Az ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İnformasiya texnologiyalari institutu
Yüklə 369,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rasim Əliquliyev Əfruz Qurbanova TERM
- İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİ SERİYASI Bakı – 2014
- MÜNDƏRİCAT
|
1
ərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI İNSTİTUTU Rasim Əliquliyev Əfruz Qurbanova TERM İNOLOJİ İNFORMATİKA: FORMALAŞMA MƏRHƏLƏLƏRİ VƏ İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ EKSPRESS – İNFORMASİYA İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİ SERİYASI
2
formalaşma mərhələləri və inkişaf istiqamətləri. Ekspress- informasiya. İnformasiya cəmiyyəti seriyası. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2014, 71 səh. Ekspress-informasiyada müasir dövrd f əaliyyətinin rolu və əhəmiyyəti, bu sahədə xarici təcrübə araşdırılıb, Terminologiya üzrə Beynəlxalq İnformasiya M ərkəzinin fəaliyyəti və beynəlxalq standartlar təhlil edilib. B u standartlarda terminologiyanın müxtəlif problemlərini əhatə edən bir sıra məsələlərin əhəmiyyəti və onların tətbiqinin zəruriliyi göstərilib. Azərbaycanda terminologiya üzrə milli standartların işlənməsinin vacibliyi əsaslandırılıb. T ədqiqat işində terminoloji informatika sahəsində aparılan tədqiqatların müasir vəziyyəti və onların müqayisəli t əhlili verilib, terminoloji biliklər bazasının yaradılması imkanları analiz edilib. Az ərbaycanda terminologiya fəaliyyətinə informasiya- kommunikasiya texnologiyaları mövqeyindən yanaşmanın z əruriliyi əsaslandırılıb. AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur.
ISBN: 978-9952-434-69-9
“İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2014
3
1 Müasir dövrd ə terminologiyanın rolu və əhəmiyyəti 4 2 Terminologiya sah əsində xarici təcrübənin təhlili 13
3 Terminologiya üzr ə beynəlxalq standartlar
36
4 Terminoloji informatika sah əsində aparılan araşdırmaların müasir vəziyyəti 41
5 Terminoloji informatika sah əsində aparılan araşdırmaların təhlili 52
6 Az ərbaycanda terminologiya fəaliyyətinə yeni yanaşmanı zəruri edən amillər 60
Ədəbiyyat 64
4
MÜASİR DÖVRDƏ TERMİNOLOGİYANIN ROLU VƏ ƏHƏMİYYƏTİ Son illər həm milli, həm də xarici linqvistikada ayrı- ayrı predmet sahələrində və müxtəlif dillərdə terminologiyanın problemlərinin hərtərəfli öyrənilməsinə böyük diqqət ayrılır. Sərhədlərin açılması və genişlənməsi, elmi-texniki inqilabın ictimai həyatın bütün sferalarına təsiri ilə əlaqədar müasir həyat tempinin yüksəlməsi tədqiqatçılar arasında professional ünsiyyət dilinə (Language for special purposes (LSP) - xüsusi məqsədlər üçün dil – dilin müxtəlif funksional formasıdır, elmin və texnikanın müxtəlif sahələrində təcrübə mübadiləsi, xüsusi bilik sahələrində ünsiyyət, əsasən də informasiyanın ötürülməsi üçün təyin olunub) marağın artmasına səbəb olub. Bu isə yeni terminlər, o cümlədən leksikoqrafik terminlər axınının əhəmiyyətli dərəcədə çoxalmasına gətirib çıxarıb ki, onların da sistemləşdirilməsi və izahının verilməsi zəruridir. Bu gün sənədlərin böyük əksəriyyəti mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulduğundan onların böyük əksəriyyəti terminologiyadan ibarətdir. Başqa sözlə, formula, kod, 5
simvollar və qrafika kimi dil elementlərini özündə əks etdirən terminologiya faktların, fikirlərin və biliklərin təqdimatı və ötürülməsi üçün əsas vasitədir [1]. X üsusi bilik və informasiyanın (birdilli və ya çoxdilli olmasından asılı olmayaraq) ötürülməsi terminoloji resursların yaradılması və yayılması ilə birbaşa əlaqəlidir. Bu proses təkcə elm və texnikada deyil, həmçinin hüquq, dövlət idarəçiliyi, səhiyyə və digər sahələr üçün də zəruridir. Əlavə olaraq terminologiya sənədlərin işlənməsi və yayılmasında da əsas rol oynayır. Akademik fənn kimi, termin ologiya biliyin yüksəkkeyfiyyətli, effektiv təqdimatı və ötürülməsi üçün konsepsiya və metodologiya təklif edir. Bu metodologiyalar dil üzrə mütəxəssislər tərəfindən, eləcə də müvafiq hazırlıqdan sonra diğər sahənin mütəxəssisləri tərəfindən istifadə oluna bilərlər, həm də terminoloji resursların və biliyin təqdimatı üçün digər formaların aşkarlanması, yayılması, ötürülməsi, saxlanması və dəstəklənməsi vasitələrinin çoxalması üçün də zəmin yaradır. Elmin sosial rolunun artması, informasiyanın h əcminin daim çoxalması həm yeni, həm inkişaf edən, həm 6
d ə artıq formalaşan bilik sahələrinin termin sistemlərinin sistemli t ədqiqini zəruri etmişdir. Biliyin müxtəlif sahələrinin termin sistemlərinin sərbəst tədqiqat obyekti kimi ayrılması hazırkı dövrdə inkişaf edən və tədqiqat metodları təkmilləşən terminoqrafiya və terminşünaslıq kimi sərbəst elmi predmetlərin meydana gəlməsinə səbəb oldu [2]. Terminşünaslıq (terminologiya) tipologiyası, mənşəyi, forması, məzmunu və fəaliyyəti, həmçinin istifadəsi, nizama salınması və yaradılması nöqteyi- nəzərindən xüsusi leksikanı öyrənən elmdir [3]. Terminologiya bir- biri ilə əlaqəli bir neçə fənnin tədqiqat obyektidir. Linqvistikada o, nəzəriyyə obyekti, tətbiqi terminşünaslıqda unifikasiya, standartlaşma və nizamlama obyekti, informatikada informasiya sistemlərinin süni dillərinin yaradılması vasitəsidir. Xüsusi bilik sahələrinin anlayışlarının ifadə edilməsinə xidmət edən dil işarələrinin məcmusu kimi terminologiya xüsusi fənndir [4]. Hazırkı dövrdə terminşünaslıqda bir sıra sərbəst istiqamətlər fərqlənir ki, onlardan ilk növbədə nəzəri terminşünaslığı ayırmaq olar. Nəzəri terminşünaslıq xüsusi
7
leksikanın inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir. Hal- hazırda terminşünaslığın nəzəri problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olan bir sıra milli məktəblər mövcuddur. Belə ki, avstriya-alman, fransa- kanada, rus, çex milli məktəbləri fəaliyyət göstərir ki, bu məktəblər xüsusi leksikaya baxışın aspektləri və yanaşma nöqteyi-nəzərindən fəqlənirlər [5]. Terminşünaslığın ikinci əsas istiqaməti olan tətbiqi terminşünaslıqda terminologiya və terminlərin izahı, qiymətləndirilməsi, redaktəsi, nizamlanması, yaradılması, tərcüməsi və istifadəsi, çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması üzrə praktiki prinsip və tövsiyələr işlənir. Ümumi terminologiya xüsusi leksikanın ümumi xüsusiyyətlərini, problemlərini öyrənir, sahə
terminşünaslığı isə konkret dillərdə ayrı-ayrı bilik sahələrinin xüsusi leksikasını öyrənir. Terminşünaslığın tipoloji, semasioloji, onomasioloji, tarixi,
funksional və
digər istiqamətlərində terminologiyanın ümumi
xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə ayrı-ayrı əlamətləri müqayisəli tədqiq olunur, xüsusi leksikanın semantikası ilə əlaqəli problemləri, struktur fopmaları araşdırılır və s. Son dövrlərdə terminşünaslığın bir sıra yeni
8
is tiqamətləri yaranıb, onlardan koqnitiv terminşünaslığı ayırmaq olar ki, bu istiqamətdə elmi təfəkkürdə terminlərin rolu araşdırılır. Terminoqrafiya xüsusi leksik lüğətlərin tərtibatı haqqında elmdir və terminşünaslıqla sıx əlaqəlidir. Bir sıra mütəxəssislər terminoqrafiyaya terminşünaslığın bir bölməsi kimi baxırlar. Terminşünaslar tərəfindən tədqiq olunan bir sıra problemlər xüsusi lüğətlərin işlənməsi zamanı praktikada meydana çıxdı və bu problemlərin həlli lüğətlərin qurulması metodlarına təsir edir. Eyni zamanda, xüsusi leksikanın istənilən sahəsinin öyrənilməsi terminoqrafiya ilə sıx bağlıdır, belə ki, terminologiyanın aşkarlanması, tədqiqi və nizamlanması üzrə işin nəticəsi adətən lüğət şəklində tərtib edilir. Termin – ümumi anlayışların adlandırılması üçün qəbul edilən söz və ya söz birləşməsidir. Xüsusi leksikanın müxtəlif sahələrinin öyrənilməsi nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, terminlərlə yanaşı digər xüsusi leksik vahidlər də mövcuddur: nomenlər, predterminlər, professional alqotizmlər və ya professional jarqonlar, kvaziterminlər, terminoidlər, prototerminlər və s. Xüsusi leksemlərlə terminlərin ümumi və fərqli
9
cəhətləri var. Belə ki, nomenlər - tək-tək anlayışları, terminlər isə ümumi anlayışları ifadə edir. Predterminlər yeni fopmalaşan anlayışların adlandırılması üçün termin kimi istifadə olunan xüsusi leksemlərdir, amma terminlərə qoyulan əsas tələblərə cavab vermirlər. Predterminlərin müvəqqəti, keçici xarakteri, forma dəyişkənliyi, ümumi qəbul olunan tələblərin və müxtəsərlik tələbinin yerinə yetirilməməsi, stilistik neytrallığın olmaması və s. kimi xüsusiyyətləri onları terminlərdən fərqləndirir. Bir çox hallarda terminlər predterminləri sıxışdırıb çıxarırlar. Pred terminlər xüsusi leksikada möhkəmlənirlər, dayanıqlı xarakter alırlar və kvaziterminə çevrilirlər. Terminoidlər dəqiq sərhəddi və tərifi olmayan anlayışlardır. Prototerminlər elmin yaranmasına qədər (30-40 min il əvvəl) meydana çıxan xüsusi leksemlərdir, bu səbəbdən onlar anlayış deyil, xüsusi anlayış, təsəvvür adlanırlar. Terminlərin aşağıdakı tipləri var:
Kateqoriya terminləri (məs: materiya, zaman, məkan)
Ümumelmi və ümumtexniki terminlər (məs: metod)
Sahələrarası terminlər (məs: analitik metod) 10
Xüsusi terminlər (məs: Zeydel metodu) Terminlər məzmuna, sahələrə (elmi, texniki), semantikaya, formal struktura, məntiqi kateqoriya, semantik struktura, əsaslandırılmasına, dil mənbəyinə, dövrə, sıxlığa, nitq hissəsinə, müəllifliyə, istifadə sahəsi üzrə, normativliyə və s. görə təsnif olunur [6]. Terminologiyanın mənbələri əsasən müəllif terminologiyası, qəbul edilmiş (təsdiq edilmiş) terminologiya, standartlar, qanunlar, nəşrlərdən ibarətdir. Terminologiya lüğətlər (ing-az, az-rus və s.), ensiklopediyalar ( genişləndirilmiş tərif), qlossarilər (əsas təriflər ardıcıllığı ilə verilmiş anlayışlar), xarici sözlərdən ibarət lüğət və s. formalarda mövcud olur. Terminşünaslıqda nizamlanma obyekti terminologiya, başqa sözlə müəyyən bilik sahəsinin terminlər məcmusudur. Terminologiya sistemləşdirilir, sonra çatışmazlıqlarının və onların aradan qaldırılması metodlarının aşkar edilməsi üçün analiz edilir və nəhayət, qaydaya salınır, normallaşdırılır. Bu işin nəticəsi termin sistemləri şəklində təqdim olunur. Termin sistemləri aralarında aşkarlanmış münasibət olan nizamlanmış termin ço xluqlarıdır. 11
Terminologiyanın qaydaya salınmasının iki tərəfi var – terminlərin məzmununun qaydaya salınmasına istiqamətlənən unifikasiyası və terminlərin optimal formasının seçilməsi məqsədilə optimallaşdırılması. Unifikasiya terminlər sistemi ilə anlayışlar sistemi arasında birqiymətli uyğunluğu təmin edir. Hər bir anlayışa verilən terminlər sistemindən yalnız bir termin uyğundur və əksinə. Burada düzgün qurulmuş terminlər sistemi elmi anlayışlar sistemini onların əlaqələri ilə birlikdə əks etdirməlidir. Ona görə də optimallaşdırmanın əsas məsələsi terminlərin istifadə üçün rahat olan yığcam formalarının axtarışıdır. Nizama salınmanın son mərhələsində alınan terminlər sisteminin k odlaşdırılması, başqa sözlə onun normativ lüğət şəklində tərtib olunması həyata keçirilir. Terminlərin dəqiq birqiymətli istifadəsi vacib olan sahələrdə (əsasən istehsalat sahəsində) kodlaşdırma terminlərin standartlaşdırılması formasını alır. Nəticəsi termin
lərə standartların işlənməsi olur, bu isə sənədləşmədə vacibdir. Əgər əlavə sərt normalar elm sahəsində yaradıcı fikirlərə mane olursa, kodlaşdırma t övsiyə xarakteri alır. 12
Terminlərin dillərarası nizamlanması – harmonikləşdirilməsi işinin yerinə yetirilməsi terminoloji fəaliyyətin əsas istiqamətlərindən biridir. Terminlərin harmonikləşdirilməsi uyğun anlayışlar sistemi (milli anlayışlardan ibarət) əsasında iki və ya daha çox dilin terminologiyasının sistemli qarşılaşdırılmasını həyata keçirir.
13
2. TERMİNOLOGİYA SAHƏSİNDƏ XARİCİ TƏCRÜBƏ T erminşünaslıq bir elm sahəsi kimi XX əsrin 30-cu illərində yaranmışdır. 40 il ərzində müəyyən inkişaf mərhələsində olan terminologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar və görülən işlər 70-ci illərdə sistemləşdirilməyə başlamış və məqalələr dərc olunmuşdur [7]. Terminşünaslığın başlanğıcı avstriyalı alim Eygen Vyusterin adı ilə bağlıdır. Belə ki, E.Vyusterin terminologiyaya aid ilk məqalələri keçən əsrin 30-cu illərində nəşr olunmuşdur. O, terminologiyanı linqvistika, məntiq, ontologiya, informatikanın konkret bilik sahələri ilə kəsişməsində xüsusi fənn adlandırmışdır. Dünyada ilk Termin ologiya Mərkəzi, məhz E.Vyusterin rəhbərliyi ilə, 1930-cu ildə Viezelburqda (Avstriya) yaradılmışdır. Mərkəz tərəfindən YUNESKO və digər beynəlxalq təşkilatların layihələri həyata keçirilmiş və dünyanın bir çox ekspertləri bu işə cəlb olunmuşdur. E.Vyuster in rəhbərliyi ilə 1951-ci ildə Avstriya Standartları İnstitutunun (Austrian Standards Institute) nəzdində Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatının
14
"Terminologiya (prinsiplər və koordinasiya)" katibliyi təsis olunmuşdur. Hal-
hazırda bu mərkəz Vyana Universitetinin Elmi Nəzəriyyə Arxivinin bir hissəsi kimi fəaliyyətini davam etdirir. 1971-
ci ildə YUNESKO dünya elmi informasiya sisteminin (World Science Informational System) yaradılması layihəsinin həyata keçirilməsində iştirak edən ölkələrlə birlikdə konfrans keçirdi. Qeyd edək ki, E.Vyusterin rəhbərliyi altında həyata keçirilən bu layihə standartlaşmış terminlərdən ibarət çoxdilli terminoloji sistemdir. Həmin il YUNESKO və Avstriya Standartları İnstitutunun birgə təşkilatçılığı ilə Terminologiya üzrə Beynəlxalq İnformasiya Mərkəzi – İnfoterm (International Information Cеntre for Terminology) yaradıldı [8]. Bütün dünyada
terminologiya sahəsində əməkdaşlığın dəstəklənməsi və koordinasiyası məqsədilə yaradılan İnfotermin üzvləri terminologiya fəaliyyəti ilə məşğul olan beynəlxalq, regional və ya milli müəssisə və şəbəkələr, ixtisaslaşmış dövlət və ya qeyri-dövlət, eləcə də qeyri- kommersiya təşkilatlarıdır. İnfotermin üzvləri terminologiya sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi 15
və dəstəklənməsi istiqamətində fəaliyyət göstərirlər. 1977- ci ildən başlayaraq Infoterm tərəfindən dilçilik, xüsusən də terminologiyanın müxtəlif problemləri üzrə simpoziumlar təşkil edilir, terminologiya sahəsində mühüm layihələr və proqramlar həyata keçirilir. İnfoterm qlobal
cəmiyyətdə biliyin ötürülməsi və informasiya təminatının həyata keçirilməsi məqsədilə yeni terminoloji mərkəzlərin və şəbəkələrin yaradılması ideyasını irəli sürür və dəstəkləyir. Hal- hazırda İnfoterm aşağıdakı istiqamətlərdə fəaliyyət göstərir: •
t erminologiya sahəsində əməkdaşlıq; •
siyasəti; •
hüquqi məsələlər (müəlliflik hüququ ilə əlaqəli); •
nformasiya və biliyə əlyetərlik; •
terminologiya standartlaşdırılması. Terminologiya biliyin ötürülməsi və ünsiyyət qurma
ğın bütün aspektlərində həlledici rol oynayır və müxtəlif formada təqdim oluna bilər: yazılı və şifahi nitqlə; qeyri- verbal kommunikasiyada; bir və ya bir neçə dildə. Müasir dövrdə, ünsiyyət yalnız insan-insan əlaqələrində deyil, həm də insan-maşın (kompüter) və maşın-maşın 16
əlaqələrində də baş verir. Qloballaşma dövründə insanlar uğurlu əlaqə qurmaq üçün çoxlu vasitələrdən istifadə edə bilərlər. Bu zaman dil siyasəti, təhsil və professional hazırlıq, tərcümə və lokallaşdırma, hüquqi məsələlər (məs., müəlliflik hüququ, intellektual mülkiyyət) və s. kimi, terminologiya ilə şıx əlaqədə olan siyasi, mədəni və iqtisadi faktorlar da nəzərə alınmalıdır. Bu gün terminoloji metodlar informasiya və kommunikasiya vasitələrini daha səmərəli edir və dill
ərarası məzmun
uyğunluğunu təmin edə bilər. Son məqsəd
biznes vasitəsilə e-səhiyyə, e-tədris sahələrində, eləcə də digər e-tətbiqlərdə məzmunun uyğunluğuna nail ol maqdır.
İqtisadi nailiyyət, sosial tərəqqi və dayanıqlı inkişaf üçün xarici əməkdaşlıq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müasir terminologiya menecmenti təkrarçılığın azaldılmasına, vaxt itkisinin olmamasına və problemlərin birlikdə həllinə kömək edir. Bu səbəbdən, əsas fəaliyyət terminologiyanın mövcud, eləcə də yeni metod və vasitələrinin işlənməsi, həmçinin terminoloji sistemlərin layihələndirilməsi və tətbiqində ən son
işlərlə maraqlı
tərəflərin məlumatlandırılmasına yönəlmişdir. İnfotermin fəaliyyəti 17
terminologiya və digər dil və məzmun resursları sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisə, təşkilat və şəbəkələrin əməkdaşlığına, eləcə də standartlaşdırma fəaliyyətinə istiqamətlənib. İnfotermin 30 illik fəaliyyət tarixi dörd dövrü əhatə edir [9] . Birinci dövr ˗ 1971-1978-ci illəri əhatə edir, “r eallaşdırma və qurulma” dövrü adlanır. Bu dövrdə, İnfoterm əsas diqqəti texnikada və təbiət elmlərində terminoloji işlə bağlı informasiya və sənədlərin toplanmasına yönəltdi. İnfoterm ilk addım kimi, bütün dünya
üzrə terminologiya təşkilatları ilə ilk müqavilələrini bağlamalı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu prosesdə Viezelburq mərkəzində toplanan verilənlər İnfoterm üçün rahat
və əlverişli mənbə oldu və əsas diqqət terminoloji standartların toplanmasına yönəldildi. Bu dövrdə Eygen Vyuster İnfotermin fəxri elmi rəhbəri idi. 1972–1973- cü illərdə Avstriya Texnologiya və Tikinti Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilən “Texnologiya sahəsində
terminologiya standartlaşdırılmasının fundamenti və koordinasiyası üçün mənbələrin yazılması və analizi” kimi yöndəmsiz ad altında elmi-tədqiqat 18
layihəsi həyata keçirildi. Bu dövrdə həyata keçirilən daha bir layihə terminologiya üzrə nəzəri ədəbiyyat haqqında kompüterin oxuyabiləcəyi formada
biblioqrafik informasiya və onların sonrakı nəşri ilə bağlı idi. 1974-1975- ci illərdə daha çox əmək tələb edən layihələr yerinə
yetirən İnfoterm tərəfindən “Terminologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq” adlı birinci Simpozium (1975- ci ildə) təşkil olundu. 1976-
cı ildə YUNESKO tərəfindən İnfotermin fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün beynəlxalq ekspertlər qrupu yaradıldı. İnfoterm “Terminologiya üzrə fəaliyyət göstərən təşkilat və mərkəzlərin şəbəkələrinin yaradılması və inkişafı” adlı tədqiqat layihəsində iştirak edir. Bu tədqiqatın nəticəsi olaraq Beynəlxalq Terminologiya Şəbəkəsi (TermNet) yaradıldı. TermNet 1988- ci ildən qeyri-kommersiya təşkilatı kimi qeydiyyatdan keçib, 50-d ən çox üzvü var [10]. TermNet-
in üzvləri terminologiya məhsulu təqdim edən və terminologiya xidməti göstərən, çoxdilliliyin inkişafını dəstəkləyən və proqram təminatı xidmətini göstərən, terminologiya sahəsində fəaliyyət göstərən universitet və təşkilatlardır.
19
1993- cü ildə NORDTERM, ARABTERM, RITerm və RINT regional şəbəkələri fəaliyyətlərini genişləndirmək məqsədilə İnfotermlə əməkdaşlıq əlaqələri qurdular. İnfotermin təcrübəsindən yararlanaraq 1993-cü ildə Çin Terminologiya şəbəkəsi (China TermNet), 1997-ci ilə Terminologiya üzrə Şərqi-Asiya forumu (EAFTerm) yaradıldı. Qeyd edək ki, TermNet və onun üzvləri aşağıdakı məqsədlərlə əməkdaşlıq edirlər: • terminologiya məhsulu və xidməti bazarının yaradılması; • i
və həyata keçirilməsi; • b irgə seminar, konfrans və treninqlərin təşkili və s.
İnfotermin ilk elektron nəşri də bu dövrə təsadüf edir. İkinci dövr - 1979-1988-ci illəri əhatə edir, “Yeni horizontlar a doğru informasiya-təbliğat fəaliyyəti” dövrü adlanır. Bu dövrdə rəqəmləşdirilmiş terminologiya və terminoqrafiyanın problemləri əsas diqqət mərkəzində idi. İlk böyük terminoloji verilənlər bankının yaradılması və verilənlərin effektiv idarəedilməsi və mübadiləsi, 20
müəlliflik hüququ və s. məsələlərin müzakirəsi də həmin illərə təsadüf edir. Bu dövrdə İnfoterm Avropa Birliyi Komissiyası və digər AB institutları ilə birlikdə bir sıra strateji layihələrə də rəhbərlik edirdi. 1979-cu il də İnfotermin Məşvərət Komitəsinin (Infoterm Advisory Committee) iclasında bir sıra tövsiyələr qəbul olundu. Qeyd edək ki, TermNet-in inkişafı ilə bağlı təkliflərə İnfoterm məsuliyyət daşıyırdı və informasiya axınını TermNet-ə yönəltmək üçün dövri nəşrini çap etdirmək qərarına gəldi. Terminoloji verilənlərin mübadiləsini asanlaşdırmaq məqsədilə elə həmin il “Terminologiya dərsliyi”nin hazırlanması üzrə işə başlanıldı və 1982-ci ildə onun nəşri YUNESKO tərəfindən dəstəkləndi. 1980-ci il də TermNet-in “Xəbərləri” jurnalı dərc olundu.
Bu dövrdə könüllü əməkdaşlığa hazır olan ekspertlər, institut və
təşkilatların qeyri-rəsmi şəbəkələrinin genişləndirilməsi sahəsində böyük irəliləyiş əldə edildi və bu İnfoterm və YUNESKO-nun birgə proqramı şəklində rəsmi olaraq həyata keçirildi. 1983-cü il də İnfotermin “Terminologiyada 21
beynəlxalq əməkdaşlıq: TermNet-in reallaşdırılmasının təşkili” adlı ikinci simpoziumu təşkil olundu. Avropa Birliyi Komitəsi ilə müqavilə bağladıqdan sonra birliyin “EURODICAUTOM” Terminoloji verilənlər bazasının strukturunu testdən keçirmək üçün E.Vyusterin “The Machine Tool ” lüğətinin elektron variantı hazırlandı. 1984-cü il də İnfoterm öz idarəsini genişləndirdi və Vyusterin Tədqiqat kitabxanasını Viezelburqdan Vyanaya köçürdü. 1985-ci il də İnfoterm Avropa Birliyi Komissiyası ilə yeni uzunmüddətli layihənin yerinə yetirilməsi məqsədilə əməkdaşlığa başladı: terminoloji yanaşma tətbiq etməklə Yaponiyadan Avropaya əlyetərli olan xüsusi informasiya hazırlayan JAPANIFO-nun yaradılması layihəsi yerinə yetirildi. 1986–1989- cu illərdə İnfoterm paralel olaraq Avropa Birliyinin bir sıra layihələrini həyata keçirmişdir. Üçüncü dövr - 1989-1996-c ı illər “Beynəlxalq təşkilat və tədbirlərin təşkili” dövrü kimi səciyyələnir. Bu dövrdə İnfoterm Avropa Birliyinin layihələri ilə məşğul olurdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, üçüncü dövr İnfotermin tarixində bir çox mühüm konfrans və iclaslarla 22
əlamətdardır. Bu dövr iki predmet sahəsinin - terminologiya və bilik mühəndisliyinin yaxınlaşması ilə də səciyyələnir. “Terminologiya və Bilik Mühəndisliyi”nə aid ilk iki uğurlu konfrans İnfoterm ilə Terminologiya və b iliklərin ötürülməsi üzrə Assosiasiya tərəfindən 1987 və 1990- cı illərdə təşkil olunmuşdur. 1993, 1996, 1999 və 2002- ci illərdə İnfoterm TermNet-lə birlikdə konfranslar təşkil etdi və materiallar nəşr olundu. Aparılan araşdırmalar zamanı aydın oldu ki, bilik mühəndisliyi terminologiya ilə sıx əlaqəlidir. 1989-cu il də İnfoterm tərəfindən Tunis Standartlar İnstitutu (INNORPI) ilə birgə
terminologiya standartlaşdırılması üzrə beynəlxalq konfrans keçirildi. Konfransda vahid dil yaratmaq məqsədilə ərəb ölkələrindən olan 100-dən çox iştirakçı bir araya gəldi. Burada TermNet-in birinci “ Geniş Mikrocomputer tətbiqlərində terminologiya” adlı simpoziumunun Vyanada keçirilməsi qərara alındı. Həmin il Analitik İnformasiya Mərkəzi tərəfindən İnfotermin müstəqil beynəlxalq müəssisəyə çevrilməsi təklifinin irəli sürülməsi və bu məqsədlə müxtəlif modellərin işlənilməsi ilə səciyyələnir. 1990- cı
ildən başlayaraq terminologiyanın
23
planlaşdırılması həm elm və texnologiya planlaşdırılması, həm də inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə dil planlaşdırılmasında terminologiyanın inkişafı üçün həlledici rol oynadı. Həmin il Kuala-Lumpurda bu məsələlərə həsr olunan “TermPlan 90” adlı konfrans keçirildi. 1991-ci il də İnfoterm tərəfindən Vyanada “Predmet sahələrində terminoloji iş” adlı üçüncü sipozium keçirildi. Təxminən 30 ölkədən 200 iştirakçı biologiya, maşınqayırma, hüquq, iqtisadiyyat, tibb və informasiya texnologiyaları sahələrində terminoloji fəaliyyətin inkişafı haqqında məruzələrlə çıxış etdilər. Əlavə olaraq, bank sahəsində terminoloji verilənləri testdən keçirmək üçün böyük İsveçrə bankının proqram təminatı müzakirə edildi və qiymətləndirildi. İnfoterm qeyri-hökumət təşkilatı kimi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nyu-Yorkdakı İctimai İnformasiya üzrə Departamentinə qoşuldu. Bu rəsmi tanınma İnfotermin nailiyyəti idi və onun 20 illik yubileyi ilə üst-üstə düşdü. 1992-ci il də paylanmış heterogen verilənlər bazası üç ün çoxdilli istifadəçi interfeysinin konsepsiyası müzakirə edildi. İnterfeysin əsas elementlərindən biri 24
çoxdilli lüğətlər, bir-birilə əlaqəsi olmayan
təsnifatlaşdırılmış sxemlər və ya digər dil sənədləri sistemidir. Bu sistem Birləşmiş Milllətlər Sənaye İnkişafı Təşkilatı (UNIDO) üçün işlənmiş, əsasən ekspertlərin Rusiya və Çin iqtisadi, elmi və texniki verilənlər bazalarını anlaması üçün nəzərdə tutulub. 1992-ci ildən etibarən İnfoterm Sənaye Standartlarının Lokallaşdırılması Assosiasiyasına informasiya texnologiyaları məhsulları üçün terminologiya sahəsində beynəlxalq standartları reallaşdırmaqda kömək etdi. 1993-cü il də İnfotermin Məşvərət Komitəsi illik hesabat yığıncağında Mərkəzin müstəqil hüquqi status alması ideyasını irəli sürdü. Nəticə etibarilə beynəlxalq təşkilat və xarici dövlətlərə İnfotermin fəaliyyətində iştirak etmək imkanı yaradıldı. Həmin ilin avqustunda Kölndə terminol
ogiyada müəlliflik hüququ üzrə beynəlxalq seminar keçirildi. 1994-cü il də YUNESKO-nun dəstəyilə İnfotermin çoxdilli xüsusi informasiyanın idarə edilməsinə həsr olunmuş I “MikroISIS” beynəlxalq konfransı keçirildi. İnfoterm Pekində təşkil olunan “Elektron Nəşr” (EP 94) adlı konfransa dəstək verdi. Həmin ildə “Pointer” layihəsi
25
üzrə başlanan iş 1995-ci ilin sonuna kimi davam etdi. Bu layihə ilə əlaqəli İnfotermin gələcək rolu Avropanın terminologiya infrastrukturu çərçivəsində Avstriya İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən müəyyən olundu. 1995-ci il də İnfotermin dəstəyilə Vyanada “Verilənlərin mənbələrinin kataloqları” adlı birinci beynəlxalq simpozium və “Xüsusi informasiya, bilik və yeni texnologiyalar üçün intellektual mülkiyyət hüquqları” beynəlxalq konqresi keçirildi. 1996- cı ildə “Terminologiya və Bilik Mühəndisliyi” adlı dördüncü beynəlxalq konfrans təşkil olundu. Nəhayət, İnfoterm beynəlxalq qeyri-kommersiya Assosiasiyasına çevrildi və Vyanadakı “SIG” Texnologiya Mərkəzinə köçürüldü. Bu dövrdə İnfoterm Avstriya Standartları İnstitutunun adından ISO/TC37 Katibliyi (prinsip və koordinasiya) və Beynəlxalq Standartlaşdırma Assosiasiyası ISA37 “Terminologiya” adlı texniki komitə də daxil olmaqla müvafiq standartlaşdırma fəaliyyətini də yerinə yetirirdi. Dördüncü dövr – 1997-2002- ci illəri əhatə edir və
“
26
Bu dö vr ərzində əsas məqsəd çoxdilli informasiya cəmiyyətinin tələblərinə uyğun güclü informasiya sistemlərinin yaradılması üçün nəzəri və metodoloji prinsiplərin işlənməsi olmuşdur. Beləliklə, İnfoterm BMT və onun xüsusi təşkilatları ilə əlaqələr qurmağa qadir idi, eyni zamanda Avropa Komissiyası və onun üzvləri ilə sıx əlaqələr yaradırdı. Bu dövrdə müəssisə və təşkilatların İnfotermə üzv yazılması qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün İnfoterm və onun üzvləri arasında əməkdaşlıq məqsədilə dəqiq müqavilə modelləri işlənildi. İnfoterm artıq müxtəlif yarmar
kalar və sərgilərdə iştirak edirdi. Məhz bu məqsədlə də onun fəaliyyətinə aid alman və ingilis dillərində qovluq və videofilmlər hazırlandı. 1997-
ci ildə Vyanada “Professional kommunikasiya və biliyin ötürülməsi” adlı beynəlxalq konfrans təşkil olundu. Bu konfrans “Professional kommunikasiya, terminologiya və planlaşdırılmış dillər” adlı elmi konfrans ilə İnfotermin dördüncü simpoziumu olan “Terminoloji iş və biliyin ötürülməsi”ni birləşdirdi. Qeyd edək ki, bu hadisə terminologiya nəzəriyyəsinin banisi Eygen Vyusterin 100 illik yubileyinə təsadüf etmişdi. 27
1998-ci il də Almaniya Terminologiya Assosiasiyasının Avstriya sektoru yaradıldı. 1999-cu il dən “İnfoterm” adı artıq qeydiyyatdan keçmiş əmtəə markası kimi mühafizə olunmağa başladı. Həmin ildə kitabxana və sənədlər kolleksiyalarının yeniləndirilməsi İnfotermin əsas məsələlərindən biri oldu. Bu iş İnfotermin verilənlər bazasının yeni CD-ROM versiyasının hazırlanması ilə yanaşı aparılırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Eygen Vyusterin arxivi Vyana Universitetinə köçürüldü. 2000-ci il də iki layihə - “Mərkəzi və Şərqi Terminologiya Şəbəkəsi” (CETnet) və “Şərqi
Terminolo giya Təminatı” (ETPpro) layihələri təqdim olundu. 2001-ci il də İnfoterm idarəsini Vyanadakı Eykolqaza (Aichholzgasse) köçürtdü. Bununla əlaqədar İnfotermin sənədlər toplusu, arxivi Vyana Universtitetində E. Vyusterin arxivinə daxil edildi. Əlavə olaraq İnfoterm Afrika ölkələri ilə əməkdaşlığı gücləndirdi (əsasən Tanzaniya və Nigeriya müəssisələri ilə). 2001-ci ilin sonunda İnfotermin qollarından biri Almaniyanın Köln şəhərində Tətbiqi Elmlər Universitetində yaradıldı və
28
hazırda İnfotermin kitabxanası kimi fəaliyyət göstərir. 2002-ci il də İnfoterm YUNESKO ilə müqavilə əsasında bir neçə dildə olan kontentlə idarə olunan platforma yaratdı. Platforma lokal kompüter və ya lokal şəbəkədə avtonom və yaxud bütövlükdə proqramların kombinasiyası şəklində istifadə olunan bir sıra tətbiqi proqramlar və vasitələri özündə toplayır. Həmin il İnfoterm Polşa İnformasiya Emalı Mərkəzi ilə TERMinPOL ( Terminoloji informasiya və sənədlər mərkəzi) yaradılmasını və onun TDCnet-ə (İT-xidməti, İT- konsaltinq və İT-dəstək idarəsi, Toronto) qoşulmasını təmin etmək məqsədilə Varşavada müqavilə imzaladı. 2009-cu il də Yaponiya Terminologiya Assosiasiyasının təşkilatçılığı ilə XXII Yaponiya Terminologiya Simpoziumu keçirildi. Qeyd edək ki, Yaponiya Terminologiya Assosiasiyası Yaponiya İnformasiya və Bilik Cəmiyyətinin (YİBC) bir bölməsidir, 1988-ci ildə yaradılıb. YİBC 10 ildən çoxdur ki, öz davamlı tədqiqat fəaliyyəti ilə informasiya və biliklə bağlı problemlərin həllində aparıcı mövqe tutur. YİBC-in fəaliyyətinin əsas məqsədi informasiya texnologiyalarının inkişafı, 29
informasiya və bilik haqqında elm, informasiyanın effektiv istifadəsi üçün metodologiya, sosial normaların yara
dılması və s. kimi problemlərdə yeni istiqamətləri müəyyənləşdirməkdir. Eyçi Universitetində keçirilən bu simpoziumda standartlara əsaslanan kontent və kontent- əlaqəli xidmətlər sertifikatı haqqında məlumat verilmiş, ISO Content DataBase-in (ISO/CDB) təqdimatı edilmişdir. 2010-cu ilin may ında TermNet və Tərcümə Tədrisi Mərkəzinin (The Center for Translation Studies) təşkilatçılığı ilə Vyana Universitetində Beynəlxalq Terminologiya Yay Məktəbi təşkil edilmişdir. Terminologiya nəzəriyyəsi və praktikasına giriş üzrə keçirilən bir həftəlik praktika kursu tələbələr, mütəxəssislər və alimlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yay məktəbində terminoloji işin tətbiqi prinsirləri, İnternetdə terminoloji informasiyanın əldə edilməsi və yoxlanılması, t erminoloji verilənlər bazasının yaradılması, terminologiyadan ontologiyaya, t ərcüməçilər, terminoloqlar üçün
layihələrin idarə
edilməsi, terminologiyada müəlliflik hüquqları məsələləri, terminologiya üzrə standartlar, terminologiya və proqram təminatının lokallaşdırılması, terminologiya və texniki
30
sənədlər, terminoloji fəaliyyətdə iqtisadi məsələlər və s. mövzular tədris edilirdi. 2010-cu il iyun ayında Fransanın Enersi şəhərində keçirilən “Terminologiya və Ontologiya: Nəzəriyyə və tətbiqlər” mövzusunda beynəlxalq konfransda bilik mühəndisliyinin və xüsusən ontologiyanın işlənməsinin terminologiyaya təsiri və terminologiyanı rəqəmsal əsrdə mühüm olan bir çox tətbiqlər üçün əsas elementə çevirməsi kimi məsələlər müzakirə olunmuşdur. Terminologiya, müstəqil tədqiqat sahəsi kimi, linqvistika, süni intellekt və informasiyaya əsaslanaraq daha çox sahəni əhatə etdi. 2012- ci ilin yanvar ayından “Fin Terminologiyası layihəsi” həyata keçirilməyə başladı. Finlandiya hökuməti elm və incəsənətdə fin terminologiyası layihəsinin həyata keçirilməsi üçün vəsait ayırıb, bu layihə çoxdilli elektron termin
bankının yaradılmasına istiqamətlənmişdir. 2011-ci ildən başlayaraq 5 il müddətinə nəzərdə tutulan layihə bütün tədris
fənlərinin terminologiya sı üçün
infrastrukturdur. 2012-
ci ilin sentyabrında Kastelloda (İspaniya) keçirilən “3-cü dilin əldə edilməsi və çoxdillilik” mövzusunda VIII beynəlxalq konfrans 3 və daha çox dilin
31
əldə edilməsi və istifadəsinə istiqamətlənib, çoxdilliliyin mobilliyi və sosial-linqvistik tədqiqi, çoxdillilikdə nitqin emalı və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. İnfotermin bütün fəaliyyətinin nəticələri onun dövri nəşrlərində öz əksini tapır. Belə ki, Mərkəz tərəfindən “ İnfotermin informasiya bülleteni (INL)”, terminologiya sahəsində biblioqrafik məlumatları əks etdirən “BiblioTerm (BIT)”, terminoloji standartlaşdırma fəaliyyəti haqqında informasiya bülleteni olan “Terminologiya s tandarlaşdırılması və harmonikləşdirmə (TSH)” və terminologiya standartlaşdırılması sahəsində biblioqrafik informasiya bülleteni olan “STandardTerm (STT)” nəşr olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş sovet alimi Dmitriy Semyonov iç Lotte də terminşünaslığın ilk banilərindən hesab olunur. O, XX əsrin 30-cu illərində terminologiya sahəsində ilk məqalələrini çap etdirmişdir. Rusiya terminşünaslarını “RossTerm” Rusiya Terminologiya Cəmiyyəti birləşdirir. H azırda dünyanın müxtəlif ölkələrində terminologiya fəaliyyəti ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatlar fəaliyyət göstərir, terminologiyanın müxtəlif problemlərinə həsr 32
olunan konfranslar təşkil edilir. XX əsrin 70-ci illərində Polşanın tanınmış alimi Ziqmund Stoberski Terminoloji neologizmlərin unifikasiyası üzrə beynəlxal təşkilat (International Organization for Unification of Terminological Neologisms) yaratmışdır. O, 20 dildə (Avropa ölkələri) terminləri müxtəlif jurnallardan toplamış və çap etdirmişdir. Z.Stoberski bu sahədə bir neçə kitab nəşr etdirmişdir. O, “Beynəlxalq elmi terminologiya: problemlər, postulatlar, gözləntilər” (1982, Varşava, polyak dilində) və “Yaşamaq və sağ qalmaq” (elm naminə) (1991, Varşava, polyak və ingilis dillərində) kitablarında əsasən müəlliflik hüquqlarının qorunması və s. haqqında əhəmiyyətli ideyalar söyləmişdir [11]. 2002- ci ildə Z.Stoberskinin yaratdığı təşkilat Xüsusi terminologiya üzrə Beynəlxalq təşkilata çevrilmiş, onun 5 kontinentdə şöbələri - katiblikləri açılmışdır. Həmin il təşkilatın dəstəyi ilə Sloveniyanın paytaxtı Lyublyanada “Qloballaşma əsrində terminologiya” adlı Beynəlxalq konfrans keçiril mişdir.
30 ildən artıqdır ki, Varşavada Terminoloji neologizmlərin unifikasiyası üzrə beynəlxalq komitə, 33
Terminoloji bank üzrə beynəlxalq federasiya (International Federation of Terminology Banks) və
Terminoloji neologizmlərin unifikasiyası üzrə beynəlxalq təşkilat (International Organization for Unification of Terminological Neologisms ) tərəfindən “Neoterm” adlı jurnal nəşr olunur. Rusiyada 2002- ci ildən başlayaraq hər il terminologiyanın aktual problemlərinə həsr olunan konfranslar keçirilir. 2003- cü ildə Ümumrusiya kompleks informasiya elmi- tədqiqat institutunun təşkilatçılığı ilə “Terminşünaslıq və standartlaşdırma: nəzəriyyə və praktikanın qarşılıqlı fəaliyyəti” adlı 9-cu Beynəlxalq konfrans keçiril mişdir. Rusiyada 30 ildən artıqdır ki, kompüter linqvistikası üzrə beynəlxalq “Dialoq” konfransı keçirilir. Qeyd edək ki, terminologiya sahəsində ən yeni işlər beynəlxalq tədqiqat mərkəzləri olan ISO, İnfoterm, Beynəlxalq Terminoloji Tədqiqatlar İnstitutu (International Institute for Terminology Research), Avropa Dil Resursları Assosiasiyasında (The European Language Resources Association) yerinə yetirilir. Tədqiqatların nəticələri Avropa
Leksikoqrafiya Assosiasiyası (European
34
Associat ion for Lexicography), Terminologiya və Qabaqcıl Mikrokompü ter Tətbiqləri (Terminology and Advanced Microcomputer Applications), Terminologiya və Bilik Mühəndisliyi (Terminology and Knowledge Engineering) və s. beynəlxalq konfranslarda, dil problemlərinə həsr olunmuş konqreslərdə və beynəlxalq leksikoqrafik məktəb- seminarlarda t əqdim olunub [12]. Terminologiyanın problemləri müxtəlif bilik və fəaliyyət sahəsinin mütəxəssisləri arasında böyük maraq doğurur. Yalnız sistemləşdirilmiş və yaxşı inkişaf etmiş terminologiya ilə elmin tərəqqisinə nail olmaq mümkündür . Bu səbəbdən terminoloji fəaliyyətin, onun əsasını təşkil edən terminologiya yaradıcılığı və menecmenti işinin düzgün qurulması çox vacibdir. Dünya təcrübəsində terminologiya fəaliyyəti aşağıdakı mərhələlərə ayrılır: -
Bu zaman ayrı-ayrı bilik sahələrinin terminlərindən ibarət sistem qurulur və onların adlandırılması üçün daha məqsədəuyğun leksik vahidlər seçilir; -
müəyyən dildə
terminlərin istifadəsinin nizamlanması; hər bir bilik sahəsində yeni terminlərin
35
yaradılması məqsədilə tövsiyə və rəyin tərtib edilməsi; -
müəyyən sahəyə aid olan terminoloji lüğətlərin ( birdilli izahlı, ikidilli tərcümə) hazırlanması; -
səviyyədə standartlaşdırılması. 36
Yüklə 369,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|