Zoologiya fanidan o’rta osiyo umurtqalilar faunasining biologik xilma-xilgi va zoogeografiyasi

Umurqali hayvonlar klassifikatsiyasi.
1-kenja tip. Chala xordalilar (Nemichorda).
I sinf. Graptolitsimonlar (Cgaptolitholdea) yoki pterobranxiyalar (Pterobranchia) .
II sinf. Ichak bilan nafas oluvchilar (Enteropneusta).
2-kenja tip. Lichinka xordalilar yoki pardalilar (Urochorda yoki Tunicata).
I sinf. Appendikulyariyalar (Appendiculariae).
II sinf. Assidiyalar (Ascidie).
III sinf. Salplar (Salpae).
3-kenja tip. Bosh skeletsizlar (Acrania).
Xorda boshlilar sinfi (Cephalochorda).
Bosh skeletlilar (Craniata) yokiUmurtqalilar (Vertebrata) kenja tipi
I sinf. To‘garak og‘izlilar (Vertebrata yoki Craniota).
II sinf.Baliqlar (Pisces).
III sinf. Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar (Amphibla).
IV sinf. Sudralib yuruvchilar yoki reptiliyalar (Reptilla).
V sinf. Qushlar yoki parrandalar (Aves).
VI sinf. Sut emizuvchilar yoki darrandalar (Mammalia).
2.2. O’rta Osiyo umurtqalilar faunasining zoogeografiyasi
Markaziy Osiyo hududi dasht, chala cho‘l, cho‘l va tog‘ kabi tabiiy geografik zonalardan iborat.
Cho‘l mintaqasi butun respublikamiz hududining 60% dan ko‘pini tashkil qilib, dengiz sathidan 400–500 m gacha bo‘lgan balandlikda joylashgan. Bu regionning fizik-geografik sharoiti va landshafti ham juda xilma-xil. Shimoliy-g‘arbiy hududlar cho‘l va chala cho‘llardan iborat bo‘lib, yozi quruq issiq, qishi sovuq, yog‘ingarchilik miqdorining kamligi bilan xarakterlanadi. Biologik mahsuldorlikni cheklovchi omili namlikning kamligi hisoblanadi. Yog‘ingarchilikning yillik miqdori 200 mm dan oshmaydi, asosan yog‘ingarchilik qish-bahor faslida kuzatiladi. Harorat yozda +40+45°C ga yetadi, yillik namlik miqdori 200 mm dan oshmaydi.

Cho‘llarning hayvonot dunyosi ham o‘ziga xos. Cho‘l hayvonlari ham o‘simliklar kabi suvsizlikka yaxshi moslashgan. Cho‘lda yashovchi sudralib yuruvchilar, mayda kemiruvchilar suvsizlikka fiziologik va etologik jihatdan moslashgan. Bu hayvonlar ichimlik suviga unchalik muhtoj emas, chunki ular organizmida iste’mol qilingan oziqning parchalanishi natijasida metabolik suv hosil bo‘ladi. Ularning siydigi juda konsentratsiyalashganligi uchun organizmdan suv kam ajraladi. Umurtqasiz hayvonlarning asosiy qismini hasharotlar tashkil qiladi va hayvonlarning ko‘pchiligi tungi hayvonlar hisoblanadi.Cho‘llarda asosiy sutemizuvchilardan qo‘shoyoqlar, barxan mushugi, jayron, oqquyruq, olaqo‘zon, tulki, bo‘ri, chiyabo‘ri, yumronqoziq, qumsichqon, tipratikan; qushlardan xo‘jasavdogar, to‘rg‘ay, tentakqush, yo‘rg‘a tuvaloq, boyo‘g‘li, cho‘l moyqurti, qum chumchug‘i, so‘fito‘rg‘ay, yirtqich qushlardan tasqara, burgut kabilar yashaydi. Sudralib yuruvchilardan echkemar, qum bo‘g‘ma iloni, kapcha ilon (Turkiston kobrasi), chipor ilon, o‘qilon, charxilon, kaltakesaklar, cho‘l toshbaqasi keng tarqalgan.

O‘zbekistondagi eng katta to‘qaylar Sirdaryo bilan Amudaryo bo‘ylarida joylashgan.Shuni ham aytish kerakki, Sirdaryo bilan Amudaryo suvlari kamayishi bilan uning bo‘yidagi to‘qaylar ham ancha qisqarib ketgan. To‘qaylar daryo sohillarini (qirg‘oqni) yemirilishdan saqlaydi, cho‘llarning quruq havosini ma’lum darajada yumshatadi va uni kislorod bilan boyitadi. Bulardan tashqari, to‘qaylar turli mo‘ynali va boshqa foydali hayvonlarni saqlash va ko‘paytirish uchun ham zarur.
To‘qaylarda sutemizuvchilardan to‘ng‘iz, to‘qay mushugi, bo‘rsiq, bo‘ri, chiyabo‘ri, tovushqon; qushlardan o‘rdak, g‘oz, churrak, kakku, baliqchi qush, birqozon, qirg‘ovul, qirg‘iy va boshqalar uchraydi. Adirlar O‘zbekiston hududining dengiz sathidan 500–1200 m gacha bo‘lgan joylardir.

Adirlarda kemiruvchilardan: sichqon, kalamush, yumronqoziq; tuyoqlilardan: oqquyruq, jayron; sudralib yuruvchilardan: ilonlarning bir qancha turlari uchraydi. Cho‘lga xos bo‘lgan ba’zi turlar (cho‘l toshbaqasi, kaltakesak, sariq ilon, malla yumronqoziq, echkemar va boshqalar) adirning quyi qismida ham yashaydi. Adirning balandlik mintaqasida qushlardan burgut, miqqiy, qirg‘iy, boltayutar, ilonburgut, ukki, boyo‘g‘li, bedana, kaklik, so‘fito‘rg‘ay uchraydi. Tog‘ o‘rmonlarida o‘rmon sichqoni, tog‘ suvsari, qunduz, o‘rmon olmaxoni, qo‘ng‘ir ayiq, chipor sirtlon, silovsin, qoplon, yovvoyi qo‘y, tog‘ echkisi, to‘ng‘iz, bo‘ri, tulki, bo‘rsiq kabilar uchraydi. Qushlardan burgut, yapaloqqush, tasqara, kaklik, zarg‘aldoq kabilar yashaydi.

Respublikamiz hududidagi dengiz sathidan 2700–2800 m va undan baland bo‘lgan barcha yerlar – yaylovlardan iborat. Yaylovlarning havosi nihoyatda sovuq, doim kuchli shamol esadi. Yaylov mintaqasida yirik sutemizuvchilardan qo‘ng‘ir ayiq, ilvirs, tog‘ takasi, arxar, muflon, qoplon, bo‘ri; qushlardan boltayutar, tog‘ zog‘chasi kabilar yashaydi. Qishloq xo‘jaligining jadal rivojlanishi, archa o‘rmonlarining kesilishi kabi antropogen ta’sirlar tog‘oldi va tog‘ hududlarida biomlarning sezilarli buzilishlariga sabab bo‘lmoqda.
Cho’llar yer yuzasining tuzilishi (substrat), tuproq sharoitlari, gidrologik rejimi, iqlimi, o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan o‘zaro farq qiladi va shu asosda bir nechta tiplarga ajratiladi (qumoq, gilli, sho‘rxok, toehloq va boshqalar). Cho‘l tiplari qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ular uchun ko‘pincha umumiy ekologik xususiyatlar xos.
O‘zbekistonda turli tiplarga mansub bo‘lgan cho’llar tekislik mintaqasida shakllangan bo‘lib, ulardagi ekologik sharoitlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi o‘zaro o‘xshash boladi.O‘rta Osiyoda Qoraqum, Qizilqum, Muyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Orol oldi cho’llari, Qarshi dashti, Mirzacho‘l va boshqa cho’llar uchraydi.Qumli (qumoq) cho’llar Qoraqum va Qizilqum kabi cho‘llaming asosiy qismini egallaydi. Atoqli geobotanik olim M.G.Popov (1958) qumli cho‘llami ta’riflar ekan, “Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning qumli cho’llari dunyo masshtabida tengi yo‘q tabiat go‘shalaridir”, - degan edi.Qish mavsumida qumli cho’llarda qor qoplami deyarli hosil bo‘lmaydi, kamdan-kam holda yog‘adigan yupqa qor qoplami shamollar va relyefdagi o‘ziga xoslik tufayli notekis taqsimlanadi. Bunday vaziyatda ayrim mayda sutemizuvchilar, jumladan, qumsichqonlar va ingichka barmoqli yumronqoziqlar qishki uyquga ketmaydi. Uyquga ketmaydigan bunday turlar yirtqichlar uchun oziqa manbai bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli qumli cho’llarda yashovchi yirtqichlaming soni yil davomida deyarli barqaror saqlanadi.Boshqa cho‘l tiplariga nisbatan qumli cho’llarda o‘simliklarning tur soni ko‘p va shunga mos ravishda hayvonot dunyosi ham xilma-xil. Bu yerda ayrim daraxt turlarining mavjudligi o‘rmonlarga xos bo‘lgan fauna elementlarining (ayrim sudralib yuruvchilar, ola qanotli qizilishton, zag‘izg‘on, Buxoro chittagi, cho‘1 karqunog‘i, saksovul chumchug‘i, kurgalak, moyqutlar, tentakqush, ko‘k kurkunak, qo‘1 qanotlilaming ayrim turlari) uchrashiga sabab boigan.Qumli cho’llarda ssink gekkoni, kulrang gekkon, yo’l-yo‘1 kaltakesakcha, quloqli yumaloqbosh, taroq barmoqli gekkon, qum yumaloqboshi, to‘r-to‘r kaltakesak, kulrang echkemar, ikki dogii to‘rg‘ay, cho‘l quzg‘uni, cho’l qarqunog‘i, taroq barmoqli va paxmoq oyoqli qo‘shoyoq, katta qumsichqon, tolay tovushqoni, ingichka barmoqli yumronqoziq, shalpangquloq tipratikan kabi turlar keng tarqalgan. Ularning morfologik belgilari va xatti-harakatlari qumli cho’llarda yashashga moslashishiga sabab bolgan.Toshloq cho’llar O‘rta Osiyoning shimoliy qismidagi tekisliklarda katta maydonni egallaydi. Ular orasida eng yiriklari Betpakdala va Ustyurt platolaridir. Toshloq cho’llarda yeming yuza qismi gips kristallari bilan qoplanganligi sababli, gipsli cho’llar ham deb yuritiladi. Xuddi shunday shag‘alli cho’llar va qirlar ham toshloq cho’llar tipiga tegishli.Toshloq cho’llar yashash muhiti sifatida qumoq va sho‘rxok cho’llardan sezilarli darajada ajralib turadi, ammo gilli cho’llarga o‘xshaydi. Mazkur tipdagi cho’llar o‘simliklar hayoti uchun bir qator noqulayliklarga ega boiganligi sababli, bu yerda o‘simliklar qoplami tarkibida daraxtlar uchramaydi va o‘simliklar tarqoq joylashadi.Umurtqali hayvonlaming tur tarkibi va ulardagi moslanishlar toshloq cho’llardagi hayotiy sharoitlarga (oziq tarkibi, substratning qattiqligi) muvofiq ravishda shakllangan. Toshloq cho’llar boshqa cho’llarga qaraganda ovchilik yuritish uchun qator qulayliklarga ega. Betpakdala va Ustyurtda tarqalgan sayg‘oq toshloq cho’llar uchun tipik boigan tur sanaladi. O‘tgan asming ikkinchi yarmida Betpakdalada 200-300 ming bosh sayg‘oq ovlangan. Yaqin-yaqingacha bu joylarda qulonlar ham uchragan va ayni vaqtda esa ular Badxizda saqlanib qolgan. Bir paytlar 0 ‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston tekisliklarida jayronlaming yirik podalari uchragan, endilikda ulaming soni juda kamaygan. Qo‘shoyoqlar bu tipdagi
Cho’llarga xos bo‘lib, ularning o‘nga yaqin turlari uchraydi. Ular zich substratli joylami ma’qul ko‘radi. Bu yerda qizil dumli va katta qum sichqonlar ham tez-tez uchrab turadi.Toshloq cho’llar uchun faqat yerga uya quradigan qushlardan oqbovur, qorabovur, kichik to‘rg‘ay, kulrang to‘rg‘ay va yo‘rg‘a tuvaloqlar tipik turlar sanaladi. Ularning ayrimlarida (bulduruqlar, tuvaloqlar) orqa barmoqlar yo‘q, tovonlar esa qattiq yerda harakatlanishga moslashgan bo‘ladi. Sudralib yuruvchilardan to‘r-to‘r kaltakesak, taqir yumaloqboshi, turli rang kaltakesak, dasht agamasi va qalqontumshuq ilon tipik turlar sanaladi. Tabiiy boshpanalaming juda kamligi sababli, deyarli barcha mayda sutemizuvchilar va sudralib yumvchilar uya qazib yashashga moslashishgan.
Sho‘rxok cho’llarga Borsa-Kelmas cho‘li (Ustyurtda joylashgan bu cho‘l ba’zan “ko‘l” deb ham yuritiladi,maydoni 1 mln.ga atrofida), Qoraqumdagi Sariqamish botig‘idagi sho‘rxoklar, Aydar sho‘rxogi, Baland Sor sho‘rxogi, Ming buloq, Og‘itma, Karrak ota sho‘rxoklari va Qizilqumda tarqoq joylashgan sho‘rxoklami kiritish mumkin. Xuddi shunday sho‘rxoklar ko‘llaming qurib qolgan qismida ham uchraydi.
Sho‘rxok cho‘llaming hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni juda kam bo‘lib, tipik turlarga sariq yoqa, suvtorg‘oq, sho‘rxok to‘rg‘ayi, jiqtoqlar kiradi. Hayoti butunlay sho‘rxok cho‘l tipi bilan bog‘liq bo‘lgan sutemizuvchi va sudralib yuruvchi hayvon turlari deyarli yo‘q. Bahor oylarida sho‘rxoklarga suvning yig‘ilishi hisobiga hayoti suv bilan bog‘liq bo‘lgan katta qiziloyoq, jiqtoq, suvtarg‘oq kabi qush turlarining uchrashiga imkon yaratiladi.Orol dengizining qurigan tubida shakllangan Orolqumni ham sho‘rxok cho‘l tipiga kiritish mumkin. 1960-yillarda Orol dengizining maydoni 68,9 ming kvadrad kilometr, suv hajmi esa 1083 kilometr kub bo‘lgan. 0 ‘sha davrda uning bioxilma-xilligi va mahsuldorligi yuqori bo‘lgan va har yili 30 ming tonna baliq ovlangan va Qozog‘iston tekisliklarida jayronlaming yirik podalari uchragan, endilikda ulaming soni juda kamaygan. Qo‘shoyoqlar bu tipdagi cho’llarga xos bo‘lib, ulaming o‘nga yaqin turlari uchraydi. Ular zich substratli joylami ma’qul ko‘radi. Bu yerda qizil dumli va katta qum sichqonlar ham tez-tez uchrab turadi.
Toshloq cho’llar uchun faqat yerga uya quradigan qushlardan oqbovur, qorabovur, kichik to‘rg‘ay, kulrang to‘rg‘ay va yo‘rg‘a tuvaloqlar tipik turlar sanaladi. Ulaming ayrimlarida (bulduruqlar, tuvaloqlar) orqa barmoqlar yo‘q, tovonlar esa qattiq yerda harakatlanishga moslashgan bo‘ladi. Sudralib yuruvchilardan to‘r-to‘r kaltakesak, taqir yumaloqboshi, turli rang kaltakesak, dasht agamasi va qalqontumshuq ilon tipik turlar sanaladi. Tabiiy boshpanalaming juda kamligi sababli, deyarli barcha mayda sutemizuvchilar va sudralib yumvchilar uya qazib yashashga moslashishgan.Sho‘rxok cho’llarga Borsa-Kelmas cho‘li (Ustyurtda joylashgan bu cho‘l ba’zan “ko‘l” deb ham yuritiladi, maydoni 1 mln.ga atrofida), Qoraqumdagi Sariqamish botig‘idagi sho‘rxoklar, Aydar sho‘rxogi, Baland Sor sho‘rxogi, Ming buloq, Og‘itma, Karrak ota sho‘rxoklari va Qizilqumda tarqoq joylashgan sho‘rxoklami kiritish mumkin. Xuddi shunday sho‘rxoklar ko‘llaming qurib qolgan qismida ham uchraydi.Sho‘rxok cho‘llaming hayvonot dunyosi tarkibida turlar soni juda kam bo‘lib, tipik turlarga sariq yoqa, suvtorg‘oq, sho‘rxok to‘rg‘ayi, jiqtoqlar kiradi. Hayoti butunlay sho‘rxok cho‘l tipi bilan bog‘liq bo‘lgan sutemizuvchi va sudralib yuruvchi hayvon turlari deyarli yo‘q. Bahor oylarida sho‘rxoklarga suvning yig‘ilishi hisobiga hayoti suv bilan bog‘liq bo‘lgan katta qiziloyoq, jiqtoq, suvtarg‘oq kabi qush turlarining uchrashiga imkon yaratiladi.Orol dengizining qurigan tubida shakllangan Orolqumni ham sho‘rxok cho‘l tipiga kiritish mumkin. 1960-yillarda Orol dengizining maydoni 68,9 ming kvadrad kilometr, suv hajmi esa 1083 kilometr kub bo‘lgan. 0 ‘sha davrda uning bioxilma-xilligi va mahsuldorligi yuqori bo‘lgan va har yili 30 ming tonna baliq ovlangan.
Orol dengizida 20 turga mansub baliqlar yashagan bo‘lsa, Orol oldi havzalarida esa 38 tur baliqlar uchragan. Endilikda qurigan dengiz ostidagi tuz va qumdan iborat maydoni 5 million gektarga yetadigan Orolqum deb nomlanuvchi cho‘1 shakllangan. Ma’lumotlarga qaraganda, Orolqumdan ko‘tarilgan tuz va chang bo‘ronining ta’sir etish radiusi 300 kilometrga yetadi. Bu, o‘z navbatida, O‘zbekistonning tabiatiga, o‘simlik va hayvonot dunyosiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Gilli chollar (efimer Cho’llar) Badxizda, Qashqadaryoda (Qarshi dashti), Sirdaryoning ikkala sohilida (Dalvarzintepa va Mirzacho‘l dashti) va Qoratog‘ning janubiy etagida joylashgan. Relyefi turli tuman, yer usti suvlari boshqa tipdagi Cho’llarga nisbatan ko‘p. Gilli chollar cho‘zilgan uzun polosalar shaklida boiib, ayrim joylarda uzilgan holatni egallaydi.Ekologik sharoitlari toshloq Cho’llarga o‘xshab ketadi. Yer yuzasi ancha qattiq, yurish va yugurish uchun yaxshi tayanch bola oladi. Tabiiy boshpanalar deyarli yo‘qligi sababli hayvonlar uya qazishga majbur boiadi. Yoginlar ko‘p bolgan yillarda gilli Cho’llarda o‘simliklar qoplami yaxshi rivojlanadi va o‘tloqqa o‘xshash qiyofa kasb etadi. Bu holat o‘simlikxo‘r hayvonlaming oziqlanishi uchun qulaylik yaratadi.Gilli choilaming hayvonot dunyosi toshloq Cho’llarga o‘xshab ketadi. Chunki bu ikkala tipga xos Cho’llar bir-birlariga yaqin joylashganligi sababli o‘xshash sharoitlarga ega. Tuyoqlilardan jayron gelli chollar uchun asosiy tipik turlardan sanaladi. Badxizda hanuzgacha qulon saqlanib qolgan. Bu yerda katta va kichik qo‘shoyoqlar, seversov qo‘shoyog‘i, qizilqum qumsichqoni, zamdniy qumsichqoni, afg‘on dala sichqoni, ko‘rsichqon, sariq yumronqoziq va shu kabi boshqa turlar uchraydi. Ikki dogii, dasht va hind to‘rg‘aylari, buldufuqlar, tuvaloqlar va tumalar ham uchrab turadi.Sudralib yumvchilardan eng xarakterlisi dasht toshbaqasidir. Gilli cho’llarda ildam kaltakesakcha, turli rang kaltakesakcha, dasht agamasi, taqir yumaloqboshi, uzunoyoqli ssink, turli rang, ko‘ndalang yoili va yo‘l-yo‘1 chiporilonlar, qum bo‘g‘ma iloni, o‘q ilon va boshqa cho‘1 tiplariga xos boigan turlar uchraydi.
Ma’lumki, cho‘l landshafti o‘zining qadimiyligi bilan boshqa landshaftlardan ajralib turadi. Bunday xususiyat cho‘l landshaftining juda qisqa vaqt ichida turli antropogen omillar ta’sirida tubdan o‘zgarishiga va qayta tiklanishi uchun juda uzoq muddat talab qilishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, cho‘l mintaqasini o‘zlashtirish maqsadida suv chiqarish (Qoraqum, Amu-Buxoro mashina kanallari) voha va ko‘llaming shakllanishiga, natijada, cho‘l hayvonlari hamda o‘simliklarining areali va soni qisqarishiga, ayrim turlaming hududni tark etishiga sabab bo‘lmoqda. Cho’llar o‘mida vohalar, turli aholi yashash punklari, jumladan, shaharlaming (Zarafshon, Uchquduq) qad ko‘tarishi, nafaqat ular joylashgan maydon, balki ular atrofidagi tabiiy cho‘l mintaqasining tarkibida turli yo‘nalishdagi, masshtabdagi o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga olib kelmoqda (Mirzacho‘l, Qarshi dashti, Qizilqum). Mazkur jarayonlar cho‘lga xos tipik hayvon va o‘simlik turlari o‘miga sinantrop turlaming kirib kelishiga sabab bo‘lmoqda (kulrang kalamush, qumri, qishloq qaldirg‘ochi, mayna va boshq.).
Cho’llar uzoq yillar mobaynida asosan chorvachilik yuritish maqsadida foydalanilgan bo‘Isa, endilikda turli foydali qazilmalami qazib olishda, saksovul, juzg‘un, yulg‘un kabi o‘simliklardan yoqilg‘i, yantoq, shuvoq, silen, singren kabi oziqbob o‘simliklardan oziqa va boshqa maqsadlarda foydalanilmoqda. Bunday vaziyat cho‘l ekotizimlari barqarorligining buzilishiga va natijada bioxilma-xilligining pasayishiga olib kelmoqda.
Bunday sharoitda hayvonlaming hayoti uchun zarur bo‘lgan omillarning ko‘pchiligi pessimal va hatto cheklovchi ko‘rsatkichda namoyon bo‘ladi. Natijada hayvon va o‘simlik turlarida yaqqol ajralib turadigan morfo-fiziologik moslanishlar shakllanadi. Cho‘l hayvonlarining ko‘pchiligi ekologik sharoitlarga mos ravishda kserofil va evriterm turlardan tashkil topadi.Cho’llar turli yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlar, jumladan, organizmlaming noqulay iqlim sharoitlariga nisbatan moslanishini, morfofiziologik o‘zgarishlami, faunaning shakllanish jarayonlarini, turlar
ekologiyasini, ulami muhofaza qilish va oqilona foydalanish masalalarini o‘rganish uchun tajriba maydoni boiib xizmat qiladi.
Cho’lda yashovchi turli sistematik guruhlarga mansub hayvonlar o‘zlarining tashqi tuzilishi, xatti-harakati va boshqa ekologik belgilari bilan bir-biriga juda o‘xshash boiadi. Kemimvchilar turli avlod va oilalarga tegishli bo‘lishlaridan qat’i nazar, deyarli bir xil ko‘rinishga va o‘xshash hayot kechirish tarziga ega. Masalan, sutemizuvchilarga mansub qo‘shoyoqlar, tovushqonlar, kengumsimon sichqon, xaltali qo‘shoyoq kabi turlaming orqa oyoqlari uzunligi, quloqlari va ko‘zlari kattaligi, dumi uzunligi va u tayanch vazifasini bajarishi hamda dumining uchi mo‘yqalam uchiga o‘xshashligi kabi morfologik belgilari bilan qo‘shoyoqlarga o‘xshab ketadi. Bunday o‘xshashliklar konvergensiyaga yaqqol misol bo‘la oladi va hayvonlaming cho‘1 sharoitiga moslashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Hayvonlaming cho‘1 sharoitida yashashga nisbatan moslanishlari ichida ulaming suvni qidirib topishi, uni sarflashi va tanada saqlashi bilan bog‘liq fiziologik va etologik xususiyatlari asosiy o‘rinni egallaydi. Suv va oziqaning tanqisligi hatto issiqqonli hayvonlaming nafaqat qishda, balki yozning issiq oylarida ham uyquga ketishiga sabab boiadi. Hayvonlar organizmidagi bu kabi moslanishlar ulaming tashqi morfologik belgilarida (jun, pat va par qoplami), fiziologiyasida (yog‘ qatlami, metabolitik suv hosil qilish) va xatti-harakatida (qishki va yozgi uyquga kirish, issiq va sovuqdan himoyalanishda boshpana tanlash va hokazo) yaqqol namoyon boiadi.Cho’l hayvonlari suvga boigan talabini qondirish maqsadida uzoq masofalarga doimiy migratsiya qilishadi. Bunday sharoitda ularning bir qismi yirtqichlarga o‘lja ham boiadi. Ayrim turlar suvni iste’mol qilgan oziqasi tarkibidan olishadi yoki metabolitik suv hosil qilish xususiyatiga ega. Cho‘l qushlarining ayrim turlari suv ichish maqsadida uzoq masofalarga uchib boradi. Jumladan, Saxar cho‘lida yashovchi cho‘l to‘rg‘aylari nomuntazam ravishda suv ichishga borishadi va ba’zan hafta davomida suvsiz yashay oladi. Bulduruqlar haqiqiy cho‘l qushlari bo‘lib, suvsizlikka chidamliligi tufayli, cho‘lning ancha ichkarisida, suvdan uzoqda joylashgan qismlariga uya quradi.
Damanlar bir necha oylab, bir o‘rkachli tuyalar esa haftalab suvsiz yashay olishi mumkin. Bu muddatda ular tana to‘qimalaridagi zaxira suvdan foydalanadi va juda oriqlab ketadi, ammo bir marta to‘yib suv ichishi, ulaming yo‘qotgan vaznini qayta tiklab olishi uchun yetarlidir.
Xuddi shunday qobiliyat tuyoqlilardan qilich shoxli antilopalar vakili addaks (Addax nagomaculatus) da va Afrika yovvoyi eshagi (Equus asimus) da ham kuzatiladi. Sudralib yuruvchilar esa cho‘l sharoitida yashash uchun nisbatan ajoyib moslashish hosil qilishgan. Ularning muguz tangachalar bilan qoplangan terisi suv o‘tkazmaydi va shu bilan birga, oziqasi tarkibidan yetarli miqdordagi suvni o‘zlashtira oladi hamda bu kabi turlaming ekskrimenti tarkibida suv deyarli bo‘lmaydi.
Qushlar va sudralib yuruvchilar moddalar almashinuvida hosil bo‘lgan azot saqlovchi hosilalami siydik kislotasi ko‘rinishida ajratishadi. Chunki siydik kislotasi yengil zich massa holidagi cho‘kmaga o‘tadi va deyarli tarkibida suvni saqlamaydi. Sutemizuvchilar mochevina ajratishadi, ammo uning tarkibidagi suv minimum darajada kamaygan holda bo‘ladi. Jumladan, odam siydigi tarkibida suv 92%bo‘lsa, kengurusimon kalamush siydigi tarkibida u 70% ni tashkil qiladi. Bo‘g‘imoyoqlilaming tashqi xitin qoplag‘ichi ham tanani suvsizlanishdan saqlaydi.
Cho‘l hayvonlarida, suv tanqisligiga moslashish bilan birga, issiq sharoitda yashashga nisbatan ham turli moslanishlar shakllangan. Organizmni sovitishga qaratilgan ayrim xatti-harakatlar cho‘l hayvonlarida yaqqol namoyon bo‘ladi .Bu kabi moslanishlar tanadagi ortiqcha issiqlikni ajratishga qaratilgan boiib, yirik sutemizuvchilar, masalan, antilopalarda bunday hodisa terlash va nafas olishning tezlashuvi orqali yuz beradi va mazkur fiziologik holatlaming tezlashuvi suvni bug‘latib tananing sovishiga olib keladi. Qushlar va ko‘pgina sudralib yuruvchilar og‘izlami keng ochish va tez-tez nafas olish orqali suvni ko‘proq bug‘latishga erishadi. Jazirama issiq sharoitda yashovchi aksariyat sutemizuvchilarning quloqlari katta, oyoqlari esa uzun boiadi. Bu qonuniyat Allen qoidasida o‘z ifodasini topgan, ya’ni nisbatan issiq hududlarda yashovchi hayvonlarda tananing bo‘rtib chiqqan qismlari, jumladan, quloqlar, dum va oyoqlar sovuq hududda yashovchi hayvonlarga qaraganda katta va uzun boladi. Masalan, kar tovushqoni, fenek tulkisi va pakana tulki kabi turlaming quloqlari ancha katta boiib, ular “sovitish tizimi” rolini bajaradi.
Umurtqali hayvonlaming ba’zi bir turlari issiqlikka juda chidamli bo‘ladi, jumladan, kaltakesaklar uchun yuqori kritik harorat 40-45 °C bo‘lsa, ilonlar uchun 38-42°C, qushlar uchun 43-46°C va sutemizuvchilar uchun esa 39-44°С da tebranadi.
Amerikada yashovchi kurakoyoqli amfibiyalar (Scaphiopus) qurg'oqchilik davrida (8-9 oy) orqa oyoqlari bilan yerai kovlaydi va yer ostida uyquga ketadi. Ulardan ajralib chiqadigan shilimshiq modda yer ostidagi kameraning devorini namlaydi hamda qurg‘oqchil sharoitda yashab qolishga imkon beradi. Yozgi uyqudan uyg‘ongan amfibiyalar qisqa muddatda hosil bo‘lgan havzalarga tuxum qo‘yishadi. Otalangan tuxumdan ikki kun ichida itbaliqlar chiqadi, bir hafta ichida ular jadal о‘sib rivojlanadi va qisqa vaqt ichida kichik, mustaqil uya qaza oladigan baqachalarga aylanadi. Butun rivojlanish davri jami bir oy muddatni egallaydi.Ko‘pchilik sudralib yuruvchilar o‘tkir quyosh nuridan himoyalanish maqsadida qumga ko‘milib olishadi (urchuqsimon ssink, qum bo‘g‘ma iloni, oddiy ssink). O‘rta Osiyoda uchraydigan aksariyat sudralib yuruvchilar issiqlik va quyoshning o‘tkir nurlaridan himoyalanish uchun sutemizuvchi hayvonlaming uyalaridan boshpana qidirsa, o‘qilon, dasht agamasi kabi turlar buta va past daraxtlar ustiga chiqib oladi.Cho‘l hayvonlarining o‘ziga xos oyoq panjalari ham ulaming qumli Cho’llarda tez va yengil harakatlanishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Cho‘l ekotizimlari qadimiyligi sababli, bu yerda endemik turlar va avlodlar ko‘p (Orol baqra balig‘i, Turkiston agamasi, xo‘jasavdogar, ingichka barmoqli qo‘shoyoq va boshq.). Cho‘llaming antropogen omillarga juda beriluvchanligi ulardagi faunaning qisqa muddatda boy berib qo‘yilishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Cho’llarda dashtlarga qaraganda migratsiya jarayoni nisbatan kuchsiz namoyon bo‘ladi va bunday migratsiyalar asosan qushla olamida kuzatiladi. Ulaming ayrim turlari yilning noqulay davrlarida cho‘l chegarasidan tashqariga migratsiya qiladi.

Cho’llarda, ayniqsa, bahor faslida hayvonot dunyosining ko‘payishi, oziqlanishi, oziqa va energiya jamg‘arishi kabi hayotiy faoliyatlar jadallashadi. Ko‘pgina cho‘l hayvonlari uchun tungi faollik xarakterli bo‘lib, bu holat ayniqsa, yoz oylarida haroratning maksimal darajani egallashi tufayli sodir bo‘ladi. Hayvonlar kunduz kunlari soya-salqin joylardagi boshpanalarga kirib, issiqdan himoyalanishadi. Ayniqsa, oziqlanish, suv qidirish bilan bog‘liq faollik ulaming chaqqon harakatlarida yaqqol seziladi. Bunday harakatlar hayvonlaming issiqdan hamda ochiq maydonlarda dushmandan himoyalanishiga ancha qulayliklar tug‘diradi (qo‘shoyoqlar, ingichka barmoqli yumronqoziq, kaltakesaklar, qulon, jayron, bulduruq).Cho‘lda o‘simliklarning siyrakligi va relyefning nisbatan tekisligi boihpana rolini o‘tovchi joylaming tanqisligiga sabab bo‘ladi. Bu esa, O'z navbatida, mayda hayvonlaming boshqa turdagi yirik hayvon It boshpanasidan foydalanishiga olib kelgan. Jumladan, katta qum sichqonning uyasida 300 ga yaqin turdagi hayvonlaming yashashi aniqlangan. Hatto to‘rg‘aylar yozgi issiqdan saqlanish maqsadidakemiruvchilaming uyasidan boshpana sifatida foydalanishi qayd etilgan. Ko‘kbo‘zdoq va hind chumchug‘i kabi qush turlari qoyalarda uya qurib, ko‘payishda ishtirok etishi bilan bir qatorda, jazirama issiqdan va dushmanlaridan himoyalanadi.Hayvonlaming tashqi muhitga moslanishlaridan yana biri maskirovkadir. Odatda, cho‘l hayvonlarining rangi tashqi muhit rangiga mos, ya’ni sarg‘imtir kulrang tusda bo‘ladi. Bunday tus ularning dushmanlardan himoyalanishi va ov qilishida qulaylik yaratadi.Qumli cho’llarda tarqalgan hayvonlaming harakat organlarida moslanish bilan bog‘liq o‘zgarishlar kuzatiladi. Masalan, ingichka barmoqli yumronqoziq, paxmoq oyoqli qo‘shoyoq va putorak yerqa zarining panjalarida uzun dag‘al qillar bo‘lsa, ayrim sudralib yuruvchilar (taroq barmoqli gekkon yumaloqboshlar) va qo‘ng‘izlaming panjalarida shox va xitindan tashkil topgan o‘simtalar shakllangan. Bunday moslanishlar ulaming sirg‘anchiq qumda harakatlanishini yengillashtiradi. Ko‘pgina qumda harakatlanuvchi sudralib yuruvchilarda boshining yuqori qismida joylashgan ko‘zlar va bumn teshiklari hayvonning qumga ko‘milgan holda atrofni kuzatishini ta’minlaydi. Yumaloqboshlar, charxilon va qum bo‘g‘ma iloni kabi turlar qumga ko‘mila olish qobiliyatiga ega bo‘lib, bunday xususiyat hayvonlarning himoyalanishi va ov qilishi uchun qulaylik yaratadi.Cho‘l mintaqasida yashaydigan hayvonlardan bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, quzg‘un kabi turlar yuqori ekologik valentlikka ega bo‘ladi. Ayrim sinantrop turlar (uy sichqoni, uy chumchug‘i) hamda hayoti suv havzalari bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi turlar ham cho‘lda yashashga moslashgan.Cho‘l faunasi tarkibi choi sharoitlariga yuqori darajada muvofiqlashgan, adaptatsiyalashgan turlar bilan bir qatorda, ancha keyin dasht mintaqasidan cho‘l mintaqasiga ko‘chib o‘tgan turlardan (dasht qora iloni, tez kaltakesagi, dasht burguti, bir necha turdagi to‘rg‘aylar, kichik yumronqoziq, ko‘rsichqon, sayg‘oq) tashkil topgan.