AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TARĠXĠ
- : Cəmil Quliyev akademik ISBN 978-9952-448-44-03
- GĠRĠġ
- Ġlk iqtisadi siyasət
|
2
AZƏRBA YCA N MĠLLĠ ELM LƏR AKADEM ĠYASI A.BAKIXANOV ADINA TARĠX ĠNSTĠTUTU
AZƏRBAYCAN TARĠXĠ aprel 1920- iyun 1941
YEDDĠ CĠLDDƏ VI CĠLD
BAKI, ELM , 2008
3
Bu k itab "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild " (Bak ı, Elm, 2000) nəşri əsasında tək rar nəşrə hazırlanmışdır.
Məsul redaktor: Cəmil Quliyev akademik
ISBN 978-9952-448-44-03
Tarix – A zərbaycan
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941). Bakı. "Elm". 2008. 568 səh. + 48 səh. illüstrasiya.
Bu cilddə Vətən tarixinin mürə kkəb və ziddiyyətli dövrlərindən biri olan 20-30-cu illə rin uğurlu və məĢəqqətli tarixi hadisələri nəzə rdən keçirilir. Sovet hakimiyyətinin qurulması, "milli" dövlət quruculuğu, sənayeləĢdirmə və kollekt ivləĢdirmə , mədəni həyat, idarəet mənin zora kılıq, görün mə miĢ cəza tədbirləri ilə müĢayiət olunan inzibati-amirlik sistemi, eləcə də yeni cəmiyyət qurmağın bütün ağırlıq larını çiy inlərində daĢıyan milyonlarla zəh mətkeĢin gərgin əmək fəaliyyəti indiyədək öyrənilmə miĢ arxiv sənədləri və dövri mətbuat materialları əsasında tam və hərtərəfli Ģərh olunur. © "Elm" nəĢriyyatı, 2008 4
"Azərbaycan tarixi (1920-ci il aprel - 1941-ci il iyun)" - VI cild Vətən tarixin in ən mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən birini əhatə edir. Azərbaycanda həmin illərdə dövlət idarəçiliy inin yeni sistemi yaran mıĢ, ölkən in iqtisadiyyatında, cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında, mədəni-mənəvi aləmində köklü dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdi. Xalqımızın keçdiy i bu tarixi yolun obyektiv və ciddi e lmi tədqiqinin mühüm prinsipia l əhə miyyəti vardır. Möhtərəm Prezident H. Ə. Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "Azərbaycan xalq ı yetmiĢ il ko mmunist rejimi Ģəraitində, sosialist dövlətinin tərkib ində yaĢamıĢdır. Həmin dövr Azərbaycan xalqın ın həyatında böyük bir tarixi dövrdür, onun doğru-düzgün qiyməti verilmə lidir... Əsas cəhət budur ki, yet miĢ il ərzində Azərbaycan xalqı böyük tarixi yol keçmiĢ, respublikanın iqtisadiyyatı yüksək sürətlə inkiĢaf etmiĢ, xalq ımızın mədəni, təhsil səviyyəsi yüksəlmiĢ, Azərbaycanın elmi, mədəniyyəti, həyatının bütün sahələri in kiĢaf etmiĢ, respublikada böyük iqtisadi, sosial və mədəni-intellektual potensial yaranmıĢdır". Tarix e lmi keç miĢi fakt və hadisələr məc musu əsasında, konkret za man və məkan çərçivəsində, yalnız obyektiv tədqiq etməklə əsil həqiqəti üzə çıxara bilər.
Nisbətən son vaxtlaradək "sarsılmaz" hesab edilən, lakin yenidən hərtərəfli dərin təhlil edilməsinə və qiymətləndirilməsinə ehtiyac olan əsas problemlərə peĢəkar
tarixçilərin prinsipia l elmi münasibətlərinin müəyyənləĢdirilməsi məsələsi ind i daha kəskinləĢmiĢdir. XX əsrin 20-30-cu illəri ərzindəki məsələlərin böyük bir qis mi, o cümlədən Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulmasını Ģərtləndirən amillər; respublikada yaran mıĢ ictimai- siyasi vəziyyət; hakim dairələrdə qarĢıdurmalar; "sovet cəmiyyəti" qurulmasında Azərbaycan neftinin rolu; "acınacaqlı" kollektivləĢdirmə prosesi; Azərbaycanda kənd təsərrüfatı siyasəti; "milli dövləl quruculuğunun" mahiyyəti - "müstəqilliyin" gerçək və dekorativ tərəfı; " xəyali hüquqlar"; "beĢillik təsərrüfat planlarının" yerinə yetirilməsində, "sovet" neft rayonların ın yaradılması və inkiĢafinda Azərbaycan fəhlə sinfinin rolu; mədəni quruculuğun xüsusiyyətləri, "bolĢevik ideologiyasının" hakimliyi; dinə münasibətin özünəməxsusluğu; respublikada totalitar re jimə keçid; bürokratiyanın güclənməsi, idarə etmədə inzibati-a mirlik sisteminin bərqərar olması; Azərbaycanda qanunçuluğun pozulması, repressiyalar və sair məĢəqqətlərin analitik təhlili və dü zgün, obyektiv qiymətləndirilməsi həmin problemlər sırasına daxild ir. Kitabda 20-30-cu illərdə sosializmin "Stalin eksperimenti"nin, bütün keçmiĢ sovet ölkəsində olduğu kimi, Azərbaycanda necə həyata keçirild iyini aĢkarlamaq üçün bütün bacarıqlarını sərf etməyə çalıĢan müəllif heyəti 5
stereotiplərdən, "üstüörtülü təqdimatdan" uzaqlaĢmıĢ və hə min müddət çərçivəsində Azərbaycanda mövcud olan cəmiyyətin tarixi in kiĢafını obyektiv Ģərh etməyə səy göstərmiĢdir. Müəlliflər tarixi prosesi araĢdırarkən, ilk növbədə tarixilik prinsipini əsas tutaraq, obyektiv və subyektiv amillərin qarĢılıq lı əlaqələrini hərtərəfli təhlil etmək mövqeyindən çıxıĢ etmiĢlər. Müəllif heyəti hesab edir ki, bu cild əhatə etdiyi dövrün analitik, hərtərəfli, tam elmi tarixin i yaratmaq üçün görülməli böyük, ço x diqqət və zəh mət tələb edən məsul bir iĢin ancaq baĢlanğıcıdır. Bu istiqamətdə yeni axtarıĢlar və dərin analitik tədqiqatlar Azərbaycan tarixçilərin in müqəddəs vətəndaĢlıq, alim borcudur. Əsərin mü xtəlif fəsillərinin möv zuları tədqiq edilib iĢıqlandırılarkən vaxtilə Moskva, Sankt-Peterburq, Tb ilisi və respublikamızın arxiv lərindən götürülmüĢ sənəd və materiallara üstünlük verilmiĢdir. Bu sənəd və materiallar əsərin mənbəĢünaslıq bazasın ı təĢkil edir. Bir ço x aktual p roblemlər araĢdırılarkən dövri mətbuatdan, alimlərin, tarixi Ģəxsiyyətlərin bərpa olun muĢ nəĢrlərindən, kitab və xatirələrindən istifadə edilmiĢdir. VI c ild 20-30-cu illə r A zərbaycan tarixin in əs as problemlərinin ko mpleks halında elmi araĢdırılmasına doğru ilk addımd ır. Bu iĢ müəyyən mənada, hələ 50-60-cı illərdə müəllif ko llektiv i tərəfındən baĢlanıb, üçcild lik "Azərbaycan tarixi" ilə baĢa çatan çox dəyərli iĢin davamıd ır. Ho min nəĢrin respublikanın aparıc ı tarixç iləri O.S.Su mbatzadə, Ġ.A.Hü seynov, Z.Ġ.Ġbrahimov, Ə.N.Quliyev, Y.A.To karjevskinin redaktəsi ilə 1963-cü ildə iki hissədə buraxılmıĢ üçüncü cildi, o radakı ayrı-ayrı səhv və mübahisəli məsələlərə, bəzən də müasir tarixi proseslərlə səsləĢməyən konseptual yayınmalara baxmayaraq, ilk ü mu miləĢdirici kitab kimi, bu gün də öz əhəmiyyətini tam itirməmiĢdir. Kitabın müəllif ko llektiv i bu entuziastların - ilk yol açanların nəhəng əqli gücləri ilə, həqiqətən də mürə kkəb, çətin b ir Ģəraitdə, ilk dəfə, zəmanəsinin tarix elminin uğurlarına əsaslanıb Azərbaycan tarixini ibtidai icma quruluĢundan baĢlayaraq XX əsrin 60-cı illərinədək iĢıqlandıran ko mpleks elmi əsər yaradanların xatirəsin i dərin ehtiramla yad edir. Bu cilddə verilən illüstrasiya materialla rı Azerbaycan Respublikası fotofono-kino sənədləri və Mərkə zi Dövlət Arxiv inin fondlarından, mü xtə lif mu zeylər, nazirlik və idarələrdən, həmçinin mü xtəlif dövri nəĢrlə rdən götürülmüĢdür. Müəllif ko llektiv i və redaksiya heyəti cildin hazırlan ması və nəĢri za man ı göstərdiklə ri kö məyə görə təĢkilat və müəssisələrə, e lmi iĢçi və mütəxəssislərə təĢəkkürünü bildirir. Onlar VI cild yazılarkən hazırlan ması 1977- ci ildə planlaĢdırılan ço xcild liy in nəzərdə tutulan müəlliflərindən tarix e.d., prof. Z.B.ġıxlinskin in, tarix e.d., prof. E.Ġ.Məmmədovun, filologiya e.d., prof. 6
Q.X.Qasımzadənin, sənətĢünaslıq doktoru, prof. N.D.Həbibovun, sənətĢünaslıq namizədi, prof. E.Ə.Abasovanın, sənətĢünaslıq namizədi Ə.Ə.Əliyevanın təqdim etdikləri bəzi materiallardan da istifadə o lunduğunu minnətdarlıqla qeyd edirlər. VI cildin mətn lərini aĢağıdakı müəlliflə r yazmıĢlar: GiriĢ, I, II və IV fəsillər, nəticə - tarix elmləri doktoru, professor, akademik C.B.Qu liyev; III fəsil - tarix elmləri doktoru, professor Y.A.Tokarjevski , tarix elmləri doktoru A.Ə.Məmmədov, tarix ehnləri namizədləri A.Ġ.Xəlilov, T.Ə.Novruzov, Ə.C.Rəhimov , V və VIII fəsillər - tarix elmləri doktoru, professor T. H. Musayeva; VI fəsil - tarix elmləri doktoru A. Ə. Məmmədov, tarix elmləri namizədləri Z.M.Ġsayev, A.C.Muradova; VII fəsil - A.Ə.Məmmədov, Z.M.Ġsayev; IX fəsil - C.B.Qu liyev, A.Ə.Məmmədov; X fəsil - Y.A.Tokarjevski, A.Ə.Məmmədov, T.Musayeva, A.C.Muradova, tarix elmləri doktoru R.E.Zeynalov; xronoloji cədvəl - Ə.C.Rəh imov ; Xülasə (rus dilində) - T.H.Musayeva; Biblioqrafıya - C.B.Quliyev, A.Ə.Mə mmədov, Ə.C.Rəhimov. 7
Sovet hakimiyyəti Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını ancaq elan etmiĢdi, qarĢıda hələ çətin vəzifə - onu həqiqətə çevirmə k tələb olunurdu. Labüd sual doğur: bütün Azərbaycan bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün hazır idimi? Ümu mən sosialist dəyiĢikliklər üçün Azərbaycan iqtisadiyyatda, siyasətdə, sosial-maddi sahədə, mədəniyyət və ideologiyada lazımi ilkin Ģərtlərə və əsas amillərə malik id imi? Bakı ilə Azərbaycan ərazisinin qalan hissəsinin inkiĢaf səviyyəsi arasında keçmiĢdən irs qalmıĢ fərq in yeni respublika quruculuğu prosesində necə aradan qaldırılması problemi də obyektiv surətdə aydınlaĢdırılmalıd ır! Qərəzsiz elmi araĢdırma göstərir ki, Azərbaycanın timsalında sovet respublikası quruculuğu, əslində, onun maddi, elmi-texn iki və insan potensialını hakim Mərkəzin məqsəd və mənafeyinə tabe etməklə aparılırdı. Mərkəzin sosializm quruculuğu siyasətində Azərbaycanın yeri əsasən onun öz "beynəlmiləlçilik borcunu" yerinə yetirməsi dəlili ilə əsaslandırılırdı. Həmin siyasətin ümdə istiqa məti bunlar idi: Bakı ölkənin baĢlıca neft xəzinəs i və Azərbaycan Sovet Ġttifaqının Ġkinci pambıq bazasıdır. "Ümu mi sosialist vətəninin" mənafeləri ilə pərdələnən, əslində isə, "sosializm" bayrağı altında əsarətə almaq siyasətinin incə formada davamı olan siyasət belə idi. Prinsip etibarilə, A zərbaycanda sosializm quruculuğu bu cür intiĢar edird i. BaĢlıcası isə bunu obyektiv surətdə izah etməyə və iĢıqlandırmağa çalıĢmaq lazımd ır. Çünki inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan öz tarixinin sovet dövründə də mühüm iqtisadi, sosial-mədəni dəyiĢikliklərə nail o lmuĢdur. Azərbaycan xa lqı ə mə ksevər xalqdır, qarĢısına çıxan böyük çətinlikləri və səhvləri aradan qaldıraraq, ədalətsizliyə tab gətirərək yeni həyat quruculuğu naminə fədakarlıqla çalıĢmıĢdır.
Ġnqilab Ko mitəsi yeni höku mətin - Azərbaycan SSR Xalq Ko missarları Sovetinin aĢağıdakı tərkibin i təsdiq etdi: N.Nərimanov - XKS-n in sədri və xalq xarici iĢlər ko missarı; Ç.Ġldırım - xalq hərbi-dəniz iĢləri ko missarı; H.H.Su ltanov - xalq da xili iĢlər ko missarı; Ə.H.Qarayev - xalq ə mə k və ədliyyə ko missarı; 8
Q.M.Musabəyov - xalq əkinçilik, t icarət, sənaye və ərzaq ko missarı; M.D.Hüseynov - xalq maliyyə ko missarı; D.X.Bünyadzadə - xalq maarif və dövlət nəzarəti ko missarı; C.Vəzirov - xalq poçt, teleqraf və yollar ko missarı; A.Ə.Əlimov - xalq səhiyyə və himayə ko missarı. Bu, A zərbaycanın sovet hökumətinin ilk kabineti id i. Sonralar onun tərkib i dəfələrlə dəyiĢmiĢdir. 1920-ci ilin avqustunda isə Kiçik Xalq Ko missarları Soveti yaradıld ı. Onun əsas vəzifəsi Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin səlah iyyətinə aid olan məsələləri ətraflı mü zakirə etmək və hazırla maq idi. Xalq ko missarların ın hamısı, Xa lq Təsərrüfatı ġurasının və Fövqəladə Komissiyasının, Hərb i Ġnqilabi Səhra Tribunalın ın nümayəndələri Kiçik Xalq Ko missarları Sovetinin ü zvü idilər. Aprelin 29-dan etibarən Ə.H.Qarayev baĢda olmaqla Bakı Ġnqilab Ko mitəsi də iĢləy irdi. Bakıda Ģəhər Soveti ilə yanaĢı, Bakı Qəza Ġnqilab Ko mitəsi də fəaliyyət göstərirdi 2 . ġəhərin bütün rayonlarında yerli hakimiyyət orqanları yaradılmıĢdı. TəĢkil edilmiĢ Mərkəzi Ko miss iya bütün fəhlələrə müraciət edərək, onları mədənlərin, zavodların, anbarların, onlarda olan qiymətli əĢyaların, avadanlığının mühafizəsinə ciddi nəzarət etməyə, xalq mü lkiyyəti kimi qoru mağa çağırmıĢdı. 1920-c i il apre lin 28-də Gəncədə də hakimiyyət Ġnqilab Ko mitəsinin əlinə keçd i. Gəncə Ġnqilab Ko mitəsinə Ġ.M.Əliyev (sədr), F.T.Əliyev, Ġ.A.Əminbəyli (müav inlər) və baĢqaları daxil id ilər. Bakıya Gəncə Ģəhərinin fəhlə-kəndli nü mayəndə heyəti göndərild i 3 . Elə həmin gün Quba qəzasında da inqilab ko mitələri yaradıldı, Lən kəran Ģəhərində və qəzasında hərbi inqilab ko mitəsi təĢkil edildi. Aprelin axırında ġamaxıda, CavanĢir qəzasında, ġamxorda, Gədəbəy rayonunda inqilab komitələri fəaliyyət göstərirdi. Həmin vaxt Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi sovet iĢini təĢkil etmək üçün bütün qəzalara məsul iĢçilər, təlimatçılar göndərmiĢdi 4 . Ġlk vaxtlar respublikada ali qanunvericilik və icra hakimiyyətini Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi həyata keçirirdi. Yerlərdə sovet hakimiyyəti qəza, məntəqə və kənd inqilab ko mitələrinin əlində idi. Ġnqilab ko mitələrinin təĢkili prinsipləri və vəzifələri qəzalarda sinfi təbəqələĢmənin dərəcəsi və milli tərkib, kəndlilərin siyasi Ģüuru və mütəĢəkkilliyin in səviyyəsi nəzərə alın maqla müəyyən olunurdu. Çox vaxt inqilab komitələrinin üzvləri sırasına digər partiyaların və cərəyanların nümayəndələri də düĢürdü. Qəza inqilab komitələrin in rəhbərliyini daxili iĢlər ko missarlığı təyin edirdi. Ġnqilab komitələrinin yaradılmasına kömək göstərmək üçün rəhbər partiya və sovet iĢçiləri, inqilabi hərəkatın fəal iĢtirakçıları, respublikanın mü xtəlif millətlərinin nü mayəndələri qəzalara göndərilmiĢdi. Onların bir ço xu yerli inqilab komitələrinə baĢçılıq edirdi. 9
Ġri dəmiryol stansiyalarında da inqilab komitələri təĢkil olunmuĢdu. Azərbaycan Müvəqqəti Ġnqilab Komitəsi aprelin 29-da respublika adından xüsusi müraciətlə çıxıĢ edərək RSFSR ilə qarĢılıqlı etimada və tanımağa əsaslanan, sıx ittifaq bağlamağı təklif etdi. 1920-c i il may ın 5-də V.Ġ.Len in RSFSR Xalq Ko missarları Soveti adından Azərbaycanın Sovet hökumətinə teleqram göndərdi. Teleqramda deyilirdi: "Xalq Komissarları Soveti müstəqil Azərbaycan Respublikası (kursiv - məsul red.) zəhmətkeĢ kütlələrinin azadlığa çıxmasını alqıĢlayır və möhkəm əmin olduğunu bildirir ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası öz sovet höku mətinin rəhbərliyi altında, RSFSR ilə birgə öz azadlıq və istiqlaliyyətini ġərqin məzlu m xalqlarının qəddar düĢməni olan imperializmdən qoruyub saxlayacaqdır. YaĢasın müstəqil Azərbaycan Sovet Respublikası! YaĢasın Azərbaycan fəhlə və kəndliləri! YaĢasın Azərbaycan və Rusiya fəhlələrinin və kəndlilərinin ittifaqı" 5 . Azərbaycanda Leninin teleqramı A zərbaycan SSR-in RSFSR tərəfindən tanınmasını bildirən tarixi sənəd kimi qarĢılandı və bu münasibətlə 1920-ci il mayın 9-u istirahət günü elan edildi. Bakı bayraqlarla bəzədilmiĢdi, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti binasının eyvanında isə teleqramın mətninin Azərbaycan və rus dillərində yazıldığı böyük qırmızı plakat asılmıĢdı. V.Ġ.Lenin və N.Nərimanovun portretlərinin dərc edildiyi bir saydan ibarət xüsusi "Qırmızı Azərbaycan" qəzeti çap olunmuĢdu. "Müstəqil Azərbaycan Respublikası" bəyannaməsini rəğbətlə qarĢılayan ictima iyyət və xalq kütlələri, əlbəttə, məsələnin əslindən xəbərsiz idi. Stalin hələ 1920-ci il 28 apreldən bir gün qabaq məktubunda aĢağıdakı məsləhəti vermiĢdi: "Bakın ın zəbt edilməsi faktını Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında notaya uyğunlaĢdırmaq, mənə elə gəlir ki, gələcək (fərz edilən) müstəqillik heç bir ciddi praktik əhəmiyyət kəsb etməyən deklarasiya ola bilər". Tarixin sonrakı gediĢi suveren dövlət kimi Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasının deklarativ xarakter daĢıdığını təsdiq etdi. Q.K.Orconikidze və S.M.Kirovun 1920-ci il mayın 2-də Bakıdan V.Ġ.Leninə göndərdikləri məlu m birgə teleqramın 1969-cu ildə Ģifrəsi açılmıĢ sonuncu hissəsi bunu aĢkar təsdiqləyir: "Sizin Azərbaycana təbrikin iz və onu ümumi Ģəkildə tanımağınız zəruridir. Sovet Rusiyası ilə hərbi-təsərrüfat, iqtisadi cəhətdən birləĢ məni həyata keçirəcəyik. Təcrübə bütün Qafqaz üçün bizə bundan sonra da Xalq Komissarları Sovetinin səlahiyyətlərinin verilməsini tələb edir. Bunları bizə radio ilə verin, yaxud kimisə göndərin, ancaq tezliklə. Nərimanova belə səlahiyyətlər verməyin" 6 .
növbədə onun əmin-aman lığı, iqtisadi mənbələrindən biri kimi razılıqla qarĢılandı. Təsadüfi deyil ki, V.Ġ.Lenin Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının ertəsi 10
günü bəyan etmiĢdi: "Dünən Bakıdan aldığımız xəbər göstərir ki, Sovet Rusiyas ının vəziyyəti yaxĢılaĢmaqdadır... Ġndi bizim elə bir iqtisadi bazamız vardır ki, bu bizim bütün sənayemizi canlandıra bilər" 7 .
HəĢtərxana bir milyon yarım pud neft məhsulları göndərilmiĢdir 8 . 1920-c i il may ın birinci yarısında Sovet hakimiyyəti Na xçıvan qəzasından baĢqa, demək olar, bütün Azərbaycanda qurulmuĢdu. Əhalinin zəh mətkeĢ təbəqələri və liberal hissəsi bu hakimiyyəti əsasən qəbul edir və dəstəkləyirdi. Azərbaycan kəndliləri Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması gününü hər il bayram kimi qeyd etməyi qərara aldılar 9 . Bakı Ģəhəri və onun rayonlarının zəh mətkeĢ müsəlman ziyalıları ittifaqının fövqəladə yığıncağı 1920-ci il aprelin 29-da A zərbaycan SSR Ġnqilab Ko mitəsinə münasibət haqqında məsələni mü zakirə edərək, qayda-qanunun saxlan masında, fəhlələr və kəndlilər arasında təĢviqat iĢinin təĢkilində fəal iĢtirak etmək məqsədilə Ġnqilab Ko mitəsi ilə tam ünsiyyət yaratmaq məsələləri barədə onunla danıĢıqlar aparmaq üçün on iki nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti seçdi 10 . Elə
həmin gün sol müsavatçıların (zəh mətkeĢ ziyalıların, fəhlələrin və kəndlilərin) yığıncağında Ġnqilab Komitəsi ilə birgə iĢ və yeni həyat quruculuğunda iĢtirak etmək haqqında məsələ müzakirə olundu. Yığıncaq cari vəziyyət haqqında məsələ barədə ko mmunistlərin taktikası ilə razı olduğunu bildirdi və ölkənin idarə edilməsinin yeni qaydasını bütün gücü ilə dəstəkləməy i, Azərbaycan Sovet Respublikasının müstəqillik prinsiplərini qorumağ ı qərara ald ı 11 .
da sovet hakimiyyətinə xeyirxah münasibət bəslədiyini bildirdi. "Ġttihad" partiyası da sovet hakimiyyətini, ko mmunistləri dəstəklədiyin i bəyan etdi. Digər partiyaların və siyasi cərəyanların nümayəndələri sovet hökumətinin tərkibinə daxil oldular, dövlət və təsərrüfat orqanlarında rəhbər vəzifələr tutdular. Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində cəza orqanları - XI qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi, fövqəladə komissiya Müsavat partiyasının, digər siyasi cərəyanların və qrupların üzvlərinə qarĢı dərhal təqiblərə baĢladılar. Sovet hakimiyyəti hələ 1920-ci il aprelin sonunda sovet hakimiyyəti qurulana qədər Azərbaycanda mövcud olan partiyalarla saziĢ bağlamıĢdı. Bu saziĢə əsasən ilk vaxtlar Müsavat partiyası açıq fəaliyyətini davam etdirirdi. Müsavatçıların sol qanadı partiyadan ayrılaraq öz Mərkəzi Komitəsini seçdi. 1923-cü il avqustun 14- də mətbuatda "Müsavatçıların bəyannaməsi" dərc olundu. Bəyannamədə göstərilird i ki, müsavatçılar bu məsul dövrdə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti ilə mübarizə cəbhəsi açarsa, onların hamısını qətiyyətlə pisləyərlər.
11
Bəyannamənin sonunda deyilirdi ki, "müsavatçıların qeyri-leqal Ģəkildə mövcud olan təĢkilatı bura xılmıĢ sayılır". Lakin hakimiyyətin kommunistlərə təhvili zamanı hökumət və parlament üzvlərinin həyatının və əmlakının qorunmasının təminatı haqqında verilmiĢ öhdəliklər, habelə partiyalara münasibətə dair saziĢlər po zuldu. N.Nərimanov 1921-ci il mayın 8-də Birinci Azərbaycan sovetlər qurultayında Bakıda sovet hakimiyyətinin ilk faciəli günlərini xarakterizə edərək demiĢdi: "BolĢeviklər hakimiyyəti ələ alırlar. Mən daha demirəm ki, ələ keçirirlər, alırlar və sonra öz proqramlarını inkiĢaf etdirməyə baĢlayırlar. Bax, burada bəzi sui-istifadə halları baĢ verir. Bu yerdə Rusiya Ģablonu ilə yenidənqurma baĢ layır" 12 . Bakıda təqiblər, Azərbaycan Demokratik Respublikası liderlərinin, görkəmli nümayəndələrinin, digər partiyaların, siyasi qrupların və cərəyanların rəhbərlərinin, Azərbaycan ordusunun, müdafıə nazirliy inin xadimlərin in həbsləri intiĢar edir. Onların bir ço xu Nargin adasında güllələndi, Rusiyanm müxtəlif həbs düĢərgələrinə sürgün edildi. Bütün bunlar Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin icazəsi olmadan, millətçi rus Ģovinistlərinin və erməni daĢnaklarının baĢçılıq etdikləri XI qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi tərəfindən özbaĢınalıqla edilirdi. DaĢnak terrorçuları 1920-1921-ci illərdə F.Xoyskini və H.Ağayevi Tiflisdə; Behbudağa CavanĢiri isə Malta adasında vəhĢicəsinə qətlə yetirdilər. General Süleyman Sulkeviç, hökumət üzvləri X.Rəfibəyov, Ġ.Ziyadxanov, tanınmıĢ pedaqoq və alim F.Köçərli, professor Zimin və baĢqaları həlak oldular. Bir fərziyyəyə görə, Usubbəyov Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədini keçərkən qarətçi quldurlar tərəfindən öldürülmüĢdü. XoĢ təsadüf həbs olunmuĢ M.Ə.Rəsulzadəni ölü mdən xilas etdi. Ġ.V.Stalin Bakıda olarkən M.Ə.Rəsulzadənin həbs edildiyini bildikdə, özünün keçmiĢ inqilabçı tanıĢı kimi onun buraxılması barədə göstəriĢ verdi və Moskvaya iĢə dəvət etdi. Sonra o, Türkiyəyə gedə bild i. Sonralar Tü rkiyədə onun təĢəbbüsü ilə Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi yaradıldı. ADR-in və Azərbaycan ziyalıların ın bir ço x görkəmli xad imi (Ə.M .TopçubaĢov, Ə.Ağayev, A.ġeyxülislamov, C.Hacıbəyli, M.B.Məmmədzadə, Mustafa Vəkilov, Mirzə Əsədullayev, Əbdüləli bəy Əmircanov və b.) mühacirətdə olduqlarına görə, vətəndə qalmıĢ həmfikirlərin in faciəli aqibəti onların baĢına gəlmədi. Azərbaycan xalqının qatı düĢməni V.A.Pankratov baĢda olmaqla XI qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi, digər cəza orqanları Azərbaycandakı partiyaların, müxtəlif siyasi təĢkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasını getdikcə gücləndirirdilər. Onlar Azərbaycan ziyalılarının nü mayəndələrini təcrid ed ir və qırırdılar, yüzlərlə adam Solovetsk adalarına, Suzdala, Novqoroda və digər ucqar yerlərdəki həbs düĢərgələrinə göndərildi. 12
N.Nərimanov qanunsuz repressiyaya məruz qalmıĢ vətəndaĢları hər vəchlə azad etməyə çalıĢırdı. 1920-ci il mayın 27-də onun imzası ilə "Kifayət qədər əsas olmadan tutulub saxlananların hamısını" həbsdən buraxmaq üçün xüsusi komissiya yaradılması haqqında dekret dərc olunmuĢdu. 1920-ci il iyulun 12-də isə N.Nərimanov həbs yerlərində olan fəhlə, kəndli və əsgərlərin geniĢ Ģəkildə amn istiyası haqqında dekret verdi. Dekret sovet hakimiyyətinə qarĢı sui- qəsdlərdə iĢtirak etməyə görə mühakimə olunanlara Ģamil edilmirdi. Avqustun 12- də N.Nərimanovun imzaladığı əmr idarə müdiriyyətinin icazəsi olmadan qulluqçuların xid məti hərəkətlərinə görə FK orqanları tərəfindən həbs olunmasını qadağan edirdi 13 . Oktyabr inqilabının 3-cü ildönümü münasibətilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi 1920-ci il noyabrın 6-da "özlərin in Ģüursuzluğu və siyasi yetkinliyinin çatıĢmazlığı ucbatından istər ümumi, istərsə də siyasi xarakterli cinayətlər törətmiĢ bütün Ģəxslər" barəsində anınistiya tətbiq olunması haqqında dekret vermiĢdi 14 .
N.Nərimanov 1921-ci il mayın 26-da "Azərbaycanın sovetləĢməsi dövründə (1920-ci il aprelin 28-dən indiyədək) Azərbaycanın hüdudlarından kənara sürgün edilmiĢ istər mülki, istərsə də hərbi idarələrdə çalıĢan bütün Ģəxslərin RSFSR-in bütün həbs düĢərgələrindən, həbsxanalarından və həbs yerlərindən" azad olunması və qaytarılması haqqında məktubla V.Ġ.Leninə müraciət etmiĢdi 15 . Sovet hakimiyyəti hər cür milli imtiyazların ləğv olunduğunu, Azərbaycanda yaĢayan bütün millətlərin hüquq bərabərliyini elan etdi. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi bəyan etdi ki, "o, milliyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaĢların tam toxunulmazlığına və azadlığına... təminat verir" 16 .
qonĢu respublikalarla mehriban münasibətlər yaratmağı özünün baĢlıca vəzifələrindən biri kimi qarĢıya qoymuĢdu. 1920-c i ilin ilk aylarında Zaqafqaziyada mürəkkəb bir siyasi vəziyyət yaranmıĢdı. Əslində üç "müstəqil respublika" dörd xarici dövlətin - Türkiyə, Rusiya, Ġngiltərə və ABġ-ın geosiyasətinin düyün nöqtəsinə çevrilmiĢdi. "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyası ilə Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən torpaq qoparmaq iddiasında olan daĢnak Ermənistanı faktiki olaraq bu üç ölkə ilə müharibə vəziyyətində idi. Rusiya isə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti elan olunandan sonra, Gürcüstan və Ermənistanı Türkiyəyə qarĢı müharibəyə təhrik etmək (daĢnak Ermənistanının "müstəqilliyini" tanımaq, onun ərazisinə qoĢun yeritməmək) siyasəti yeridirdi. Türkiyə Rusiyanın və Qərb ölkələrin in niyyətlərinə qarĢı çıxd ı, Sevr müqaviləsini rədd edərək, daĢnak Ermən istanına qarĢı hərbi əməliyyatı geniĢləndirdi və onu Aleksandropol saziĢi bağlamağa məcbur etdi. Türkiyə-Ermənistan sərhədləri tənzimləndi. 13
Antanta ölkələri "bolĢevizmin" Azərbaycanda möhkəmlən məsindən, bütün Cənubi Qafqaz regionuna sahib olmasından narahat olaraq, Gürcüstan və Ermənistan burjua hökumətlə rinə hər bir vəclə kömək göstərirdilər. ABġ hətta Ermənistan üzərində mandat almaq niyyətində idi. Sovet Azərbaycanına qarĢı diplomatik yolla təzy iq göstərir və ona qarĢı olan qüvvələrə yardım edirdilər. Lakin qızıl ordunun köməyi ilə Ermənistanda və Gürcüstanda sovet hakimiyyətinin bərqərarlaĢması nəticəsində Qafqazda ictimai-siyasi vəziyyət dəyiĢildi. Azərbaycanın, Ermənistanın, Gürcüstanın, ġimali Qafqazın milli hökumətlərinin mühacirətdə olan liderləri toplanaraq Parisdə "demokratik respublikaların" bərpası uğrunda "Sovetlər"ə qarĢı mübarizə aparacaqları haqqında bəyannamə imzaladılar. 1920-ci il 28 aprel - 1921-c i il 21 fevral ayına qədərki dövrdə Azərbaycan SSR ilə Gürcüstan Respublikası arasında diplomatik danıĢıqlar, əsasən "Tiflisdə və Batumda Azərbaycan nümayəndəliyi və konsulluqları" ətrafında gedirdi. Həmin dövrdə "menĢevik Gürcüstanı ilə" "Sovet Azərbaycanı" arasında münasibətlərdə baĢ verən münaqiĢə və sair mübahisələr RSFSR-in diplo matik nümayəndələrin in vasitəçiliy i və iĢtirakı ilə tənzimlənird i. Çünki əslində RSFSR ilə Gü rcüstan Respublikası arasında 1920-ci il may ayında bağlanan sülh müqaviləsinə əsasən, Sovet Rusiyası Gürcüstanın müstəqilliy ini tanımıĢdı. 1920- ci il iyunun 12-də Azə rbaycan SSR ilə Gürcüstan Demokratik Respublikası arasında Ağstafada sülh və dostluq müqaviləsi bağlansa da, bu iki respublika arasındakı mübahisəli məsələlər, ələlxüsus ərazi, sərhəd problemi həll olunma mıĢdı. Bunun bir səbəbi isə "Sovet Azərbaycanı"nın "müstəqil xarici siyasəti"ni RSFSR XĠK-in Rusiyanın mənafey i naminə daim məhdudlaĢdırması idi.
Gü rcüstanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə A zərbaycan və Gü rcüstanın qədim tarixi olan münasibətlərində yeni səhifələr açıldı. Azərbaycan SSR və Ġran höku mətləri öz aralarında dip lo matik münasibətlər qurmaq razılığına gəldilər. Əliheydər ġirvani A zərbaycanın Ġranda səlahiyyətli nümayəndəsi təsdiq edildi. Bu dövrdə Ġran ərazisindən mü xtə lif dəstələr tez-tez sərhədi keçib, Lənkəranda və Muğanda əhalini talan edir, ağ ır cinayətlər törədird ilər. A zərbaycan Xarici ĠĢlər Ko missarlığın ın 1920-ci il avqustun 6-da Ġran hökumətinə verdiyi notada Ġrandan Azərbaycana edilən daimi hücumların qarĢısının alın ması tələb edilird i. M.D.Hüseynov surətini G.Çiçerinə göndərdiyi həmin notada Azərbaycana qarĢı təxribatçılıqda yalnız Ġranı deyil, Antantanı, xüsusilə Ġngiltərəni də təqsirləndirir, onların dəstəklədiklə ri "Ġranın ərazisində yerləĢən əksinqilabçı bəy və xanların fəaliyyətini qadağan etməyi Tehrandan tələb edirdi". Sovet Azərbaycanına qarĢı mü xa lifətçi, tə xribatçı qüvvələrin mərkəzi bir müddət Ərdəbildə yerləĢird i. Hətta Moskvadan birbaĢa 14
Tehrana dəfələrlə nota verilməsinə baxmayaraq, A zərbaycana qarĢı hücumlar geniĢlənir və yeni-yeni sərhəd rayonlarını əhatə edirdi. 1920-1922-c i illər arasında Zaqafqaziyada yaranmıĢ yeni ictima i-siyasi məkanda, Avropa və ġərq ölkələrin in geosiyasəti konteks tində, Azərbaycanın birinci növbədə qonĢu Türkiyə və Ġran dövlətləri ilə münasibəti, buna RSFSR-in yeni Zaqafqaziya ilə qarĢılıq lı əlaqə ləri prizmasından baxıĢ maraqlıd ır. Etiraf etmə k ola r ki, bu konkret tarixi çə rçivədə, mü rəkkəb spektrdə, Qərb ö lkə ləri dominant (əsas və ya həlledici a mil) rolu oynamırd ı. Bu siyas i rəngarənglikdə Türkiyə və RSFSR-in Azərbaycan Respublikasına münasibətləri müstəsnalıq təĢkil ed irdi. Tü rkiyə ilə, ələlxüsus kamalçıların hakimiyyətə gəldikləri dövrdən Sovet Rusiyası arasında dostluq münasibətləri yaran mıĢdı. Türkiyə eyni zamanda qardaĢ Azərbaycan xalq ının tam müstəqil, azad yaĢamasını istəyirdi. Lakin Türkiyə rəsmiləri Rusiya tərəfmi qıcıq landırmamaq, RSFSR-lə ixtilaf törədəcək məqamlara yol verməmək siyasətini həyata keçirird i. Hadisələrin gediĢatı isə göstərirdi ki, Moskva heç vaxt Azərbaycanın müstəqil, tam azad bir dövlət kimi bərqərar olmasına yol verməz, çünki bu Rusiyanın iqtisadi-siyasi marağına uyğun deyildi. Bununla belə Türkiyə və Azərbaycan respublikaları arasında dostluq və əməkdaĢlıq münasibətləri 1921-ci il 13 oktyabrda Zaqafqaziya respublikaları və RSFSR-in iĢtirakı ilə bağlan mıĢ Kars müqaviləsindən sonra daha da intiĢar etməyə baĢladı. Türkiyənin Bakıdakı səfiri Mah mud ġövkət bəy 1921-ci ilin aprelində Azərbaycan XĠK-dən inqilabi Türkiyəyə iqtisadiyyat, neft sahəsində yardım göstərilməsini xah iĢ etdi. Tezliklə A zərbaycandan Türkiyəyə neft məhsulları göndərildi. 1921-c i ilin iyunundan Azərbaycan SSR-in Anka rada səlahiyyətli səfıri təyin edilmiĢ Ġ. Əb ilov oktyabrın 22-də Mustafa Kamal PaĢaya etimadnaməsini təqdim etdi, səfirliyin binası üstündə Azərbaycan SSR-in bayrağı qaldırıldı. Bu münasibətlə verilən ziyafətdə M. K. Atatürk də iĢtirak etmiĢdi.
Ģəraitdə baĢladılar. Sovet dövlət maĢını, yerli hakimiyyət orqanları yaratmaq vəzifələri ilə yanaĢı, vətəndaĢ müharibəsinin vurduğu yaraları sağaltmaq üçün qarĢıda ciddi və gərgin iĢ dururdu. Ölkədə ilk növbədə həqiqi milli sülh yaratmaq lazım idi. Erməni təcavüzü, min lərlə adamın həlak olması, bütöv kəndlərin, təsərrüfatların dağıdılması, evlərin viran qoyulması ilə nəticələnən daĢnak qırğ ını A zərbaycanda ağır millətlərarası düĢmənçilik müh iti yaratmıĢdı. Azərbaycanın əhalisi ço xmillətli idi. "1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi"nin məlu matları əsasında "Azərbaycan Respublikasının 1920-ci il üçün ünvan təqvimi"nin dərc etdiyi cədvələ görə, res publika əhalisinin 68,2 faizini azərbaycanlılar və digər müsəlman xalqları, 21,7 faizini ermənilər, 7,5 faizini
15
ruslar və ukraynalılar, 0,54 faizini gürcülər, 0,97 faizin i yəhudilər, 7,09 faizini baĢqa xalqlar təĢkil ed irdi 17 . Bakı Ģəhərində müsəlmanlar 43,8 faiz, ruslar 26 faiz, ermən ilər 19 faiz, gürcü lər 2,2 faiz, digərləri 4 faiz id i. Azərbaycanın kənd əhalisinin tərkib indəki mü xtəlif millətlər müəyyən qəzalarda əsasən yığcam halda yaĢayırdılar. Ermənilər əsasən ġuĢa, Gəncə, CavanĢir, Qaryagin, ġamaxı, Göyçay; gürcülər Zaqatala; kürdlər CavanĢir; ruslar Gəncə, Cavad, Lənkəran və ġamaxı; talıĢlar Lən kəran; tatlar isə Bakı və Quba qəzaların ın bəzi ərazilərində cəmləĢmiĢdilər, Ģəhər əhalisinin milli tərkib i isə qarıĢıq id i. Beləliklə, Azərbaycanda milli sülh yaratmaq, ço xmillətli Bakı fəhlə sinfinin ço xsaylı ə mə kç i kəndlilərlə əlaqə lərini və yeni hakimiyyəti möhkəmləndirmək "sosializm" quruculuğu uğrunda mübarizən in əsas vəzifələrindən biri kimi qarĢıda dururdu. Azərbaycanın gələcəyi üçün aqrar məsələni həll etməy in əhəmiyyəti böyük idi, belə ki, 1921-ci il siyahıyaalmasına görə, əhalinin əksəriyyətini - 77,6 faizini kənd əhalisi təĢkil ed ird i. A zərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi 1920-c i il may ın 5-də torpağın əməkç i "kəndlilərə" verilməsi haqqında dekret verdi. Dekretdə deyilirdi: "Xanların, bəylərin, habelə mülkədarların bütün torpaqları, habelə bütün monastır, kilsə, vəqf və məscid torpaqları bütün iĢ heyvanları və avadanlığı ilə birlikdə ödəncsiz (açıq və ya gizli ödəncsiz) o laraq, torpaqdan bərabər istifadə əsasında zəhmətkeĢ xalqa verilir" 18 . Azərbaycan SSR-in xalq torpaq komissarı mayın 20-də əməkçi kəndlilərə aĢağıdakı çağırıĢla müraciət etmiĢdi: "Yo ldaĢlar və qardaĢlar, Azərbaycan kəndliləri - azərbaycanlılar, gürcülər və qantər içində özlərinə halal çörək qazananların hamısı! Öz əməy inizin tam ağası, sevdiyiniz və səcdə etdiyiniz, sizə xoĢbəxt lik və bədbə xtlik, gülüĢ və kədər, göz yaĢı gətirən torpağınızın tam sahibi o lduğunuz vaxt gəlib çatmıĢdır" 19 .
inventarın planlı Ģəkildə bölüĢdürülməsini təmin etmək məqsədi ilə torpaq haqqında dekreti həyata keçirmək üçün yerlərdə qəza və kənd torpaq ko mitələri təĢkil o lunurdu. Torpaq haqqında dekretin həyata keçirilməsi Azə rbaycan kəndində, əslində sinfi təbəqələĢməni dərinləĢdirmək və siyasi vəziyyəti kəskinləĢdirməklə kəndli kütlələrin in fəallığın ı artırırd ı. Ġnqilab Ko mitəsinin 1920-ci il 12 may tarixli de kreti ilə bütün meĢələr, sular və yeraltı sərvətlər respublika dövlətin in mülkiyyəti elan o lundu. Bunların və təbiətin canlı qüvvələri ü zərində sərəncam hüququ mərkəzi sovet hakimiyyətinin nəzarəti altında yerli sovetlərə verilirdi. Kəndlilər pay 16
torpaqlarından istifadəyə görə xəzinəyə ödəncdən və mülkədar torpağından istifadəyə görə isə natural vergidən azad edildilər. 1920-c i il mayın 27-də dərc edilmiĢ dekret əsasında neft sənayesi milliləĢdirild i. Ġyunun 1-də Xəzər ticarət donanması, iyunun 12-də isə zavodlar, fabriklər və digər sənaye müəssisələri dövlət mülkiyyəti elan edild i. Bunun ardınca balıq sənayesi, banklar da milliləĢdirildi. Azərbaycan xalq bankı yaradıldı. Xalq təsərrüfatını və nəqliyyatı planlı Ģəkildə tənzimləmək məqsədilə Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 1920-ci il 16 may tarixli dekretinə əsasən istehsal, xammal materiallarının alın ması, emalı və saxlan ması, habelə müəssisələrin maliyyə fəaliyyəti ü zərində fəhlə nəzarəti tətbiq edild i. Respublika xalq təsərrüfatının əsas sahəsi olan neft sənayesinin milliləĢdirilmiĢ müəssisələrinin idarə olun ması və milliləĢdirmən in qaydasının müəyyən edilməsi Azərbaycan Neft Ko mitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. 1920-c i il iyunun 3-də N.Nərimanov ticarət azadlığı haqqında xüsusi qərar imzalad ı. Qərarda deyilirdi: "Daxili ticarətin təĢkili iĢində höku mət yalnız aĢkar möhtəkirliklə, qiy mətlərin həddən artıq qaldırılması və malların gizlədilməsi ilə mübarizə aparır. Azərbaycan Sovet Respublikasının hüdudları daxilində xüsusi ticarət məhdudlaĢdırılmır" 20 .
və təĢkilinə rəhbərlik edən ali təsərrüfat orqanı - A zərbaycan Xalq Təsərrüfatı ġurası (AXTġ) id i. Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin 1920 -ci il mayın 29-da AXTġ haqqında dərc olunmuĢ əsasnaməsində deyilirdi: "Xa lq Təsərrüfatı ġurasının həyata keçirdiy i ü mu miqtisadi siyasət Azərbaycan MĠK (Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi), Xalq Ko missarları Soveti və Xalq Təsərrüfatı ġurasının qurultayı tərəfindən müəyyən olunur. Onlar iqtisadi siyasətin baĢlıca istiqamətlərini müəyyənləĢdirirlər" 21 . Sovet hakimiyyəti silkləri və dini imtiyazları, qadınların hüquq bərabərsizliyini, milli məhdudiyyətləri ləğv etdi və söz, mətbuat və vicdan azadlığı elan etdi, məktəbləri məsciddən və kilsədən ayırdı, ana dilində təhsilin tətbiq olunduğunu bəyan etdi. Sosial təminat və pensiyalar haqqında dekretlər verildi. Silklərin və mülki rütbələrin ləğvi haqqında 1920-ci il 32 may tarixli dekretdə deyilir ki, indən belə "Azərbaycanın bütün əhalisi üçün ümumi bir ad - Azərbaycan Respublikasının vətəndaĢı adı müəyyən olunur" 22 . Sovet hakimiyyəti general-qubernatorluqları, Bakı Ģəhər rəis liyini, quberniya idarələrini, Ģəhər və qəza polis idarələrini, habelə keçmiĢ məhkəmə qaydalarını və təsisatlarını ləğv etdi. Xalq məhkəmələri yaradıldı. Fəhlə və əsgər deputatları sovetləri yaradılana qədər bunların sayı yerli inqilab ko mitələ ri tərəfindən müəyyən olunurdu. Xalq məhkəməsi haqqında dekretdə (1920-ci il 12
17
may) elan olunurdu ki; Azərbaycan SSR-də "məhkə mədə iĢlərə bütün yerli dillərdə baxılmasına yol verilir" 23 . Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin Xalq Daxili ĠĢlər Ko missarlığ ı haqqında 1920-ci il 9 iyun tarixli dekretində göstərilirdi ki, Azərbaycan SSR-in Konstitusiyası iĢlənib hazırlanana qədər o, respublikanın ali inzibati orqanıdır və Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi onun vasitəsilə ölkənin inzibati idarəçiliy ini həyata keçirir. Xa lq Da xili ĠĢlər Ko missarlığı aĢağıdakı vəzifə ləri həyata keçirirdi: yerlərdə hakimiyyətin təĢkili; ölkənin bütün idarəetmə aparatının mərkəzləĢdirilməsi; bürün yerli idarəetmə orqanlarına inzibati nəzarət edilməsi. Respublikanın həm qəzalarında, həm də Ģəhərlərində bütün yerli icraiyyə komitələri və inqilab komitələri inzibati idarəçilik baxımından Xalq Daxili ĠĢlər Ko missarlığına tabe idilər 24 . Ġstehsal üzərində fəhlə nəzarətinin yerli orqanları, fəhlə-kəndli milisi, Azərbaycan SSR-in Fəh lə-Kəndli Müdafiə ġurası təĢkil edildi. Azərbaycan milli qoĢun hissələrinin, ana dilində ko mandirlik etməklə yaradılması böyük hadisə idi. Respublikanın sərhədlərini gürcü və erməni qoĢunlarının hücumlarından qorumaq və Qarabağ-Zəngəzur məsələsinə son qoymaq üçün 1920-ci il aprelin 29-da Ġnqilabi Ko mitə qərara almıĢdı: "Azərbaycan ordusunun hissələri operativ baxımdan XI sovet ordusunun ko mandanına tabe edilir. XI ordunun hərbi inqilab Ģurasına və Hərbi-Dəniz Ko missarlığına Azərbaycan ordusunu yenidən təĢkil etmək, "Azərbaycan" adını saxlayaraq onu fəhlə-kəndli Qızıl ordusu təməlində say tərkibinə uyğun gələn hissələrə çevirmək tapĢırılsın. Hərbi-Dəniz Ko missarlığı Respublikanın müdafıəsi üçün təcili olaraq zəhmətkeĢlərin səfərbərliyə alın ması planını iĢləyib hazırlasın, Azərbaycan SSR-in Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordusunu dərhal ko mplektləĢdirmək məqsədilə 1920-ci il iyunun 6-da Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi keç miĢ zabitlərin, hərbi mə mur ların Xalq Hərbi-Dəniz Ko missarlığının sərəncamına keçirilməsi haqqında dekret qəbul etdi
26 . 1920-c i il mayın 7-də Azərbaycan SSR Qızıl Ordusunun və Qızıl Donanmasının yaradıldığı elan olunmuĢdu. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin bu barədəki qərarında deyilirdi ki, "Azərbaycan SSR-in yaradılmaqda olan Fəhlə- Kəndli Qızıl Ordusu və Qızıl Donanması bu il mayın 2-dən etibarən təminat, məvacib və ailələrin təchizatı mənasında Sovet Rusiyasının Fəhlə-Kəndli qızıl ordusunun vəziyyətinə keç irilir". Əksinqilab sabotaj və möhtəkirliyə qarĢı mübarizə üzrə Fövqəladə Komissiya (FK) təĢkil edildi və Ali Ġnqilabı Tribunal yaradıldı. Dövlot təĢkilatlarının və ictimai təĢkilatların fəaliyyətinə nəzarət etmək üçün iyunun 9-da Fəhlə-Kəndli MüfəttiĢliyi (F.K.M) təsis edildi.
18
"Sənayeni, əkinçiliyi, nəqliyyatı və xalq təsərrüfatının digər sahələrini tezliklə və planlı Ģəkildə iĢçi qüvvəsi ilə təmin etmək üçün" 1920-ci il avqustun 8- də Azərbaycan Xalq Hərbi-Dəniz Komissarlığı üzrə "Ümumi əmək mükəlləfıyyəti haqqında" əmr verildi. Həmin əmrə əsasən, əhali daimi iĢindən as ılı olmayaraq, əslində məcburi surətdə birdəfəlik və ya vaxtaĢırı olaraq bir sıra peĢələr üzrə mü xtəlif növ əmək mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirməyə cəlb edilirdi. Eyni zamanda "dövlət müəssisələri, idarələri və təsərrüfatlarında Qızıl Ordu və Donanma hissələrinin iĢçi qüvvəsindən də istifadə etmə k tapĢırılırd ı" 27 . Azərbaycanın qəzaları və kəndlərində birinci növbədə partiya təĢkilatları möhkəmləndirilirdi, hazırlıqlı partiya və sovet qüvvələri qəzalarda iĢləməyə göndərilmiĢdi. D.X.Bünyadzadə, H.H.Sultanov, S.M.Əfəndiyev, Ə.H.Qarayev, Q.M.Musabəyov və digər dövlət xadimləri qəzaların səlahiyyətli ko missarları təyin edilmiĢdilər. Sovet hakimiyyətinin ilk aylarında kəndlərin bir çoxunda yeni partiya özəkləri yaradılmıĢ, təĢviqat məktəbi, savad məktəbi açılmıĢdı. Qəzalarda partiya-təĢkilat və təĢviqat-təbliğat iĢi gücləndirilirdi, təĢviqatçılar hazırlayan həftəlik kurslarla yanaĢı, klublar və partiya məktəbləri yarad ılırdı. Beləliklə, A zərbaycanda Ģəhər və kəndlərdə sosial-iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində ideologiyalaĢdırma baĢladı. RK(b)P Qafqaz Diyar Ko mitəsinin ü zvləri, Moskvadan Bakıya ezam olunan görkəmli partiya xadimləri bu iĢdə fəal iĢtirak edirdilər. Azərbaycanda partiya və sovet quruculuğunun baĢlıca istiqamətini onlar müəyyənləĢdirirdilər. Buna görə də bütün hakimiyyət əslində onların əlində idi. Azərbaycanın ilk sovet hökumətinin baĢ çısı N.Nərimanov Moskvadan Bakıya yalnız 1920-ci il mayın 16-da gəlmiĢdi. Hələ onun Azərbaycana gəliĢindən əvvəl S.M.Kirov və Q.K.Orconikidze V.Ġ.Leninə göndərdikləri teleqramda N.Nərimanova siyasi etimad göstərməməyi xahiĢ etmiĢdilər. Ġlk iqtisadi siyasət. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda özünün iqtisadi siyasətini spesifik, mürəkkəb və çətin Ģəraitdə həyata keçirməyə baĢladı. Ġri sənaye mərkəzi olan Bakını çıxmaqla, Azərbaycan iqtisadi baxımdan əsasən geridə qalmıĢ, kəndli ölkəsi idi. Burada yarımpatriarxal -yarımfeodal məiĢətin qalıqları ilə çulğaĢmıĢ kapitalist və yarımfeodal münasibətləri mövcud idi. Azərbaycanın iqtisadiyyatı çoxukladlı xarakter daĢıyırdı. Onda mü xtəlif ictimai-iqtisadi ukladların ünsürləri var idi. Regionda baĢ verən müharibələr zamanı Azərbaycanın iqtisadiyyatı dağılmıĢ və əldən düĢmüĢdü. Azərbaycan əhalisinin təqribən ¾ dən çoxunu kəndlilər təĢkil edirdi. Ölkə əhalisinin 90 faizi savadsız idi. Xüsusən kənddə mədəni həyat səviyyəsi aĢağı idi. Azərbaycanın milli, etnik qrupları özlərinin tarixi keçmiĢinə, dilinə və dini etiqadına, məiĢətinə və adətlərinə, mədəni və siyasi inkiĢaf dərəcəsinə görə bir - birindən xey li fərqlənirdilər.
19
Belə Ģəraitdə sovet hakimiyyəti özünün iqtisadi siyasətini həyata keçirməyə baĢladı. Bu, zaman etibarilə Sovet Rusiyasında vətəndaĢ müharibəsi və dağıntı Ģəraitində məcburiyyət qarĢısında tətbiq edilən "hərbi ko mmunizm" siyasəti ilə eyni vaxta təsadüf edirdi. Həmin siyasətin əsas hissəsi ərzaq sapalağı idi. Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Rusiyası arasında siyasi və iqtisadi sahədə əməkdaĢlıq münasibətləri əksər hallarda qeyri-bərabər idi və Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi pozulurdu. Azərbaycan SSR-in, ümumiyyətlə digər müttəfıq respublikaların da suverenliyi faktiki olaraq kommunist partiyasının "ümumi vahid beynəlmiləlçilik" siyasəti ilə, sosializm cəmiyyəti quruculuğunun ümu mi qanunauyğunluqları deyilən prinsiplərlə əvəz olunmuĢdu. Halbuki gerçəklik, real həyat sovet milli respublikaların ın, o cümlədən də Azərbaycan SSR- in konkret özünəməxsus Ģəraitinin daim nəzərə alınmasını tələb edirdi. Lakin ma l- qara və digər kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü ilə əlaqədar qəzalarda mü xtəlif ərzaq agentlikləri, tədarük ko missiyaları və vəzifəli Ģəxslər tərəfindən sui- istifadə hallarına və qanunsuz hərəkətlərə yol verilir, ü mu miyyətlə özgəninkiləĢdirilməli olmayan ev əĢyalarının, pal-paltarın və sairənin zorla alınması halları təkrar edilirdi. Belə ö zbaĢınalığın respublikada fəhlə-kəndli hakimiyyətinin əsaslarını sarsıtdığını nəzərə alaraq, N.Nərimanov Moskvadan gələn kimi xüsusi əmr verərək bütün qəza inqilab komitələrinə, məntəqə və kənd yoxsul ko mitələrinə, ərzaq orqanlarına tapĢırdı ki, sovet ölkəsində bu cür yolverilməz halların qarĢısını birdəfəlik almaq üçün qəti tədbirlər görsünlər 28 .
olaraq müdaxilə edir, Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin torpaq haqqında dekretinə əsasən həyata keçirilən siyasəti pozurdular. Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi 1920-ci il iyulun 28-də hökumət baĢçısı N.Nərimanovun xüsusi əmri ilə bu cür hərəkətləri pisləmiĢdi 29 .
nəzərə almağın zəruri o lduğunu bildirən AK(b)P-nin II qurultayı (1920-ci il, oktyabr) öz qətnaməsində göstərirdi: "RKP-nin (Rusiya Kommunist Partiyasının - məsul red.) rəhbər qərarları yalnız o dərəcədə dəyiĢdirilə bilər ki, bunlar Azərbaycanda, məsələn, aqrar münasibətlər və ya sovet quruculuğunun ayrı-ayrı sahələrində yaranmıĢ Ģəraitdən fərqli Ģəraitdə qəbul edilmiĢdir, yaxud bunları daha çox konkretləĢdirilməyə və dəqiqləĢdirilməyə ehtiyac var" 30 .
bəziləri, özü də daha məhdud formada və qısa müddət ərzində həyata keçirilirdi. Əgər "hərbi kommunizm" zamanı Sovet Rusiyasında xüsusi ticarətə yol verilmirdisə, sovet hakimiyyətinin ilk aylarında Azərbaycanda azad ticarət mövcud idi və yalnız 1920-ci il avqustun 26-da Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi taxıl ticarəti inhisarı haqqında dekret qəbul etmiĢ, bir sıra qəzalarda taxılın və baĢqa kənd
20
təsərrüfatı məhsullarının dövlət tədarükü tətbiq olunmuĢdu. Həmin dekret Mərkəzin təzyiqi altında RK(b)P MK Qafqaz Bürosunun himayəsi ilə AK(b)P MK vasitəsilə qəbul edilmiĢdi. 1920-ci il avqustun 6-da onların birgə iclasında RSFSR xalq ərzaq ko missarının müavini M.Ġ.Fru mkinin Azərbaycanda iqtisadi siyasət haqqında məruzəsi müzakirə olundu. Ġlk vaxtlar bütün mallar, ərzaq və zəruri tələbat Ģeyləri ilə azad ticarətin elan olunmasının möhtəkirliyin yayılmasına, sovet orqanları, habelə maliyyə sisteminin pozulmasına xeyli dərəcədə Ģərait yaratdığını qeyd edərək AK(b)P MK qərara almıĢdı: "RSFSR-in iqtisadi siyasəti Azərbaycanda dönmədən, lakin kifayət qədər ehtiyatla həyata keçirilməlidir və tədbirlər sovet aparatının nizama salınmasına uyğun olaraq görülsün" 31 . Qərarda daha sonra deyilirdi ki, kəndlilərə münasibətdə tədbirlərin hamısı onların bütün dövlət tapĢırıqlarını yerinə yetirməsi ilə yanaĢı görülməlid ir; qolço maq ünsürlər bunları yerinə yetirməkdən boyun qaçırdıqda dövlət tərəfindən məcburiyyət tədbirləri tətbiq edilsin; yer quruluĢunun yeni əsaslarını və möhkəm ərzaq siyasəti və iqtisadi siyasəti həyata keçirmək zəminində yoxsulları maddi cəhətdən maraqlandırmaq la, onları "proletariat diktaturasının" kənddə sosial bazası kimi öz tərəfimizə çəkməyə çalıĢmaq lazımdır. Bütün taxıl məhsulları, habelə ən mühüm xammal növlərinin tədarükü üzərində inhisar elan edilird i. "... Mal-qaranın tədarükü yalnız sapalaq qaydasınca, inhisarsız aparılmalıdır. Ġnhisara alman ərzaq və xammala ümu mrusiya qiymətlərinə uyğun möhkəm qiy mətlər qoyulmalıd ır... " 32 . Tədarükü yalnız Xalq Ərzaq Komissarlığı aparırdı. Bütün əsas sənaye məhsulları (parça, çay, Ģəkər, kibrit, dəmir, ĢüĢə, kənd təsərrüfatı maĢınları, avadanlığı, ağ neft və s.) dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən bölüĢdürülür, qalan məhsullar isə sərbəst dövriyyədə idi. Yalnız kiçik kustar müəssisələri dövlətin ixtiyarına verilmirdi. 1920-c i il sentyabrın axırında Azərbaycanda ərzaq sapalağı və ümumi əmək mü kəlləfiyyəti tətbiq edildi. 1920-ci ilin oktyabrından etibarən fövqəladə səlahiyyətlərə malik olan sovet təsərrüfat orqanlarının nümayəndələrindən ibarət "Azərbaycan SSR-in ərzaq müĢavirəsi" bütün ərzaq iĢini birləĢdirmək, mərkəzləĢdirmək və ona rəhbərlik etmək sahəsində fəaliyyətə baĢladı. Ancaq onun köməyi ilə tədarük olunan ərzaq Bakının və qəza Ģəhərlərinin ehtiyaclarını ödəmirdi. Ərzaq müĢavirəsinin məlu matına görə, Azərbaycanda taxıl çatıĢmazlığı 9 milyon pud miqdarında idi 33 . Azərbaycan SSR əhalisi həmin vaxt öz ərazisində yerləĢən "Qızıl ordu" hissələrinin və fəhlələrin ehtiyaclarını "hərbi kommunizm" siyasəti tədbirləri ilə ödəmək iqtidarında deyildi. Azərbaycanda yerləĢən "Qızıl ordu" hissələrindən bəzilərinin komandirləri Azərbaycan hökumətinin yerli orqanları ilə əsla hesablaĢmır, özlərinə
21
özbaĢına və sərbəst, əslində müstəmləkəçilər kimi aparırdılar. hədsiz rekvizisiyalar, müsadirələr, mənzillərin sıxlaĢdırılması, mü rtəce əhval-ruhiyyəli hərbçilərin təhqiramiz hərəkətləri, Ģəriətin, milli adət və ənənələrin təhqir olunması əhalini ümidsiz vəziyyətə salmıĢdı. Ordunu ərzaq, paltar və ayaqqabı ilə təchiz etmək xalqın çiynində ağır yük olmuĢdu. Tağıyev fabriki parça ilə yalnız ordunu təchiz edirdi, istehsal olunan ayaqqabının 75 faizi orduya verilirdi. ĠĢ o yerə gəlib çatmıĢdı ki, təcili surətdə "bütün mağazalardan və istər açıq, istərsə də gizli surətdə ayaqqabı alveri edən Ģəxslərdən ordu üçün yararlı olan ayaqqabının hamısını müsadirə etmək" tapĢırılmıĢdı. Gürcüstanda sovet hakimiyyəti elan olunduqdan sonra XI Qızıl ordunun oraya köçürülmüĢ hissələrini bir aydan sonra Azərbaycana qaytarmaq planlaĢdırılırdı. N.Nərimanov, D.Bünyadzadə və A.Serebrovski bundan xəbər tutaraq, Moskvaya həyəcanlı teleqram göndərdilər: "Azərbaycan kəndliləri və fəhlələri on ay ərzində 11-ci ordunun yerləĢdirilməsinin bütün ağırlığını çəkmiĢlər. Kəndlilər və fəhlə lər pis qidalanır, p is geyinirlər və onların vəziyyəti ümidsizdir, belə ki, kiçik Azərbaycan 11-ci orduya çox böyük miqdarda ərzaq və paltar vermiĢdir". u On birinci ordunun ac və qarət edilmiĢ Azərbaycana qaytarılmasının tamamilə qeyri-mü mkünlüyü" barədə məlu matı ədalətli sayan V.Ġ.Lenin 1921-ci il ma rtın 29-da RK(b)P MK Siyasi bürosunun tapĢırığı ilə (V.Ġ.Lenin, M.Ġ.Kalinin, M.B.Kamenev, V.M.Molotov lehinə səs vermiĢ, L.D.Trotski bitərəf qalmıĢdı) Q.K.Orconikidzeyə teleqram göndərmiĢdi; "Bu ordunu Gürcüstanda saxlamaq və xaricdən taxıl gətirilməsini necə olursa-olsun sürətləndirmək üçün ən ciddi tədbirlər görün" 34 .
əslində Sovet Rusiyasını yanacaqla təmin etmək üçün iĢləyən Bakı fəh lələrin in paltar, Ģəkər və digər ilkin tələbat malları ü zrə RSFSR-in ümu mi tapĢırığına daxil et məyin zəruriliyi barədə məsələ qarĢıya ç ıxd ı. A zərb aycan kəndlilə ri ta m müflislik həddində olduqlarına görə RSFSR tərəfındən kö mək xüsusilə zəruri idi. Gənc respublikanın vəziyyətini yüngülləĢdirmək məqsədilə ona yardım göstərmək üçün bir sıra tədbirlər görüldü. Ġlk növbədə Azərbaycan kəndlilərinə ehtiyatla yanaĢmaq nəzərdə tutulurdu və Azərbaycanda ərzaq siyasəti bir qədər yumĢaldıldı. Qolço maq lardan alınan artıq mal-qara, taxıl və digər kənd təsərrüfatı məhsulları sovet təsərrüfat orqanlarının ixtiyarına verilmir, ən yo xsul kəndlilər arasında bölüĢdürülürdü. Höku mət ciddi surətdə xəbərdarlıq etmiĢdi ki, Azərbaycan əhalisi arasında adi hal sayılan, muzd lu əməkdən istifadə etmədən öz iĢ qüvvəsi hesabına saxladıq ları geniĢ təsərrüfata malik olan böyük ailələri qolçomaqlar sırasına aid etməsinlər. Qəbilə məiĢətini saxlamıĢ icmalardan artıq ma l-qaran ı və digər məhsulları a lmaq da qadağan olunmuĢdu. Qəza larında bir çoxunda taxıl ehtiyatının tükən məsi nəzərə alınaraq, Lənkəran və Quba
22
qəzalarından baĢqa, Azərbaycanın bütün ərazisində hər cür taxıl tədarükü dayandırılmıĢdı. Kəndi parça, ağ neft və duzla təchiz etmək üçün tədbirlər görülür, bunlar kəndlilərə yerinə yetirilmiĢ sapalaq üçün mükafat o laraq verilirdi. Azərbaycanın özünəməxsus Ģəraiti nəzərə alın maq la burada iqtisadi siyasətin, o cümlədən ərzaq siyasətinin həyata keçirilməsi rəs mi idarələr və ictimaiyyət tərəfındən geniĢ müzakirə olunurdu. Sovet Rusiyasından fərqli olaraq, Sovet Azərbaycanında proletariatla yo xsul kəndlilərin ittifaq ını möhkəmləndirmək və inkiĢaf etdirmək üçün torpaq məsələsinin düzgün qoyulması və tənzimlən məsi b irinci dərəcə li əhəmiyyət kəsb edirdi. Ərzaq məsələsinin həlli də əsasən bundan asılı id i. Azərbaycan kəndlisinə və onun sosializm quruculuğuna cəlb olunması ilə bağlı bütün məsələlərə düzgün yanaĢılmasının, ço xmillətli Bakı pro letariatı ilə onun ittifaqın ın yeni zəmində möhkəmləndirilməsinin o vaxt böyük siyasi əhəmiyyəti var id i. RK(b)P MK Siyasi Bürosunun V.Ġ.Lenin tərəf indən hazırlan mıĢ və 1920-ci il noyabrın 27-də Siyasi Büronun qəbul etdiyi qərara Sovet Azərbaycanında ərzaq siyasətini yumĢaltmağın zəruriliyi barədə bəndin daxil olun ması təsadüfi deyild i. Qəra rda deyilird i: "Azərbaycanda ərzaq siyasəti yumĢaldılsın, yəni: A zərbaycanda, Muğandan kənarda kəndlilərdən taxıl heç alın masın. Muğanda isə son dərəcə ehtiyatla alınsın" 35 . Bu qərarla əlaqədar olaraq 1920-ci ilin dekabrında Azərbaycanda ərzaq tədarükünü dayandırmaq qərara alındı 36 .
ko missiya yaratdı. D.X.Bünyadzadənin, H.H.Su ltanovun və baĢqa məsul iĢçilərin daxil o lduqları ko missiyanın əsas vəzifəsi qəzalara maddi, təsərrüfat yardımın ı təĢkil etmək id i 37 . 1920-c i ilin dekabrında Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsinin qərarı ilə yoxsul kəndlilərə yardım göstərmək üçün də xüsusi ko missiya yaradıld ı. Bu məqsədlə ko missiyanın sərəncamına 10 milyon manat ayrılmıĢdı 38 . Respublikanın bütün partiya, sovet və təsərrüfat təĢkilatlarına tapĢırılmıĢdı ki, kəndlilərin, qəza orqanlarının iĢlə əlaqədar Bakıya gələn nümayəndələrinə xüsusi qayğı göstərsinlər. N.Nərimanovun təklifınə əsasən kəndliləri H.Z.Tağıyev fabrikinin buraxd ığı parça ilə təchiz etmək qərara alın mıĢ, Xalq Ərzaq Ko missarlığına isə kəndə ərzaq göndərmək tapĢırılmıĢdı 39 .
SSR-in Ali Ġqtisadi ġurasının (AĠġ) yaradılması haqqında qərar qəbul edild i 40 . AĠġ respublikada mövcud olan bütün təsərrüfat orqanlarının fəaliyyətini birləĢdirir və Azərbaycanm təsərrüfat quruculuğuna rəhbərlik edird i 41 . La kin o, 23
RSFSR-in müvafıq ko mis sarlıq larından asılı idi. Respublikanın bütün iqtisadi ko missarlıqları ö zlərinin təsərrüfat planlarını RSFSR-in müvafıq ko missarlıqlarının təsərrüfat planları ilə ciddi surətdə əlaqələndirməklə iĢləyib hazırlay ır və bu planları razılaĢdırmaq üçün Azərbaycan AĠġ-ə və RSFSR Xalq Ko missarları Sovetinə təqdim edird ilər 42 . Beləliklə, sovet hakimiyyəti Azərbaycanda özünün iqtisadi siyasətini həyata keçirərkən, onun konkret sosial-siyasi Ģəraitini və ehtiyaclarını nəzərə alsa da, bu zaman ilk növbədə Mərkəzin ümu mi maraqların ı əsas götürür, Azərbaycan iqtisadiyyatının vaxtı çatmıĢ bütün məsələlərini Sovet Rusiyasının siyasətindən asılı olaraq həll edirdi.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|