№3 Təbiət elmləri seriyası 2010
Yüklə 91,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ГЕОЛОГО-ГЕНЕТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ РТУТНЫХ МЕСТОРОЖДЕНИЙ МАЛОГО КАВКАЗА З.А.ВЕЛИЕВ
|
99 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Təbiət elmləri seriyası 2010 KİÇİK QAFQAZIN CİVƏ YATAQLARININ FORMALAŞMASININ GEOLOJİ-GENETİK MODELİ Z.A.VƏLİYEV AMEA Geologiya İnstitutu zekiveliev@ramler.ru Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində bu və ya digər dərəcədə filizəmələgətirən sistemlər, yataqların, əsasən hidrotermal tipə mənsubiyyəti, əsas sənaye tipli yataqların formalaşma- sının, filiz maddəsinin mənbələrindən, onların formaları və nəqlolunma üsullarından başlamış filiz yığımında konsentrasiya yaratmalarına qədər, ümumi genetik qanunauyğunluqlarını əks etdirən, endogen filiz minerallaşmasını müşayiət edən metasomatik zonallıq, yataqların forma- laşma dərinlikləri, filizləşmənin yaşı və s. haqqında məlumatlara malik Kiçik Qafqazın civə, sürmə-civə və civəsaxlayan yataqlarının geoloji-genetik formalaşma modeli işlənilmişdir. Endogen filizləşmə nəzəriyyəsinin inkişafı və metallogeniyada endogen filiz formasiyalarının geoloji-genetik modellərinin qurulması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, onun vasitəsilə filiz maddəsinin mənbəyindən tutmuş forma və filiz yığımın- da konsentrasiyalaşması üçün nəqli üsullarına kimi, başlıca filiz yataqları formalaş- masının ümumi genetik qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verir. Geoloji- genetik modellərin qurulması, təşkiledici elementləri müxtəlif formasion tip yataqlar üçün fərqli olan filizəmələgətirən sistemlər haqqında bu və digər dərəcədə məlumatı əks etdirir. Filiz formasiyalarının genetik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, V.A.Kuznetso- vun [11] fikrincə, yer qabığıdaxili və mantiyalı maqmatizmlə genetik və paragenetik əlaqəli, filizli hidrotermal məhlul və filizəmələgətirən maddələrin təbiəti, filizçökmə- nin fiziki-kimyəvi şəraitləri olan sedimentasiya və genezisin digər tərəfləri həlledici ola bilər. Bu və digər xüsusiyyətlər, plitələr tektonikası konsepsiyası ilə ziddiyyət təşkil etmir, belə ki, civə yataqlarının formalaşmasında tektonik amillər, o cümlədən «geobloklar», dominant rol oynamışlar. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının başlıca for- masion cizgiləri – onların ofiolit qurşağında yerləşmələri, aktivləşmiş dərinlik qırıl- maları zonasında lokallaşması, bazaltoid maqmatizmi təzahirləri və diabaz porfirit daykaları ilə paragenetik əlaqəsi, filizçökmə zonalarının filiz generalizasiya edən mənbələrdən xeyli uzaqlığı, əsas filizəmələgətirən məhlulların dərinlik mantiyalı mənbəyi, filizçökmənin çox böyük olmayan dərinliklərdə olması və filizlərin aşağı temperaturda formalaşması (V.M.Babazadə, [1-2, 11], V.A.Kuznetsov, E.Q.Distanov və b. [9], Z.A.Vəliyev [4-8], N.V.Nağıyev [12], A.A.Obolenski, R.V.Obolenskaya və b. [13]) və sairədir. Kiçik Qafqazın civə və civəsaxlayan yataqları hidrotermal yolla əmələ gəlmə- sidir ki, bu da onların əsas səciyyəvi xüsusiyyətidir. Digər mühüm cəhət hidrotermal
100 məhlullardakı civə mənbəyinin aydınlaşdırılmasıdır. Yuvenil – maqmatik nöqteyi- nəzəri bizim fikrimizcə, daha inandırıcıdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti, civənin maq- matik süxurlarla paragenetik əlaqədə olması haqqında vahid fikrə üstünlük verirlər. Bu zaman civə filizləşməsinin bu və ya digər tərkibli maqmatik kütlənin məkani vəziyyətindən asılı olaraq, sahənin tektono-maqmatik inkişafı, ümumi mülahizələrinə görə, bir halda filizləşməni bazaltoid tərkibli, digərində qranitoid, o birində isə maqmatik süxurların qələvi derivatları ilə əlaqələndirirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, proqressiv və regional metamorfizmdə gilli, qumlu və karbonat tipli süxurlarda civənin əhəmiyyətli dərəcədə miqrasiyasını ehtimal etməyə əsas yoxdur. V.İ.Smirnova, V.A.Kuznetsova və b. görə [16], çökmə süxurların çöküntü əmələgəlmə prosesində civənin ayrılması üçün, istənilən deyil, Qaradəniz tipli kükürd hidrogen yoluxması ilə səciyyələnən spesifik dəniz hövzələrində formalaşmış çöküntülərin diagenez və epigenez prosesində mühüm həlqədir. Yuxarıda göstərilən ona dəlalət edir ki, hidrotermal məhlullardakı civənin mənbəyi poligen ola bilər, lakin bu zaman yaranmış civə minerallaşmasının miqyası müxtəlif olacaqdır. Göründüyü kimi, civə və civəsaxlayan yataqların genetik modellərinin ən mühüm cəhəti onların hidrotermal səciyyəsi və maqmatizmlə genetik əlaqəsidir ki, onun nəticəsində, A.A.Obolenski, R.V.Obolenskaya və b. fikrincə [13], belə filiz- əmələgətirən sistemlər filiz-maqmatik kimi səciyyələnməli və onlar digərlərindən əhəmiyyətli dərəcədə həm lateral, həm də şaquli istiqamətdə davamiyyətləri. Həm- çinin həddən-ziyada qeyri-bərabər paylanması ilə fərqlənərək, endogen filizəmələ- gətirən sistemlərin müstəqil sinfinə – intratelluridlərə aiddir (E.A.Distanov və b., [9]). Xatırlanan müəlliflərin fikrincə, boşalma zonası hüdudlarında, belə filizəmələgətirən sistemlər, hidrokimyəvi məlumatlar və izotop tədqiqatları ilə təyin edilmiş məhlulların poligenliyilə səciyyələnən törəmə hidrotermal sistemlər və yaxud qarışıq məhlullar sistemindən ibarətdir. Civə filizəmələgəlməsinin geoloji-genetik modelini qurarkən, civənin mənbəyi kimi, üst mantiyanın dərinliklərinə mühüm əhəmiyyət verilir. Bunu geoloji, minera- loji və geokimyəvi məlumatlar təsdiq edir. Civə filizləşməsinin dərinlik yarıqları zonasında, yəni çox zaman hiperbazit qurşağı ilə müşayiət olunan, qabıqaltı mantiya dərinliklərinə kimi davam edən, uzunmüddətli inkişafa malik regional miqyaslı strukturlarda yerləşməsi hamıya məlumdur. Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə hesab edirlər ki, burada civə dərinlik yarıqları zonalarında, onların aktivləşmə dövrlərində, Yerin böyük dərinliklərinin, daha doğrusu, mantiyanın deqazasiya məhsulu kimi ayrılır. Civə yataqlarının kükürdü isə N.A.Ozerovaya görə [15], əksəriyyət halda yer qabığı mənşəlidir. Ridin (Reed,) [19] işində ümumiləşdirilmiş bir sıra tədqiqatçıların məlumat- larına görə, 66 meteorit üzrə müəyyən olunmuşdur ki, onlarda civənin miqdarı orta hesabla 7 x 10 -4
%-dir, yəni yer qabığındakı klarkından (~8-10 -6 %) iki dərəcə yüksək- dir. Əgər meteoritlərin kimyəvi tərkibinin dərinlik geosferlərinin tərkibini və yer qabığının maddəsi Yerin ilkin maddəsinin diferensiasiyası nəticəsində əmələ gəlməsi fikrini qəbul edəriksə, onda meteoritlərdə civənin paylanma məlumatları əsasında, Yerin nüvəsində onun aşağı miqdarı, mantiyada isə ona nisbətən yüksək konsentra- siyasını ehtimal edə bilərik.
101 3 ,
HgHCO 3
Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, əlverişli struktur şəraitində mantiya civənin ayrılması üçün mənbə ola bilər. Civə və civəsaxlayan yataqların əksəriyyətinin hidrotermal mənşəyi olması şübhə doğurmur. Lakin yataqların geoloji-genetik modelini qurarkən, filizlərin lokal- laşması və onlarda maddənin nəql formasını şərtləndirən bu məhsulların səciyyəsinin aşkar edilməsi mühüm rol oynayır. Artıq 1946-cı ildə A.A.Saukov belə hesab edirdi ki, civənin nəqli kompleks sulfid ionları formasında zəif qələvi və qələvi məhlullarla yerinə yetirilir. Buna əsaslanaraq, belə mülahizə qəbul olunur ki, civə və kükürd ümumi mənşəyə malik olub, birlikdə miqrasiya edirlər. Sonralar (V.Q.Manuçaryans və b., [12]) antimonit, kinovar və onları müşayiət edən minerallarda qaz-maye möhtəvilərinin öyrənilməsilə təyin edilmişdir ki, filizəmələgətirən məhlullar karbon anhidridinin konsentrasiyası ilə (7,6 mol/l-ə kimi ) fərqlənir ki, bu da məhlulların zəif turşulu səciyyəsindən xəbər verir. HgS + H 2 O sistemində mineral tarazlığının, 350 0 -yə kimi temperaturlarda, V.O.Manuçaryans, V.B.Naumov və İ.A.Xodakov tərəfindən aparılmış termodinamik təhlili göstərir ki, civə və sürmənin sulfidlərinin əmələ gəlməsi üçün turş məhlullar əlverişlidir, zəif turşulu məhlullarda HgS 2 2 az miqdarda iştirakı görünür ki, bu halda civə özünün qeyri-sulfid formaları ilə nəql olunur. Bu məlumatlara V.İ.Smirnov və b. [19,20] Kamçatkadakı Mutnovski (7 x 10 -5 q/l) vulkanında (pH<1) və Kaliforniyanın Meyakmas rayonunda 1,3 x 10 -4 və (pH=1,8) civənin nisbətən yüksək konsentra- siyaları turş məhlullar üçün səciyyəvidir. Bu şəraitdə qələvi sulfid kompleksinin mövcudluğu qeyri-mümkündür. Mineral əmələgətirən məhlullarda civə nəqlinin digər formalarından halogenid kompleksləri diqqətə layiqdir. Belə ki, V.T.Surqay (1963) Orta Asiya civə-sürmə əyaləti üçün civənin ftorid formalı nəqlinin mümkünlüyünü fərz edir. Bu halın möv- cudluğu eksperimental yolla sübut olunmuş (Ca. Hg) F 2 birləşməsinin parçalanması nəticəsində yaranmış kinovar və flüoritin epitaksik bitişməsinin varlığı ilə təsdiq olunur. 1967-ci ildə Q.Xelqeson civə nəqli hipotezinin digər növünü halogenid kompleksi – xlorid şəklində izləmişdir. Mineral əmələgəlmə şəraitinin dəqiq tədqiqatı A.A.Obolenskiyə və b. [14] civə yataqlarının formalaşmasında üç tip tərkib onlardakı duzların (KCl, MgCl 2,
NaCl, Na H(CO
3 ), Na
2 CO
3 ) konsentrasiyaları ilə fərqlənən və elektrolitlərin mürəkkəb məhlullarını təmsil edən məhlulların iştirakını təyin etməyə imkan verdi. Bununla yanaşı yuxarıdakı tədqiqatçılar tərəfindən bu tip məhlulların xüsusiyyətləri, metallılığı və civənin aparıcı formalarının paylanmasında (Hg 2+ ; Hg 2+ 2 ) fərqi aşkar edilmişdir. Xatırlanan müəlliflər belə hesab edirlər ki, civə formalaşmasının material balans sistemi bu cür ifadə olunur: Hg 0 ,
Hg 2+ , HgCl 2+ 2 , HgCl 0 2 , HgCl - 3 , HgCl 2- 4
, Hg(OH)
+ , Hg(OH)
0 2 , Hg(HS) 0 2 , HgHS 2 , HgS
2- 2 , HgClHS 0 , HgClS
0 , HgS0
4 , HgClOH
0 , HgC0
3 , Hg0HCO 3 , Ph2-12 diapozonunda müxtəlif məhlullarda əksəriyyət formalar həmişə Hg 0 , HgCl n-2 n , HgSHS - , Hg(HS)
0 2 , HgS 2 2 olur. Sulfid-xlorid və sulfid-xlorid-karbon an- hidridi məhlulları zəif turş sulu elektrolitlər olub, verilmiş şəraitdə HgS həllolma dəyişilməsində HgCl n-2 kompleksinin müəyyən rolunu şərtləndirmiş, sulfid-xlorid- karbonat və sulfid-karbonat məhlulları isə qələvi (ph = 7,3 – 11,5) səciyyəvi olaraq, bunlarda civənin nəqli Hg 0 , HgSHS
- , HgS
2- 2 və Hg(HS) 0 2 şəklində baş verir. A.A.Obolenskinin məlumatlarına görə [13], bu məhlulların metallığı birbaşa S 2- kon-
102 sentrasiyası oksidləşdirici-bərpaedici potensialın kəmiyyətindən və temperaturundan asılıdır, xlorid və sulfid ionlarının və p O 2 -nin aşağı qiymətlərində isə əhəmiyyətli rol Hg 0 formasına məxsusdur. Lokal civə yataqlarının kolloid məhlullardan əmələ gəlməsi istisna deyildir. Buna sübut olaraq, təbiətdə mövcud olan filizlərin kolloid teksturudur. V.P.Fedorçuka görə [18], bu proses hər şeydən əvvəl məhlulların konsentrasiyasının kolloid səciy- yəsinə malik olana qədər yüksələrək, ekranaltı səthlərin yarımdurğun məntəqələrində mümkün ola bilər. Bu mənada V.V.Çukrovun (1936) məlumatı – Sulfur-Benk (Kali- forniya) civə yatağının dərinliyində, həlməşik kütlələrdən başlamış xalsedonla bitən, onun müxtəlif bərkimə və dehidratlaşma mərhələlərində pirit və kinovarla yanaşı silisium oksidinin gelini çökdürən isti su müşahidə olunur. P.V.Babkin [3] həmçinin kolloid məhlulların filizəmələgəlmə prosesində iştirakını göstərir və kvarsın axıntı törəmələrinin səthində kinovarın kiçik qarışıq və kristallarına malik «xalsedona- bənzər» kvarsı təsvir edir ki, bu kolloid məhluların təsirinin nəticəsidir. Civə nəqlinin, xüsusən mühüm forması qazabənzərdir (A.A.Saukov, [17]). O yüksək miqrasiya qabiliyyətinə malik olub, stratiqrafik kəsilişin yuxarı hissəsində yataqlar yaradaraq, Yer qabığının üst horizontlarında dərinlik yarıqları vasitəsilə hə- yata keçirilir. Bunun nəticəsində civəsaxlayan atmosferin real mövcudluğu təyin edilmişdir. Buxar-qaz şırımları və termal suların buxarının kondensatlarında civənin miqdarı onun sulu məhlullarındakı kəmiyyətilə eyni ölçülüdür. Bundan başqa nəqlin əksəriyyəti qaz fazası ilə baş verir. Qaz fazasının civə ilə zənginləşməsi, civə-sürmə- mərgümüş minerallaşmasının müasir çökməsi baş verən Kuzil-Kamçatka vulkanik əyalətinin hidrotermal sistemlərində və fəaliyyətdə olan vulkanlarında müşahidə olunur. N.A.Ozerova tərəfindən [15] qeydə alınmış qaz fazasında civənin ən yüksək miqdarı, atmosfer havasındakından üç dəfə çox olub, Apapel bulaqlarında 7,5 x 10 -5
3 çatır. V.P.Fedorçuk və b. [18] neft və qazın civəsaxlayan emanasiyalarının miq- rasiya yaxınlığı, sonralar V.E.Poyarkov [16], daha sonralar isə N.A.Kudryavsev (1972) civə və karbohidrogenlər arasında genetik əlaqənin olmasını mümkün hesab edirlər. N.A.Ozerova [15] tərəfindən məxsusi qaz yataqlarının qazı analiz edilmişdir (Stavropol qalxımı, Dnepr-Donesk çökəyi). Bu müəlliflərin apardıqları analizlərin nəticələrinə görə, atmosfer havasındakı civənin miqdarı n x 10 -9 q/m 3 olduğu halda, karbohidrogen qazlarında onun konsentrasiya miqdarı n x 10 -7 q/m 3 bir qədər yüksəlir. Çoxsaylı tədqiqat məlumatlarına əsasən. (Yakuşeva, 1960, Nikolayev, 1962 Maka- renko və b. 1962, 1972 və s.) alp dövründə tektonik cəhətcə aktivləşmiş Stavropol qalxımı rayonunun seysmik aktivliyinin yüksəlməsini şərtləndirmiş və Qafminvod çıxıntısı ilə birlikdə Ön Qafqazda istilik axınının iri müsbət anomaliyası ilə səciy- yələnir ki, bu da Stavropol gümbəzinin dərin qazlı horizontlarında N 2 , CO 2 və H
2
konsentrasiyalarının əhəmiyyətli dərəcədə artmasını təmin etmişdir. Bu hal Koroleva (1972) dərinlik qazlarının bünövrənin yarıqları üzrə qidalanması haqqında mülahizə yürütməyə imkan verdi. Taxta-Kuqulta, Şimali Stavropol və Mirnenski yataqları hüdudlarında civənin yüksəlmiş (7,5 x 10 -5 q/m 3 -a kimi) miqdar məlumatları ilə yaxşı korrelyasiya olunan dərinlik proseslərinin indikatoru heliumun miqdarı (həcmi faizlərin ilk yüzdə biri) N.A.Ozerovaya, Y.İ.Pikovskiyə, N.D.Şikinoya və b. [15] ci- vənin tektonik cəhətcə aktiv dərinlik yarıqları vasitəsilə qidalanması fikrinə gəlməsinə imkan verdi. Xatırlanan müəlliflərin məlumatına əsasən, Buxara fleksur-qırılma zonasının Qazlı qalxımının neokom-apt çöküntülərinin qaz yataqlarının (Uçkir və s.)
103 məlumatları eyni maraq doğurur. Tərkibcə qazlar metanlıdır, onlardakı metanın miq- darı 0.01 – 0.02, strukturun tağ hissəsindəki qazlarda müşahidə olunmuşdur. Don- basın Druckov-Konstantinovsk antiklinalında civə filizləşməsini nəzarətləndirən Mərkəzi Donesk qırılması hüdudlarındakı uzunmüddət qaz püskürmələrində metan şırımlarında civənin maksimum miqdarı n x 10 -4 q/m 3 -dir. 0.048-0.066 həcmi, faizi və hidrogenin yüksələn miqdarı dərinlik qırılmaları boyunca dərinlik qazlarının qalx- masını ehtimal etməyə imkan verir. Ədəbiyyatda civənin Orta Asiya və Qazaxstanın neft və qaz yataqlarında qazın 5x10
-4 -
6 x10 -6
q/m 3 , Almaniya Federativ Respublikasının şimalı-qərb hissəsində və Alt mark əyalətində 1.5x10 -5
- 4.5x10 -4 q/m 3 miqdarında paylanması haqqında məlu- mat vardır. Avraponın ən nəhəng yataqlarından - Qroningen (Montson, 1972, Asten- verq Zaanen, 1972) heliumin yüksəlmiş miqdarına malik (0.05%) qazlarından civənin çıxmasını qeyd edə bilərik. Bütün bu yataqlar dərinlik yaraqları boyunca, civənin başqa qaz emanasiyaları ilə birlikdə Yerin dərinliklərindən nəqlini şərtləndirən uzununa və eninə pozulmaların düyünlərində yerləşirlər. Bir çox civə yataqlarında, o cümlədən Kiçik Qafqazdakı müşahidələr, civənin qazabənzər formada nəqlinin mümkünlüyünü təsdiq edir. Bunu, məsələn, yalnız məhlulda miqrasiya etmiş digər xalkofil elementlərə nisbətən daha böyük uzunluğa malik civənin ilkin səpinti oreollarının inkişafı sübut edir. N.A.Oze- rovanın [15] Mendeleev vulkanındakı müşahidələri bunu bir daha sübut edir. Onun tərəfindən birincisi, fumarolun çıxışında civənin eksqalyasion kükürdlə birlikdə çökməsi, ikincisi, qaz fazasından kükürd turşusunun oksidləşməşi hesabına yaranmış eksqalyasion kükürdün civə ilə zənginləşməsi, üçüncüsü, müasir solfatar sahələrin boşluq və məsamələrində kinovar kristallarının əmələ gəlməsi təyin edilmişdir. Nəzərinizə çatdırdığımız bütün bu məlumatlar, civə yataqlarının formalaşma- sında qaz emanasiyalarının iştirakını birmənalı təsdiq edir. Ona görə biz V.İ.Smirnov və b. [16] ilə civəsaxlayan emanasiyaların, nəinki filizli məhlulları müşayiət etməsi, həmçinin civənin nəqlinin müstəqil forması olub, Yerin dərinliklərindən məhz belə şəkildə civənin miqrasiyasının baş verməsi fikrilə həmrəyik. Civə yataqlarının geoloji-genetik modelini qurarkən, endogen filiz konsentra- siyalarını müşayiət edən metasomatik zonallığı öyrənərək mühüm məlumatlar əldə etmək olar. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının metasomatik törəmələrini tədqiq edər- kən, zonallığın və yaxud filizləşmənin tipi geoloji şərait, tərkib və metaldaşıyan məh- lulların təbiəti, yataqların özləri tərəfindən nəzarətləndirilməsini görməmək mümkün deyildir. Civə filiz formasiyasının çökməsi hidrotermal prosesin bir hissəsi olub, Kiçik Qafqazın müxtəlif civə yataqlarında müxtəlif tipli filizəqədərki, filizmüşayiət- ləndirici və filizləşmədən sonrakı metasomatik zonallığı yaradan kvarslaşma, argilləş- mə, listvenitləşmə və s. sonra baş verir ki, bu da metasomatik törəmələr sxemini, həmçinin filizəmələgətirən məhlulların tərkiblərinin dəyişilmə sxemini əks etdirir. Civə filizəmələgəlmənin geoloji-genetik modelinə baxılarkən, yataqların formalaşma dərinliklərində və filizləşmənin yaşı məsələlərində dayanmaq lazımdır. Əksəriyyət civə yataqlarının formalaşması çox böyük olmayan və yaxud yer səthinə yaxın dərinliklərdə baş verir. Bu mənada, Kiçik Qafqazın civə yataqları da istisnalıq təşkil etmir. Onlar kifayət qədər davamiyyətli xətti uzanmış filiz sahələrində qruplaşaraq, filiz kulisləri şəklində, demək olar ki, tam serpentinləşmiş hiperbazitlər- dəki dərinlik yarıqları zonalarında yerləşirlər. Filizəmələgəlmənin yuxarı həddi ilk on
104 metrlərlə ölçülür. Aşağı sərhədindən isə şərti danışmaq olar. Bu məsələnin həlli üçün filizləşmənin şaquli yayılma amplitudunun təyin edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Köklü təzahürlərin, ilkin civə oreollarının və həmçinin kinovarın şlix oreolları materiallarını təhlil etməklə, bu haqda dolayı yolla mülahizə yürütmək olar. Əksər tədqiqatçılar (V.İ.Smirnov, V.P.Fedorçuk və b.) Aralıq dəniz qurşağında civə mine- rallaşmasının şaquli yayılma diapozonunu 2000 m-dən artıq qəbul edirlər. S.M.Sü- leymanov və A.F.Kərimov [17] Göyçə-Qarabağ zonası üçün civə minerallaşmasının şaquli yayılma diapozonunu 2500 m təyin edirlər. Nəzərdən keçirilən yataqlar üçün, filiz zonalarının böyük dərinliyə (1000 m) uzanması və bununla əlaqədar olaraq, adətən filizlərin monometalığının nişanəsi olan filizli məhlulların intensiv seperasi- yası ilə səciyyələnən listvenit tipi üstünlük təşkil etdiyindən, filizləşmənin şaquli yayılma diapozonunun 2000 m-dən az olmamasını qəbul etmək olar. Bu məsələyə konkret filiz sahələrinə rəğmən, onların hüdudlarında fasiləlik dərəcəsini aydınlaş- dırmaqla, baxılması vacibdir. V.P.Fedorçuka görə [22], sonuncu göstərici – filizçök- mənin diskretliyi filiz lokallaşmasının şaquli diapozonunun əhəmiyyəti kimi, əmələgəlmə temperaturu ilə əks mütənasibdir, belə ki, temperatur nə qədər yüksəksə, filizçökmənin diapozonu, ümumiyyətlə, bir o qədər az olacaqdır. Civə yataqlarının formalaşmasında, 300-250 0 C-dən artıq olmayan və 50 0 C-
dən aşağı düşməyən, aydın temperatur intervalı təyin edilir (V.P.Fedorçuk, 1963; V.M.Baba-zadə, 1975; Z.A.Vəliyev, 1985 və b.). Bu yataqlardakı minerallar – kvars 350-200 0
, ankerit – 320-150 0 C, kalsit – 300-110 0 C, antimonit – 250-160 0 C,
kinovar 200-160 0 C temperatura malikdir. Kvarsın çökməsi dövründə filizəmələgəti- rən mühitin təzyiqi 12-60 MPa olmuş və tədricən aşağı düşmüşdür. Mineral əmə- ləgətirən məhlullarında tərkibi turşdan qələviyə doğru dəyişir. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının formalaşmasının çox da böyük olmayan temperaturu haqqında bir sıra dolayı əlamətlərə əsasən mülahizə yürütmək olar. Birincisi, bununla filizyanı dəyişilmələrin səciyyəsi ziddiyyət təşkil etmir, ikincisi, mineralların paragenetik assosiasiyası, qələviləşmə proseslərinin mövcudluğu, brekçiya və druzalı teksturaların geniş inkişaf tapması, həmçinin nəzərdən keçirilən civə yataqlarının nəunki kiçik dərinliklərdə, eyni zamanda kiçik temperaturlar şəraitində əmələ gəlməsindən xəbər verir. Göyçə-Qarabağ zonasında civə minerallaşmasına, aşağı təbaşirdən tutmuş miopliosen daxil olmaqla, bütün süxurlar məruz qalmışlar ki, bu da civə mineral- laşmasının nisbətən cavan maqmatik törəmələrlə əlaqədar olmasını nümayiş etdirir. Deyilənlərə əlavə olaraq, tədqiq olunan regionun uzunmüddətli tektonik-maqmatik aktivliyini nəzərə alsaq, yataqların albdansonrakı cavan deformasiya strukturlarında yerləşməsi, cavan çöküntülərdə civənin ilkin və törəmə oreollarının geniş inkişafı, civə filizləşməsinin cavan – miopliosen yaşlı olması fikri şübhə doğurmamalıdır.
1.
Баба-заде В.М. Эндогенные рудные формации Севано-Карабахской зоны. Авт. докт. дисс., Баку: 1975, 45 с. 2.
Баба-заде В.М., Насибов Т.Н. Заманов Ю.Д. Ртутные, сурьмяные и мышьяковые месторождения Азербайджана. Баку: Нафта-Пресс, 2001, 143 с. 3.
Северо-Восточной ртутной провинции. В сб. «Вопросы металлогении ртути (по материалам Сибири и Дальнего Востока)». М.: Наука, 1998, с. 199-208.
105 4.
Велиев З.А. Закономерности размещения и условия формирования месторождений и рудопроявлений Левчайского сурьмяно-ртутного рудного поля (Малый Кавказ). Авт. канд. дисс., Баку: 1985, 18 с. 5.
ртутных месторождений Малого Кавказа. Мат-лы I Всероссийской конф. по при- кладной геохимии, Воронеж:2009, с. 4-7. 6.
civə filizləşməsinin (radiogeoxronoloji tədqiqatlar əsasında) yaşına dair. AMEA Xəbərləri,”Yer elmləri” seriyası, 2009, №1, c. 99-101. 7.
байджан). Мат-лы III Международной конф. Екатеринбург: 2009, c. 207-210. 8.
Vəliyev Z.A. Mobilizm mövqeyindən civə yataqlarının formalaşmasının geoloji-genetik modeli (Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsi timsalında). Bakı Dövlət Universitetinin 90 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: 2010, с. 491-492. 9.
Дистанов Э.Г., Борисенко А.Г., Оболенский А.А., Сотников В.И. Особенности ме- таллогени полиаккреционной Алтае-Сайанской орогенной области. Геология и геофизика, 2006, №12, с. 1257-1277. 10.
Кузнецов В.А. Основные проблемы металлогении ртути. В кн. «Вопросы металло- генни ртути». М.: Наука, 1968, с. 7-40. 11.
Минерально-сырьевые ресурсы Азербайджана (условия формирования, закономер- ности размещения, научные основы прогнозирования). Под ред. чл.корр. НАНА В.М.Баба-заде. Баку: Озан, 2008, 808 с. 12.
2007, 596 с. 13.
Оболенский А.А., Борисенко А.С., Оболенская Р.В. Природа гидротермальных растворов и источники рудного вещества эпитермальных месторождений ртути, сурьмы и мышьяка. Новосибирск: Наука, 1979, с. 42-71. 14.
Южно-Сибирской металлогенической провинции и Монголии. Новосибирск: Нау- ка, 1995, 194 с. 15.
16.
Смирнов В.И. Геология полезных ископаемых. Изд. 4, Наука, 1982, 589 с. 17.
Сулейманов С.М., Керимов А.Ф. Закономерности ртутных месторождений и про- явлений Севано-Акеринской складчатой зоны Азербайджана. // Материалы научн. конф. АГУ им. С.М.Кирова. Баку: 1972, с. 104-108. 18.
Наука, 1969, 286 с. 19.
Reed G.M. Merkury Handbook of Elemental Abundances in Meteorite Matter. 1971, p.487-491.
РТУТНЫХ МЕСТОРОЖДЕНИЙ МАЛОГО КАВКАЗА З.А.ВЕЛИЕВ РЕЗЮМЕ В результате проведенных нами исследований разработана геолого-генетическая модель формирования ртутных, сурьмяно-ртутных и ртутьсодержащих месторождений Малого Кавказа, в которой в той или иной степени отображены сведения о рудообра- зующей системе, установлены их гидротермальный тип образования, общие генетиче- ские закономерности формирования главных промышленных типов месторождений,
106 начиная от источников рудного вещества, форм и способов их переноса до условия концентраций в рудной залежи, получены важные информации, по сопровождающей эндогенную рудную формацию метасоматической зональности, о глубинах формирова- ния месторождений и о возрасте оруденения.
The geological-genetic model of formation of mercury, antimony-mercury and mercu- ry-containing deposits of the Lesser Caucasus has been developed as a result of our research. The article reflects some data of ore-forming systems, their hydrothermal type of formation, general genetic patterns for formation of main industrial types of deposits including sources of ore matter, forms and ways of their transition and concentration conditions in ore deposit as well. Important data have been obtained on metasomatic zonation accompanying endogenic ore formation in the depths of deposit formation and age of mineralization. Document Outline
Yüklə 91,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|