda ifodalaydi. Bu zam on shakli Turkiyadagi o ‘rta m aktab 
dastnrlarida 
belirli gegmi.'j zaman (belgili (aniq) о ‘tgan zamon)
yoki 
soddalashtirilgan holda 
-di 'li gegmi.4 zaman
deb ham yuritiladi.
U shbu 
zam on 
shakli 
ish-harakatning 
yuz 
berishiga 
so ‘zlovchining ko ‘z o ‘ngida ro ‘y bergan yoki aniq guvoh b o ig an lig in i 
bildiradi: 
geldi, yaptik, aldilar, vuruldun
kabi. Usm onli turk tilida 
ushbu f e i shakli 
f uhudi mazi (guvohi bo
‘lingan о ‘tmishj
deb atalgan.
H ozirgi zam on turk tilidagi 
-di
yaqin o ‘tgan zam on qo ‘ shimchasi 
turkiy singarmonizm qonuniga k o ‘ra 
-di, -du, -du, -ti, -ti, -tti, -tu
variantlarida q o ila n a d i. 
0
‘tgan zamonning ushbu shakli egalik va 
shaxs-son q o ‘shim chalari olib tuslanadi:
B o ‘lishli shakl