AZƏrbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/14
tarix01.04.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#13044
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

 
 
AZƏRBAYCAN ELMLƏR AKADEMİYASI 
MİLLİ MÜNASİBƏTLƏR İNSTİTUTU 
 
 
 
 
VAQİF ARZUMANLI 
NAZİM MUSTAFA 
 
 
 
 
 
 
 
TARİXİN QARA SƏHİFƏLƏRİ 
 
Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
B  A  K  I  –  "Q  A  R  T  A  L"  — 1998 
 
 
 
 

 

 
 
ELMİ REDAKTOR : professor TEYMUR ƏHMƏDLİ 
 
Vaqif ARZUMANLI, Nazim MUSTAFA.  Tarixin qara səhifələri. 
Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. – Bakı: «Qartal», 1998.  
 
 
 
 
 
Azərbaycan xalqı  təxminən 200 ildir ki, öz tarixi-etnik 
torpaqlarından didərgin salınır. Düşünülmüş  və planlı  şəkildə  həyata 
keçirilən bu məkrli siyasət kütləvi deportasiya və soyqırımı ilə müşayiət 
olunmuşdur. Nəticədə minlərlə, milyonlarla soydaşımız tarixi torpaqlarından 
qovulmuşlar. Təəssüf ki, uzun müddət taleyüklü bu məsələlərə biganə 
qalınmış, laqeyd münasibət göstərilmişdir. Son dövrdə baş verən ictimai-
siyasi hadisələrlə 
əlaqədar xalqımıza qarşı törədilən cinayətlərin 
öyrənilməsinə imkan və şərait yaranmışdır. Bu mənada mövcud monoqrafiya 
tariximizin bir sıra  qaranlıq səhifələrinin öyrənilib üzə çıxarılmasında atılan 
ilk addımlardan hesab oluna bilər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 7 0 2 0 8 0 1 0 5 
A------------------- sifarişli – 98 
0 4 4  
 
 
 
©"Q a r t a l" nəşriyyatı – 1998
 
 
 

 

M Ü N D Ə R İ C A T 
 
Ön söz                                                                                                                         5 
 
I F ə s i l. Qərbi Azərbaycana Ermənilərin kütləvi axını və azərbaycanlıların 
ilkin qaçqınlıq dövrü (XVII-XIX əsrlər)---------------------------------------------   10 
1. Ermənilərin dövlət yaratmaq səyləri --------------------------------------------------- 10 
2. İlkin qaçqınlıq dövrü. Erməni vilayətinin təşkili--------------------- ---------------- 17 
3.İrandan ermənilərin köçürülməsi -------------------------------------------------- ----- 22   
4. Türkiyədən ermənilərin köçürülməsi -------------------------------------------------- 28 
 
II F ə s i l.  XX əsrin əvvəllərində ermənilərin törətdiyi qırğınlar ---------------  37 
1. 1905-1906-cı illər qırğınları-------------------------------------------------------------  37 
2. Erməni quldur dəstələrinin təşkili (1914-18) ----------------------------------------- 43 
3. Müharibə müddətində ermənilərin törətdikləri qırğınlar ---------------------------- 52 
4. 1918-ci ilin əvvəlində Bakı quberniyasında erməni vəhşilikləri ------------------- 63 
5. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə milli münaqişələr və  qaçqınlar 
problemi --------------------------------------------------------------------------------------  75 
 
III F ə s i l . Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı repressiya və deportasiya 
siyasəti ---------------------------------------------------------------------------------------- 83 
1. Otuzuncu illər repressiyası--------------------------------------------------------------- 83 
2. 1948-1953-cü illər deportasiyası --------------------------------------------------------89 
3. Erməni şovinizminin dirçəlməsi (1960-1987-ci illər) --------------------------------97 
4. İndiki Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı sonuncu  
soyqırım(1988-1989-cü illər) ------------------------------------------------------------- 103 
 
IV F ə s i l. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları -------------------- 119 
1. Dağlıq Qarabağda erməni saxtakarlığı ----------------------------------------------- 119 
2. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Ermənistanın Azərbaycana qarşı  
ərazi iddiasıdır------------------------------------------------------------------------------- 124 
 
Son söz əvəzi-------------------------------------------------------------------------------- 133 
 
Ə l a v ə l ə r -------------------------------------------------------------------------------- 138 
1. Xəritə 
– 
Qədim Oğuz yurdu-indiki Ermənistan-------------------------------------- 138 
2. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran, 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələri 
nəticəsində İrəvan xanlığının ərazisində dağıdılmış kəndlərin siyahısı ------------- 140 
3. 1828-ci ildə yaradılmış Erməni vilayətində (İrəvan əyaləti) kəndlərinin  
siyahısı---------------------------------------------------------------------------------------  143 
4. Erməni vilayəti əhalisinin siyahıya alınmasının nəticələri (İ.Şopenə görə) ----- 147 
5. 1918-ci ildə İrəvan quberniyasında dağıdılmış və boşaldılmış azərbaycanlı  

 

yaşayış məntəqələrinin siyahısı ----------------------------------------------------------- 150 
6. 1919-cu ilin son iki ayında ermənilərin İrəvan quberniyasında darmadağın 
etdikləri müsəlman kəndlərinin siyahısı ------------------------------------------------- 157 
7. 1920-1988-ci illərdə Ermənistanda adları dəyişdirilmiş türk mənşəli yaşayış 
məskənlərinin siyahısı --------------------------------------------------------------------- 160 
8. 1991-ci il aprelin 9-da Ermənistanda dəyişdirilmiş toponimlərin siyahısı ------  176 
9. 1948-1953-cü illərdə  indiki Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı kəndlərinin 
siyahısı---------------------------------------------------------------------------------------- 180 
10. 1988-1990-cı illərdə Ermənistanda öldürülən azərbaycanlıların siyahısı------- 187 
11. 1988-ci ilə qədər indiki Ermənistanda mövcud olan azərbaycanlı yaşayış 
məntəqələri----------------------------------------------------------------------------------- 201 
12. Erməni təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasında zəbt edilmiş, 
dağıdılmış və yandırılmış yaşayış məntəqələri və sosial obyektlər ------------------ 206 
13. Azərbaycanlılara qarşı edilmiş vəhşiliklərin açıqlanması və erməni 
 terrorizm qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında  
Azərbaycan Respublikası prezidentinin 23 fevral 1993-cü il tarixli fərmanı-------  207 
14. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki  
tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında 
 Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanı -----  211 
15. Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında Azərbaycan Respublikası prezidentinin 
 26 mart 1998-ci il tarixli fərmanı -------------------------------------------------------- 214 
 
 
 

 

ÖN SÖZ 
 
Qan yaddaşımızın  ən ağrılı-acılı  səhifələrindən olan deportasiya, 
soyqırım və qaçqınlıq bəlaları xalqımızın taleyinə çox baha başa gəlib. 
Nə yaxşı ki, nəhayət, uzun illər susduqdan  (özümüzdən asılı olan və 
asılı olmayan səbəblər ucbatından)  sonra öz dədə-baba, etnik torpaqlarından 
qovulmuş  həmvətənlərimizin çəkdiyi  əzab-əziyyətlərin dilə  gətirilməsi, 
öyrənilməsi, bütün bunlar barədə dünya ictimaiyyətinə  mə"lumat verilməsi 
üçün yeni  imkanlar açıldı. 
Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 dekabr 1997-ci il tarixli 
"1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan  SSR ərazisindəki tarixi-
etnik torpaqlarından kütləvi deportasiyası haqqında" və 26 mart 1998-ci il 
tarixli «Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında» fərmanları çox qiymətli və 
tarixi addımdır.  
Bu fərmanlarda çox haqlı olaraq göstərilir ki, son iki əsrdə Qafqazda 
azərbaycanlılara qarşı  məqsədyönlü  şəkildə  həyata keçirilmiş etnik 
təmizləmə  və soyqırım siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, 
milli faciə 
və 
məşəqqətlərə 
məruz qalmışdır. Mərhələ-mərhələ 
gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar indi 
Ermənistan adlandırılan  ərazidən – min illər boyu öz doğma tarixi-etnik 
torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və  qırğınlara mə"ruz qalmış, 
xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskəni dağıdılıb 
viran edilmişdir. 
SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 nömrəli və 
1948-ci il 10 mart tarixli 754 nömrəli qərarları Azərbaycan xalqına qarşı 
növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar  əsasında 1948-1953-cü 
illərdə 150 mindən çox azərbaycanlı Ermənistan SSR  ərazisindəki dədə-baba 
yurdlarından kütləvi və zorakılıqla sürgün olunmuşdur. Adi hüquq 
normalarına zidd olan bu qərarların icrası zamanı avtoritar-totalitar rejimin 
mövcud repressiya qaydaları geniş tətbiq edilmiş, minlərlə insan, o cümlədən 
qocalar və körpələr ağır  şəraitinə, kəskin iqlim dəyişikliyinə, fiziki 
sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək həlak olmuşlar. Bu işdə erməni 
şovinist dairələri və SSRİ  rəhbərliyinin cinayətkar siyasəti ilə yanaşı, o 
dövrki Azərbaycan rəhbərliyinin öz xalqının taleyinə zidd mövqeyi, 
soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətlərin təşkilində 
və 
həyata 
keçirilməsində iştirakı da az olmamışdır. 
Təəssüf ki, 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR 
ərazisindən deportasiya olunması faktı ötən  əlli il ərzində lazımınca 
araşdırılmamış, bu hadisələrə hüquqi-siyasi qiymət verilməmişdi. 

 

Ermənistan deyilən qurumun tarixi torpaqlarımız hesabına 
qurulduğunu vaxtilə qaldırsaydıq dünya ictimaiyyəti həqiqəti bilərdi. Heç 
Dağlıq Qarabağ hadisələri də baş verməzdi.  
1992-ci  ilin  fevral  ayında  Milli  Münasibətlər  İnstitutu   fəaliyyətə 
başlayanda institutunda xüsusi bir şöbə – "Qaçqınlıq tarixi" şöbəsi yaradıldı. 
Bu 
şöbənin tədqiqat sahəsi təkcə sonuncu 1988-1989-cu illər 
deportasiyasının öyrənilməsi ilə deyil, eyni zamanda ermənilərin İrandan və 
Türkiyədən tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsinin və erməni 
təcavüzünün tədqiqi ilə bağlıdır. Yaxşı olar ki, xalqımızın deportasiya 
tarixinin öyrənilməsi ilə bağlı respublikamızda  əlaqədar elmi strukturlar, 
institutlar, təşkilatlar özləri işçi qrupları, qurumlar yaratsınlar. Əgər biz tarixi 
həqiqətlərə söykənərək obyektiv fakt və sübutlarla son 200 ildə Qafqazda 
ermənilərlə bağlı bütün qurumların  əzəli və tarixi Azərbaycan torpaqları 
üzərində yaradıldığını dünya ictimaiyyətinə lazımi səviyyədə çatdıra bilsək, 
nəinki DQ probleminin, eləcə  də Ermənistan-Azərbaycan münaqişələrinin 
bütün köklərinin, təzahürlərinin həlli üçün yeni üfüqlər açar, yeni imkanlar 
əldə edə bilərik. 
Hələ 1995-ci ildə, Milli Münasibətlər  İnstitutu Azərbaycan 
Respublikası  Prezident Aparatı ilə birlikdə qaçqınlıq tarixi ilə bağlı elmi-
nəzəri konfrans keçirmişdir. Xalqımızın qaçqınlıq və deportasiya tarixi ilə 
bağlı vaxtaşırı məruzələr etmişik. "Qaçqınlıq tarixi"  şöbəsinin xətti ilə elmi-
monoqrafik  əsərlər və  sənədlər toplusu hazırlamışıq. Bu mövzuda institutun 
əməkdaşları respublikamızda, xarici mətbuat orqanlarında xüsusi məqalələr 
çap etdirmişlər. Qaçqınlıq və deportasiya ilə bağlı 1992-ci ildən etibarən 
"Elturan"  ("Milli məsələlər") jurnalında institutun əməkdaşları silsilə 
yazılarla çıxış edib, təkliflərini bildirmişlər. 
Tarixən azərbaycanlıların öz dədə-baba torpaqlarından deportasiya 
olunması, iki yüz illik qaçqınlıq tariximizin ən ağrılı  səhifələri araşdırılıb 
öyrənilməlidir. Qaçqınlıq və deportasiya faciəmizin tarixi köklərini, ictimai-
siyasi amillərini üzə çıxarıb, təbliğ etmək lazımdır. 
Azərbaycanlıların dədə-baba torpaqlarından deportasiya olunması 
haqqında Bakıda beynəlxalq konfrans keçirilməsi tarixi torpaqlarımızın 
taleyinə günün tələbləri baxımından yanaşılması, Azərbaycan diasporunun 
xətti ilə deportasiyaya dair sərgilər, dəyirmi masalar, yığıncaqlar təşkil 
olunması olduqca vacibdir. 
Bu fərmanın imkanlarından istifadə edərək Azərbaycan 
Respublikasından kənarda öz tarixi torpaqlarında cəm halında yaşayan 
(Dərbənd, Borçalı, Güney Azərbaycan) azərbaycanlıların sosial-mədəni 
həyatının öyrənilməsinə diqqət artırılmalıdır. Beynəlxalq təşkilatlara 

 

müraciət edərək, xalqımıza qarşı edilən haqsızlıqlara hüquqi qiymət 
verilməsinə nail olmalıyıq. Bununla yanaşı, biz indiki Ermənistanda qalan bir 
çox tarixi abidələrimizin taleyi haqqında da düşünməliyik. 
Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş deportasiyalar və milli münaqişələr 
Rusiya imperiyasının çox məharətlə hazırladığı planların mərhələ-mərhələ 
həyata keçirilməsinin məntiqi nəticəsi idi. Onun nəticələrinə elmi münasibət 
bildirilməli, Türkmənçay  və Gülüstan müqavilələrinin mahiyyəti bugünkü 
və  gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır. Ümumiyyətlə, biz bir xalq kimi 
unutqanlıq və biganəlik hisslərini qanımızdan, canımızdan çıxartmağa 
çalışmalıyıq. 
Adətən tarixdən ibrət götürməyən xalqların faciələri təkrarlanır. 
Bəziləri üçün tez, bəziləri üçün gec. 
XIX  əsrin  əvvələrində Rusiyanın Zaqafqaziyanın işğalı anından 
etibarən indiki Ermənistan ərazisində min illər boyu yaşamış türk boylarının 
(oğuz, qıpçaq) səksəkəli, qanlı-qadalı günləri başlamışdır. İki əsrlik imperiya 
siyasətinin nəticəsi kimi türklərə qarşı  dəfələrlə törədilən qırğınlar, 
soyqırımları, deportasiyalar nəticəsində onlar həmin  ərazilərdən sonuncu 
nəfərinədək qovulmuşlar. 
Tarix boyu özgə torpaqlarda gözü olan ermənilərin "Böyük 
Ermənistan"  dövləti yaratmaq kimi sərsəm ideyaları "xristian himayəçiliyi" 
pərdəsi altında müstəmləkəçilik siyasəti yeridən Rusiyanın da mənafeyinə 
uyğun gəlmişdir. Hindistanı  və Yaxın  Şərqi işğal etmək arzusunda olan 
Rusiya imperiyasına Türkiyə, İran və Azərbaycan sərhədləri kəsiyində özünə 
etibarlı dayaq lazım idi ki, əlverişli  şərait yetişən kimi, həmin etibarlı 
ərazidən tramplin kimi istifadə etsin. 
1828-ci ildə Rusiya ilə  İran arasında imzalanan Türkmənçay 
müqaviləsinə  əsasən  Şimali Azərbaycanın Naxçıvan və  İrəvan xanlıqları 
ərazisində Erməni vilayəti təşkil edilmişdir. Cəmisi 25 min erməninin 
yaşadığı  həmin  ərazilərə  İran və Türkiyədən kütləvi surətdə ermənilər 
köçürülmüşdü ki, vilayətin etnik tərkibi ermənilərin say üstünlüyü ilə 
nəticələnsin və bununla da erməni vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsü 
möhkəmləndirilsin. 
Ermənilərin  İran və Türkiyədən indiki Ermənistan  ərazisinə kütləvi 
surətdə köçürülməsi ilə paralel olaraq Erməni vilayətinə daxil edilən  İrəvan 
əyalətinin Qırxbulaq, Zəngibasar, Körpübasar, Vedibasar, Şərur, Sürməli, 
Dərəkənd-Parçanis, Saatlı (Səədli), Talın, Seyidli-Ağsaqqallı, Sərdarabad, 
Gərnibasar, Abaran, Dərəçiçək, Göyçə (bir hissəsi) mahallarının, Naxçıvan 
əyalətinin Əlincəçay, Məvazixatun, Xok, Naxçıvan, Dərələyəz mahallarının, 

 

Ordubad dairəsinin Ordubad, Əylis, Dəstə, Biləv və  Çənnəp mahalları 
türklərinin əksəriyyəti əsasən Türkiyə və İrana köçməyə məcbur olmuşlar. 
Ruslardan himayə görən ermənilər silahlanaraq indiki Ermənistanın 
hər yerində  və Yuxarı Qarabağda dəfələrlə basqınlar edərək silahsız və 
müdafiəsiz olan Azərbaycan türklərini qırmış,  əmlaklarını qarət edərək 
doğma yurdlarından didərgin salmışlar.  Bu    cür  qırğınlar 1905-1906-cı, və 
1915-1920-ci illərdə daha kütləvi  şəkil almış, demək olar ki, indiki 
Ermənistanın hər bölgəsində türklərə qarşı soyqırım (genosid) siyasəti həyata 
keçirilmişdir. 
1948-53-cü illərdə Harutyunov-Mikoyan-Stalin üçlüyünün həyata 
keçirdiyi deportasiya aksiyasına göz yumulmuş, 150 minə yaxın Azərbaycan 
türkünün Ermənistanda repressiyaya məruz qalması faktı uzun müddət 
gizlədilmişdir. 
1988-ci ildən etibarən ermənilərin Rusiyanın hərbi potensialına və 
Qərbdə  bəzi ermənipərəst dövlətlərin himayəsinə arxalanaraq yenə  də 
Qarabağda azərbaycanlılara qarşı kütləvi surətdə soyqırımı  həyata 
keçirmələrinə dünya ictimaiyyəti biganə qaldığı kimi, 1988-ci ildə 
Ermənistanda Azərbaycan türklərinə qarşı törədilən soyqırımdan da 
çoxlarının xəbəri yoxdur. 
Həmin dövrdə Ermənistanda yaşayan Azərbaycan türklərinin 
sıxışdırılıb çıxarılması ilə yaşayış  məntəqələrinin adlarının dəyişdirilməsi 
paralel surətdə aparılmışdır. 
Azərbaycanda yaşayan ermənilərə Dağlıq Qarabağda süni surətdə 
muxtariyyət verildiyi halda, indiki Ermənistanda yaşamış Azərbaycan 
türklərinin hüquqları  ən kobud şəkildə pozulmuş, ləyaqətləri alçaldılmış  və 
təhqir edilmişdir. Ermənistanda həmişə antiazərbaycan təbliğatı aparılmışdır. 
Milli  ayrıseçkilik,  şantaj,  şovinizm, rasizm və anneksiya siyasəti 
Ermənistanda rəsmi dövlət səviyyəsində aparıldığından, XX əsrin sonunda 
bir daha ermənilərin tarixin müəyyən mərhələlərində vaxtaşırı özünü büruzə 
verən "paranoyya" dövrü, yaxud   "erməni xəstəliyi"nin yeni təzahürü 
yetişmişdir. 
Bu kitab yuxarıda qeyd edilən məsələləri qismən də olsa açıqlamaq 
və indiki Ermənistan  ərazisində yaşamış Azərbaycan türklərinin iki əsrlik 
faciəsini xronoloji şəkildə  əks etdirmək, Dağlıq Qarabağda və digər 
rayonlarda azərbaycanlıların başına gətirilən faciələri dünya ictimaiyyətinin 
nəzərinə çatdırmaq məqsədinə xidmət edir. 
Erməni mətbuatı, erməni tarixçiləri tarixi saxtalaşdırmaq işində 
mahir  olduqları üçün Ermənistanda yaşayan Azərbaycan türkləri haqqında 

 

rəsmi və statistik məlumatları  mətbuat səhifələrinə  çıxarmamış,  ən yaxşı 
halda isə təhrif edilmiş şəkildə təqdim etmişlər. 
İndiki Ermənistandan, yəni azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından 
qaçqınlıq tarixinə dair kitab və monoqrafiyaların yazılmasının mühüm 
əhəmiyyəti həm də ondadır ki,  bu əsərlər erməni siyasətbazlarının, erməni 
diasporunun xaricdə  və keçmiş SSRİ  ərazisində Azərbaycan haqqında 
yaymış olduqları  hər cür bədnam fikirləri alt-üst edir, erməni təbliğatının, 
erməni faşizminin əsl simasını açıb göstərir. 
Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatın başlıca məqsədi azərbaycanlıların  
keçmişdə  və bu gün erməni təcavüzü sayəsində qarşılaşdığı qaçqınlıq 
problemini hərtərəfli açıb göstərmək, bütün bu ağrılı-acılı  məsələləri həm 
tarixi sübutlarla, həm də faktik materiallarla dünya ictimaiyyətinə, 
beynəlxalq təşkilatlara daha obyektiv şəkildə çatdırmaqdır.   
Fikrimizcə, mövcud monoqrafiya ermənilərin azərbaycanlılara qarşı 
həyata keçirdikləri soyqırım siyasətinin iç üzünün açılması sahəsində atılan 
addımlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər.  
 
 

 
10
 
I FƏSİL.  
QƏRBI AZƏRBAYCANA ERMƏNİƏRİN KÜTLƏVİ AXINI VƏ 
AZƏRBAYCANLILARIN İLKİN QAÇQINLIQ DÖVRÜ (XYII-XIX 
ƏSRLƏR) 
 
 
1. ERMƏNİLƏRİN DÖVLƏT YARATMAQ  SƏYLƏRİ  
 
İndiki Ermənistan və ona bitişik  ərazilərdə  pərakəndə halında 
yaşayan ermənilərin öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzusuna ilkin təkan 
verən amillərdən  ən başlıcası XYI-XYII əsrlərdə  Səfəvilərlə Osmanlı 
Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr olmuşdur. Səfəvi hökmdarları 
Türkiyə ilə mübarizədə bir sıra Avropa ölkələrinin köməyinə arxalanmaq 
üçün xristian agentlərdən-erməni tacirləri və din xadimlərindən istifadə 
etmişdilər. 
Erməni tacirləri Səfəvilər dövlətinin xarici ticarət  əlaqələrinin 
genişlənməsində xüsusi rol oynayırdılar.  Şahlığın  ərazisində olan erməni 
kilsələrinə xüsusi güzəştlər verilmişdi. Onlar vergiləri yerli hakimlərə deyil, 
birbaşa şah xəzinəsinə verirdilər.
1
  
Erməni tarixçiləri I Şah Abbas haqqında nə qədər hədyan yağdırsalar 
da, fakt odur ki, 1605-ci ildə onun fərmanı ilə şahlığın ərazisində pərakəndə 
yaşayan ermənilərin yığcam halda yaşamaları üçün xüsusi ərazilər ayrılmışdı. 
Bu məqsədlə  İsfahan  şəhərinə yaxın  ərazidə Yeni Culfa şəhəri salınmış, 
burada yaşayan ermənilər üçün kilsə və monastır inşa edilmiş, onların xarici 
ticarətlə  məşğul olmaları üçün geniş imtiyazlar verilmişdi. Hətta Şah Abbas 
bu tikililər üçün xəzinədən pul ayırmış  və bu işi mükafatlandırmışdı.
2
 
Tezliklə ermənilər bir sıra Avropa ölkələri ilə, ilk növbədə  İtaliya, Fransa, 
Prussiya ilə ticarət  əlaqələri yaratmışdılar. Yeni Culfa tacirləri Hindistanın 
əksər böyük şəhərlərində kontorlar təşkil etmişdilər.
3
  
Erməni tacirləri varlandıqca erməni kilsələrinin var-dövləti aşıb-
daşır, nəticədə onların dövlət yaratmaq üçün iştahaları daha da güclənirdi. Bu 
işi həyata keçirmək üçün erməni kilsəsi gizli olaraq Avropa ölkələrində 
                                                           
1
 Петрушевский  И.П.,  Очерки  по  истории  феодальных  отношений  в 
Азербайджане и Армении в XYI - начале XIX в., Ленинград, 1949, səh. 181. 
2
 Байбуртян  В.А.,  Армянская  колония  Новой  Джульфы  в XYII веке,  Иряван, 
1969, səh. 21. 
3
 Тер-Мкртчян Л.Х., Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963, səh. 29. 

 
11
özünə himayəçi axtarırdı. Eyni zamanda ermənilər şah sarayına yollar arayır, 
şahın etimadını qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Erməni tacirləri 
və din xadimlərinin arzuları  tədricən həyata keçirdi. Şah Abbas hətta 
Səfəvilər dövlətinin xarici siyasət məsələləri ilə  məşğul olmaq və Avropa 
ölkələri ilə diplomatik danışıqlar aparmaq səlahiyyətini özünün müşaviri 
Xoca Səfər adlı bir erməniyə e"tibar etmişdi.
1
  
1608-ci ildə I Şah Abbas Xoca Səfərin başçılığı ilə Avropaya gedən 
nümayəndə heyəti vasitəsilə Roma papasına,  İspaniya kralına, Toskano 
hersoquna və Venetsiya dojuna məktublar göndərmişdi. Toskano hersoqunun 
qəbulunda olarkən Xoca Səfər  şahın məktubundan  əlavə ermənilərin Roma 
papası  və digər Avropa ölkələrinin başçılarına məktubları olduğunu  
bildirmişdi.
2
 Təbii ki, bu məktublarda xristian Avropa ölkələrindən  Şərqdə-
müsəlman ölkələrində yaşayan xristian erməniləri öz himayələrinə 
götürmələri haqqında xahişlər edilmişdi. 
Daha  əvvələr isə erməni kilsə xadimləri katolikos Stepanos 
Salmastesi (Salmastlı) və Abqar Toxatesinin (Tokatlı) başçılığı ilə müstəqil 
erməni dövləti yaratmaq naminə köməklik göstərmələri üçün Avropaya 
nümayəndə hey"əti səyahət etmişdi. Lakin nə papadan, nə  də  Qərbi Avropa 
dindaşlarından ermənilərin çağırışına məhəl qoyan olmamışdı.
3
 XYII  əsrin 
ortalarında rus dövlətinin öz mövqeyini möhkəmləndirməsi ən yaxın xristian 
ölkəsi kimi erməni kilsəsinin diqqətini daha çox cəlb etməyə başlamışdı. 
Yaxın   Şərqə   maraq dairəsi  baxımından  ermənilərə  ən əlverişli himayəçi 
Rusiya ola bilərdi. 
Rus çarlarının xarakterini öyrənən ermənilər yəqin etmişdilər ki, 
hədiyyə adı altında rüşvət verməklə onları öz tərəflərinə çəkə və nəticədə öz 
istəklərinə nail ola bilərlər. Bu zaman İranla Rusiya arasında ticarət əlaqələri 
əsasən erməni tacirləri vasitəsilə həyata keçirilirdi. Rusiyada İran ipəyi alveri 
ilə məşğul olan Yeni Culfalı Xoca Zakar Sarhadov 1660-cı il avqustun 28-də 
çar Aleksey Mixayloviçə "ermənilərə qarşı xüsusi lütfkarlığına görə"  
qiymətli hədiyyələr gətirmişdi. Bu hədiyyələrdən biri hazırda Moskva 
Kremlinin  "Silahlar  palatasında"  saxlanan "Almaz taxt"dır. Fil 
sümüyündən, qızıl və gümüşdən düzəldilən bu taxt incə  Şərq üslubunda 
işlənmişdir. Onu bəzəmək üçün 987 almaz, 1298 yaqut, 18030 Şərq firuzəsi 
dənəsindən istifadə edilmişdir. Bu hədiyyənin qiyməti o vaxtkı hesabla 
                                                           
1
 Байбуртян В.А., göstərilən əsəri, səh.34. 
2
 Yenə orada, səh.37. 
3
 Присоединение  Восточной  Армении  к  России  и  его  историческое  значение, 
Ирəван, 1978, səh.7. 

 
12
22598 rubl 60 qəpik idi. Bundan əlavə Xoca Zakar rəssam Baqdan 
Saltanovun mis lövhə üzərində surətini çəkdiyi Leonardo da Vinçinin "Sirli 
gecə" rəsmini da çara hədiyyə gətirmişdi.
1
  
Bundan sonra Rusiya ilə ticarət  əlaqələri saxlayan erməni tacirləri 
üçün  şərikli kompaniyalar yaratmağa hər cür şərait yaradılmış  və gömrük 
məntəqələrindən onların gedib-gəlməsi üçün qadağalar götürülmüşdü. 
1669-cu il dekabrın 3-də 
İsfahandakı erməni ticarət 
kompaniyasından Stepan Mişsekov və Baqdan Saltanov da hökmdarın adına 
hədiyyələrlə Moskvaya gedirlər.
2
  
1673-cü il yanvarın 7-də Xoca Zakar İsfahandan özünün ticarət 
xidmətçisi Stepan Romadamskinin vasitəsilə çara 9062 rubl dəyərində 
bəzəkli İran malları göndərmişdi.
3
  
1677-ci ildə katolikos Hakop Cuqaesinin (Culfalının)  rəhbərliyi ilə 
Eçmiədzində din xadimlərinin yığıncağı keçirilir və  Qərbi Avropaya 
nümayəndə hey"əti göndərmək qərara alınır. Nümayəndə hey"əti  İstanbula 
çatanda Hakop Cuqaesi ölür və nümayəndə hey"əti geri qayıdır. Bu tərkibdən 
yalnız atasını müşayiət edən İsrael Ori Avropaya səyahətini davam etdirir. 20 
il Avropanı  gəzib dolaşan  İsrael Ori İtaliyada, Fransada və Almaniyada 
yaşayır. Fransanın yüksək dairələri ilə  əlaqəyə girən  İsrael Ori ermənilərin 
himayə edilməsi məsələsini qaldırır, lakin soyuq münasibətlə qarşılaşır.
4
  
Avropanın real köməklik göstərməyəcəyinə  əmin olan İsrail Ori bu 
işdə yalnız Rusiyaya arxalanmaq qənaətinə gəlir. O, 1701-ci il oktyabrın 28-
də arximandrit Minas Vartapedlə birlikdə Bavariya kürfüstünün (knyazının)   
elçisi kimi Pyotrun qəbuluna gəlir. Onlar erməni məlikləri adından çara və 
şahzadəyə (çareviçə)  aşağıdakı hədiyyələri gətirmişdilər: 
- qırmızı  məxmərlə örtülmüş, qızıl məftillə tikilmiş, kənarları  qızıla 
çəkilmiş gümüşlə əhatə edilmiş türk yəhəri; 
- qızılı türk çulu; 
- qızıla çəkilmiş gümüş türk yüyəni, gümüş dəhnə ilə birlikdə; 
- türk quşqunu (quyruqaltısı); 
- misdən düzəldilmiş, qızıla çəkilmiş iki türk üzəngisi; 
- tapqır və ipək parçadan qarınaltı; 
                                                           
1
 Собрание  актов,  отноsəhихся  к  обозрению  истории  Армянского  народа, I 
hissə, Москва, 1833, səh. 328; Арзуманян А., Ока Бюракана, Ирəван, 1976, səh. 
284. 
2
 Собрание актов..., I  hissə, səh. 328 
3
 Yenə orada, səh. 332. 
4
 История армянского народа, Ирəван, 1980, səh.165. 

 
13
- tiyəsi poladdan, qırmızı  dəstəkli, qızıla çəkilmiş gümüş qablı türk 
qılıncı;  
- qızıl məftillə tikilmiş, qızılı gümüş qapaqlı  dəridən hazırlanmış 
gümüş su qabı və s. 
Şahzadə üçün gətirilən hədiyyələr: 
— süvari  üçün  döymə   gümüşdən  hazırlanmış, qızıla çəkilmiş, 
məxmər örtüklü qın (məhfəzə); 
—  türk yayı; 
—  30 dənə ə"la düzəldilmiş türk oxu.
1
  
     İsrael Orinin və Minas Vartapedin çara gözqamaşdıran  əntiq türk 
mallarını  hədiyyə  gətirmələri xalis erməni bicliyi idi. Onlar Pyotrun isti 
boğazlara çıxmaq və  İstanbulu  ələ keçirmək üçün nə  dərəcədə alışıb-
yandığını bilirdilər. Bu hədiyyələrlə onlar bu yanğını daha da qızışdırıb 
alovlandırmaq istəyirdilər. İsrael Ori saraya öz proqramını – Erməni dövləti 
yaratmaq üçün İrana 25 minlik qoşun göndərməyi təklif etmişdi. Bundan 
sonra sarayda Zaqafqaziyaya yürüş üçün hazırlıq işləri görülməyə 
başlanmışdı. Ciddi hazırlıqdan sonra 1707-ci ildə Ori polkovnik rütbəsində 
50 nəfərlik nümayəndə hey"ətinin başçısı kimi İrana yola düşür. Ona orada 
vəziyyəti öyrənmək, xristian əhalisi arasında təbliğat aparmaq, müdafiə 
qalaları, ölkənin yolları haqqında mə"lumat toplamaq tapşırılmışdı.  Şübhə 
oyatmamaq üçün İsrael Orini Şah Hüseynə Roma papasının nümayəndəsi 
kimi təqdim etmək qərara alınmışdı. 1709-cu ildə o, İsfahana gəlir. 1711-ci 
ildə  Həştərxana qayıdır və orada ölür.
2
  Sonralar Minas Vartapedlə birlikdə 
Yesai katolikos İsrael Orinin işini davam etdirmişdilər.  
Rusiya-İran müharibəsi nəticəsində 1723-cü il sentyabrın 12-də 
bağlanan müqaviləyə  əsasən Gilan, Mazandaran, Astarabad əyalətləri, Bakı 
və  Dərbənd  şəhərləri Rusiyanın tabeliyinə keçir. Noyabrın 10-da I Pyotr 
həmin  ərazilərdə ermənilərin köçürülüb gətirilməsi üçün yer ayrılması 
haqqında fərman verir. Həmin fərmanla çar "xristianlıq naminə"  erməni 
xalqını öz mərhəmətində saxlamaq və himayəyə götürmək qərarını vermişdi.
3
  
1726-cı il fevralın 22-də imperatriçə I Yekaterina ermənilərin yüksək 
mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqında fərman verir.
4
  
18-ci  əsrin ikinci yarısında ermənilər yenidən fəallaşırlar. 1760-cı 
ildə Hindistan ermənisi İosif Emin rus hökuməti və gürcü çarı ilə danışıqlar 
                                                           
1
 Езов Г.А., Сношение Петра Великого с Армянским народом, СПб, 1898, səh.9. 
2
 Истрия армянского народа, səh.166. 
3
 Собрание актов..., I hissə, səh. 11-12; Езов Г.А., göstərilən əsəri, səh. 392. 
4
 Собрание актов...., I hissə, səh.43. 

 
14
aparır. İran və Türkiyəyə qarşı müharibədə ermənilərin köməyini təklif edir.  
1769-cu ildə Həştərxan  ermənisi Movses Safarov  saraya layihə təqdim edir. 
O, layihədə rus ordusunun köməyi ilə "Ermənistanı azad etməyi"  və 
Rusiyanın himayəsində dövlət qurmağı  təklif etmişdi. Müharibədən sonra, 
1780-ci ildə Rusiyadakı erməni yeparxiyasının başçısı  İosif Arqutinski  
(Hovsep Arqutyan) və Moskva varlısı  İvan Lazarev  (Hovhannes Lazaryan) 
Rusiya hökumətinin nümayəndələri ilə danışıqlar aparırlar ki, Osmanlı 
Türkiyəsi və  İran sərhədlərinin kəsişdiyi  ərazilərdə erməni dövləti 
yaratsınlar. Rusiya çarı bu ölkələrə hərbi yürüş etməyi planlaşdırır. Ermənilər 
danışıqlara rus sərkərdəsi A.V. Suvorovu cəlb edirlər. Suvorov isə "onların 
dövlətlərini bərpa etmək niyyətində olduqları" haqda ermənilərə  və"d 
vermişdi.

Lakin 1796-cı ildə başlanan bu yürüş sonralar tə"xirə salınmış, II 
Yekaterinanın ölümü bu layihənin həyata keçirilməsinə mane olmuşdu. Qeyd 
etdiyimiz kimi, Ermənilər öz dövlətlərini qurmaq üçün hər cür vasitələrə  əl 
atır, hətta hədiyyə adı altında rus çarlarına rüşvət belə verirdilər. Bununla 
onlar saray əyanlarının etimadını qazanır, hökumətin müxtəlif 
strukturlarında, xüsusən də  hərbi sahədə öz nümayəndələrini yerləşdirməyə 
nail olurdular.        
1747-ci ildə Nadir şaha sui-qəsd edildikdən sonra, ona məxsus 
qiymətli qaş-daşları vaxtilə şahın sarayına yol tapmış erməni Lazar oğurlayır. 
Hazırda Moskvada "Silahlar palatasında"  saxlanan, həcminin böyüklüyünə 
və saflığına görə diqqəti cəlb edən çox qiymətli brilyant daş Nadir şahın 
xəzinəsindən oğurlandıqdan 10-15 il sonra Həştərxana gətirilmiş, sonralar isə 
Sankt-Peterburqda yaşayan erməni zadəganı  Şafrasın  əlinə keçmişdi. 
Şafrasdan həmin brilyantı kollej müşaviri Lazarevin vasitəçiliyi ilə çox ucuz 
qiymətə (400 min rubla) qraf Q.Orlov xəzinə üçün almışdı  və pasxanın 
birinci günü qırmızı yumurtaya bənzər futlyarın içində imperatriçə II 
Yekaterinaya təqdim etmişdi. Şafrasın qiymətli brilyantı ucuz qiymətə saraya 
satması erməni bicliyi idi. O, bu güzəştin əvəzində imperatriçədən nəsillikcə 
Rusiya zadəganı titulu almışdı. Həmin brilyantın həcmcə nisbətən balaca 
başqa bir tayını isə Tiflis ermənisi knyaz Abamelik şəxsən imperator Pavel 
Petroviçə  hədiyyə etmişdi.  İmperator isə knyaz Abameliki şəxsi səyinə  və 
sədaqətinə görə  səxavətlə mükafatlandırmış, ona Podolsk quberniyasında 
mülk bağışlamış, oğlanlarını qvardiyaya qəbul etmişdi. Sonralar onlardan 
ikisi general rütbəsi, digər üçü isə ştab zabiti rütbəsinə yüksəlmişdilər.
2
  
                                                           
1
 История армянского народа, səh. 171. 
2
 Собрание актов, относяшихся к обозрению истории армянского народа, II 
hissə, М.1838, səh.73. 

 
15
Müxtəlif yollarla yüksək hərbi rütbələr  əldə etmiş ermənilər rus 
qoşunlarının Zaqafqaziyaya yürüşü zamanı ordunun önündə getmiş, 
Azərbaycanın  Şimal və  Cənub xanlıqlarının işğalında müstəsna rol 
oynamışdılar. Erməni və gürcü zabitlərinin hazırlanmasında Rusiya Nazirlər 
Kabinetinin gürcü və erməni zadəganlarının uşaqlarının kadet korpusuna 
(orta hərbi məktəb)  qəbul edilməsi haqqında 1738-ci il 17 aprel tarixli 
qərarının müstəsna rolu olmuşdu.
1
  
1797-ci il oktyabrın 1-də çarın fərmanı ilə İranlı erməni məliklərinin 
və onların itaətində olan erməni  əhalisinin (2 min nəfər)  çar Rusiyasının 
təbəəliyinə  qəbul edilməsi və onların Qafqaz xətti boyunca yerləşdirilməsi 
qərara alınır.
2
 1799-cu il iyunun 3-də Kartli və Kaxetiya çarı Georgiyə 
ünvanlanan, "Qazax adlanan ərazidə erməni məliklərini və onların itaətində 
olan erməniləri   məskunlaşmaqdan    məhrum    etməmək"  haqda imperator 
I Pavel ali fərman vermişdi.
3
 Rusiyaya  Şərqdə öz istilaçılıq niyyətini həyata 
keçirmək üçün həmin ölkələrdə yaşayan xalqların dilini bilən mütəxəssis-
tərcüməçilər lazım idi. 1798-ci il iyunun 24-də Rusiya Xarici İşlər 
Kollegiyasına fərman verilmişdi ki, tələbələrə çin, mancur, fars, türk və tatar 
dillərini öyrətmək məqsədilə hər il 5000 rubl vəsait xərclənsin.
4
  Bir az əvvəl, 
1797-ci il fevralın 26-da verilən fərmanla isə Xarici İşlər Kollegiyası yanında 
Asiya xalqları ilə iş aparmaq üçün xüsusi Departament yaradılmışdı.
5
  
         Qeyd  etdiyimiz  kimi,  erməni dövləti yaratmaq uğrunda uzun müddət 
gərgin  əmək sərf etmiş din xadimlərindən biri də arxiyepiskop Hovsep 
Arqutyan /İosif Arqutinski Dolqoruki/  olmuşdur. O,  daha bic davranmış, 
özünü Argiştilərin xələfi kimi qələmə vermişdi. Arqutyan həmçinin guya 
erməni çarları zamanı  kəsilən sikkələri və digər 17 ədəd sikkə  və medalları 
imperator I Pavelə hədiyyə edir. Əvəzində imperator 1890-cı il yanvarın 2-də 
ona xeyir-dua verir. Martın 22-də Hovsep Arqutyan knyaz şərəfinə layiq 
görülür, iyulun 28-də Eçmiədzin kilsəsinin ali patriarxı, oktyabrın 30-da isə 
bütün ermənilərin katolikosu təsdiq edilir. Ona imperatorun fərmanı ilə 1000 
rubl həcmində illik maaş  və ömürlük təqaüd təyin edilir. Eçmiədzinə gedib 
çatmaq üçün xüsusi müşayiətçi dəstə və 1000 rubl yol xərci ayrılır.
6
  
                                                           
1
 Yenə orada, səh,  I hissə, М.1833, səh.96. 
2
 Yenə orada, səh.32. 
3
 Yenə orada, səh.33 
4
 Yenə orada, səh.108. 
5
 Yenə orada, səh.107. 
6
 Yenə orada, səh.46-49 

 
16
         İrəvan xanlığı  ərazisində yaşayan oğuz boyları VII-ci əsrdən etibarən 
islam dinini qəbul etməyə başladıqlarından, ermənilər tədricən gəlib 
Eçmiədzin kilsəsinə  və digər kilsələrə sahib çıxmışdılar. Matenadaranda 
saxlanan alqı-satqı  sənədlərinə görə, hələ 1431-ci ildə  Ağqoyunlu Yaqub 
padşahın nümayəndəsi  Əmir Rüstəm 7 kəndi (Vağarşabad (Eçmiədzin-
Üçkilsə), Əştərək, Batrinc, Noraqavit, Ağunatun, Kirəcli və Muğni) katolikos 
Qriqor Makuluya 530 min Təbriz dinarına satmışdı.
1
  
          Tədricən varlanan erməni kilsəsi və mülkədarları bu minvalla 19-cu 
əsrin  əvvəlində 60-dan artıq qədim oğuz yaşayış  məntəqələrinə sahib 
olmuşdular. 19-cu əsrin əvvəlində Rusiyanın Zaqafqaziyanı işğal etmək üçün 
hərbi əməliyyatlara başlaması İran və Türkiyəni həmin ərazilərdən sıxışdırıb 
çıxarmaq və gələcəkdə erməni dövləti yaratmaq üçün zəmin hazırlamışdı.  
 
                                                           
1
 Мамедов С.А., Азербайджан по источникам XV - первой половины XVIII вв., 
Бакы, 1993, səh.41. 

 
17
 
2. İLKİN QAÇQINLIQ DÖVRÜ VƏ ERMƏNİ VİLAYƏTİNİN TƏŞKİLİ 
 
Qərbi Azərbaycandan — indiki Ermənistan  ərazisindən Azərbaycan 
türklərinin ilkin qaçqınlıq dövrü 1801-ci ildə Rusiyanın  Şərqi Gürcüstanı 
ilhaq etməsi və bunun nəticəsində  Şəmşədil və Loru-Pəmbək bölglərinin 
rusların əlinə keçməsi anından başlamışdır. 
1801-ci il iyulun 13-də general-mayor Lazerev Qafqaz qoşunlarının 
komandanı Knorrinqə göndərdiyi raportunda göstərirdi ki, Pəmbək əyalətinin 
14 kəndindən təxminən 5-6 min türk əhalisi bölgəni tərk edərək  İrəvan 
xanlığı ərazisinə sığınmışlar.
1
  
Sonralar Pəmbək  əyaləti türklərinin bir hissəsi Rusiyanın itaətinə 
girmək istəmədikləri üçün üsyan etmiş, 1804-cü ilin iyulunda Pəmbək bəyləri 
Rəhim bəy və Səid bəyin himayəsi altında bölgədən qaçaraq Qars paşalığına 
sığınmışdılar. Onların geri qaytarılması üçün knyaz Sisianov dəfələrlə Qars 
paşası Məmməd paşaya müraciət etmişdi.
2
  
1804-cü ilin yazında  İrəvan xanlığının  ərazisindən 2 min erməni 
qaçaraq rusların himayəsinə keçmiş  və onlar Loru-Pəmbək bölgəsində 
məskunlaşdırılmışdılar.
3
 Həmin il rus qoşunları  Şörəyelə daxil olur. 1805-ci 
il oktyabrın 20-də  Şörəyel sultanı Budaqla knyaz Sisianov Gəncədə 
Şörəyelin  əbədi olaraq Rusiyanın tabeliyinə keçməsi haqqında sənəd 
imzalayırlar. Məhz bundan sonra həmin  ərazidə yaşayan türklərin qaçqınlıq 
dövrü başlanmışdır. Şörəyel kəndlərinin qarapapaq boyundan olan əhalisinin 
bir hissəsi 1807-ci il rus-türk müharibəsi nəticəsində  İrəvan xanlığının və 
Qars paşalığının ərazilərində sığınacaq tapmışdılar. 
Qarapapaq tayfaları fürsət tapan kimi əvvələr yaşadıqları  kəndlərə 
hücum edib erməniləri qovmaq istəyirdilər. 1807-ci il avqustun 26-da general 
Nesvetayev qraf Qudoviçə yazdığı  məktubda göstərirdi ki. qarapapaqlar 
Gümrü yaxınlığında yerləşən Tapanlı və Qoçqant kəndlərinə basqın etmiş, 7 
erməninin başını  kəsmişlər.
4
 Oktyabrın 29-da göndərilən raporta isə 
                                                           
1
 Акты, собранные Кавказскою археографическою комиссиею. Архив главного 
управления  наместника  Кавказа, I cild, Tiflis, 1866, sənəd 801. (Bundan sonra, 
AKAK) 
2
 AKAK, II cild, sənədlər 1867-1869. 
3
 Военная  энциклопедия,  СПб. 1912, səh. 587; Парсамян  В.А.,  Истори 
армянского народа, I kitab, İrəvan, 1972, səh.20. 
4
 AKAK, III cild, sənəd 435. 

 
18
Şörəyelin yerli sakinlərindən 26 ailənin Qars paşalığına qaçdıqları qeyd 
edilir.
1
  
Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilər  İrəvan xanlığının ruslar 
tərəfindən işğalını  səbirsizliklə gözləyirdilər. Bəyazid paşalığında yaşayan 
ermənilər 1806-cı ilin sentyabr ayında Tiflisə məktub göndərmişdilər ki, rus 
qoşunları İrəvanı ələ keçirən kimi, 10000 erməni hər şeylərini atıb gələcəklər. 
Ərzurum ermənilərindən 200 ailə rusların  İrəvanı  ələ keçirdiklərini eşidib 
hətta yola düşüblərmiş. Onlar Qarsa çatanda bu xəbərin yalan olduğunu 
eşidib, orada gözləməyə məcbur olmuşdular. Eyni zamanda həmin məktubda 
göstərilir ki, İrəvan sakinlərindən (xanlığın  ərazisindən) 500 tatar 
(azərbaycanlı) ailəsi Qarsa köçmüşdür.
2
  
Rus qoşunları  Şörəyelə daxil olanadək sultanlığın  ərazisində 170-ə 
yaxın kənd olmuşdur. 1805-ci ilin statistik məlumatlarına görə isə Şörəyeldə 
sultan Budağın itaətində cəmisi 524 ailə yaşamışdır.
3
 Həmin ərazidə rusların 
istər türklərlə, istər  İrəvan xanının, istərsə  də  İran  şahının vəliəhdi Abbas 
Mirzənin qoşunları ilə müharibələri nəticəsində  Şörəyelin kəndlərinin 
əksəriyyəti xaraba qalmış,  əhalisi isə qaçqın düşmüşdür. Sonradan həmin 
ərazidə Türkiyədən gələn ermənilər məskunlaşmışdılar. Sultan Budaq və 
kapitan Cəfər bəyin 1809-cu ilin dekabrında general-mayor Haqverdova 
yazdıqları  ərizədə göstərilirdi ki, İranla müharibə  nəticəsində  kəndlər 
dağıdılıb xaraba qalmış  və bütün Şörəyel  əyalətində  cəmisi 250 ev 
qalmışdır.
4
  
1813-cü il oktyabrın 12-də Rusiya ilə  İran arasında bağlanan 
Gülüstan müqaviləsinə  əsasən  Şəmşədil, Loru-Pəmbək və  Şörəyel  əyalətləri 
Gəncə, Qarabağ,  Şəki,  Şirvan, Bakı, Quba, Dərbənd, Talış xanlıqları  və 
Dağıstan həmişəlik Rusiyanın tərkibinə qatılır. 
19-cu  əsrin  əvvəllərində  İrəvan xanlığı 15 mahaldan – Qırxbulaq, 
Zəngibasar, Gərnibasar, Vedibasar, Şərur, Sürməli, Dərəkənd-Parçanis, 
Səədli, Talın, Seyidli-Axsaqqallı, Sərdarabad, Körpübasar, Abaran, 
Dərəçiçək və Göyçə mahallarından ibarət idi.
5
 Xanlığın mərkəzi  İrəvan 
şəhərini 1804-1813-cü illərdə ruslar ələ keçirmək üçün iki dəfə  cəhd 
göstərmişdilərsə  də, buna nail olmamışdılar. Gülüstan müqaviləsinin 
                                                           
1
 Yenə orada, sənəd 437. 
2
 AKAK, III cild, sənəd 917. 
3
 AKAK, IY cild, sənəd 1447. 
4
 AKAK, IY cild, sənəd 681. 
5
 Шопен И., Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его 
присоединения к Российской империи, СПб 1852, səh. 442-446. 

 
19
bağlanmasından 14 il sonra yenidən başlanan Rusiya-İran müharibəsi zamanı 
1827-ci il iyunun 26-da ruslar Naxçıvan  şəhərini, sentyabrın 20-də 
Sərdarabad qalasını, oktyabrın 1-də isə  İrəvan qalasını  ələ keçirmişdilər. 
İrəvanın  ələ keçirilməsində xüsusi xidmətlərinə görə Xüsusi Qafqaz 
korpusunun komandanı general İ.F.Paskeviçə  "Qraf Erivanski" titulu 
verilmişdi. 
Rus qoşunlarının  İrəvan xanlığını  işğal etməsində ermənilər xüsusi 
fəallıq göstərmişdilər. Eçmiədzin kilsəsi, xüsusən də arxiyepiskop Nerses 
arxada təxribatla məşğul olur, rus qoşunlarına silahla yardım edirdilər. 
Ermənilərin Abbas Mirzənin qoşununa içəridən zərbə vurmasına aid Erməni 
vilayətinin rəisi A.Çavçavadze 1828-ci il mayın 21-də Paskeviçə yazmışdı: 
"İrəvan  əyalətinin Nurnus kənd sakini erməni Hakan Harutyunov Abbas 
Mirzənin ordusunda topçu kimi xidmət edərkən, avqustun 17-də döyüş 
zamanı top atəşini rus qoşunlarına deyil, əks istiqamətə – İrəvan xanının 
qoşunlarına tərəf yönəltdiyi diqqəti cəlb etmişdir. Harutyunov onun 
hərəkətinin diqqəti cəlb etdiyini duyan kimi döyüş meydanından qaçmışdır. 
Ancaq bədbəxtlikdən Eçmiədzin monastırının yaxınlığında tutulmuşdur. 
İrəvan sərdarı Hüseyn xan onun gözlərini çıxarmış, burnunu, dodaqlarını və 
dabanlarını kəsmişdir."
1
  
Paskeviç Erməni vilayətinin idarəsinə 1828-ci il iyulun 4-də 
göndərdiyi məktubda bildirmişdir ki, müharibə zamanı xanlığın  ərazisində 
rus komandirlərinin məktubunu gəzdirdiyinə görə Astvatsaturovanın  ərini 
öldürmüş, rus generalı Benkendorfun dəstəsinə  bələdçilik etdiyinə görə isə 
Hovhannes  Əsliyanın gözlərini çıxarmış, burnunu və dilini kəsmişdilər. 
Arxiyepiskop Nersesin təqdimatı ilə  hər üç ailəyə 10 çervon qızıl verilmiş, 
onların ailəsinə 30 manat təqaüd kəsilməsi qərara alınmışdı.
2
  
1828-ci il yanvarın 25-də imperator buyruğu ilə arxiyepiskop Nerses 
İranla müharibə zamanı göstərdiyi sədaqətə, səyinə  və  şücaətinə görə 
müqəddəs Aleksandr Nevski ordeni ilə təltif edilmişdi.
3
  
Rus ordusunun İrəvan  şəhərinin  ətraf bölgələrini işğal etdiyi zaman 
həmin  ərazilərdən müsəlman  əhalisinin didərgin edilməsi haqda Paskeviç 
1827-ci il iyulun 27-də qraf Nesselorda göndərdiyi məktubunda bildirmişdi 
ki, qarapapaqlardan 100 ailə  və ayrımlardan 300 ailə Qarsa qaçmışlar, 
qüvvətli Uluxanlı tayfasından 600 ailə Bəyazidə, müsəlman cəlalı kürdləri isə 
Muşa qaçmışlar. Qarapapaqlardan digər 800 ailə isə Arazı keçib Həsən xanın 
                                                           
1
 AKAK, YII cild, sənəd 443 
2
 Yenə orada, sənəd 440. 
3
 Собрание актов...., I cild, səh. 54. 

 
20
(İrəvan xanı Hüseyn xanın qardaşı)  dəstəsinə birləşmişlər. Onlarla birlikdə 
cəmədinli kürdləri (700 ailə), birukilər (400 ailə), dovmanlılar (400 ailə), 
çobankərəlilər (200 ailə), zilanlı kürdləri (1000 ailə) sərhəddən o taya –  
Türkiyəyə keçmişlər.
1
  
İrəvan xanlığının  ərazisində yeni rus üsul-idarəsi tətbiq etmək üçün 
Paskeviçin  əmri ilə  İrəvan müvvəqəti idarəsi yaradılır və yerli qoşunların 
komandanı, general Krasovski rəis təyin edilir. Arxiyepiskop Nerses 
Aştarakesi idarənin üzvü olur. Krasovskinin Nersesə verdiyi qeyri-məhdud 
səlahiyyətlər sayəsində ermənilər istədiklərinə nail olurlar. Müharibədən 
çıxmış  əhaliyə paylamaq üçün verilən 4500 çetvert taxılın böyük hissəsi 
sayca azlıq təşkil edən ermənilərə paylanmışdı. Müsəlmanlar dövlət 
himayəsindən məhrum edilmişdilər. Bununla əlaqədar Paskeviç baş Qərargah 
rəisinə göndərdiyi məktubunda yazırdı: "Mən təsəvvür etməzdim ki, 
Krasovski yalnız Nersesin iradəsi ilə  hərəkət edəcək, mənim ona verdiyim 
tə"limata məhəl qoymayıb, yenicə  ələ keçirilmiş  əyalətin idarə edilməsi 
qayğısına qalmayacaq, bütün əhalinin dörddə üçünü təşkil edən 
müsəlmanlara himayədarlıq etməyəcək, lazımi vəsait ayırmayacaq."
2
   
Yerli müsəlmanlar arasında narazılığın artması  əhalini yaşadıqları 
yerlərdən köçüb sərhədin o tayına keçməyə vadar edirdi. Rusiyadan narazı 
əhalinin sərhədin o tayında cəmlənməsi Paskeviçi narahat edirdi, Ona görə də 
o, Nersesi İrəvan müvəqqəti idarəsindəki fəaliyyətindən uzaqlaşdırmışdı. 
Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Paskeviç general Krasovskini 
rəis vəzifəsindən azad etmiş, müsəlmanlara qarşı  bəd  əməllərindən  əl 
çəkməyən Nersesi isə Bessarabiyaya sürgün etdirmişdi. 
1827-ci ilin sonu, 1828-ci ilin əvvəli rus qoşunları  Cənubi 
Azərbaycanın Təbriz, Xoy, Urmiya, Salmas və  Ərdəbil  şəhərlərini  ələ 
keçirirlər. 
1828-ci il fevralın 10-da Təbriz-Tehran yolunun üstündə yerləşən 
Türkmənçay kəndində bağlanan müqavilə ilə 1826-1828-ci illər Rusiya-İran 
müharibəsinə son qoyulur. Bu müqavilə ilə  İrəvan və Naxçıvan xanlıqları 
bütünlüklə Rusiyanın ərazisinə qatılır. Martın 20-də I Nikolay bu müqaviləni 
təsdiq edir və ertəsi gün Erməni vilayəti yaradılması haqqında fərman verilir. 
Fərmanda deyilir: "İranla bağlanmış müqaviləyə  əsasən  İrandan Rusiyaya 
birləşdirilən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra "Erməni vilayəti"  
adlandırmağı hökm edir və öz titulumuza daxil edirik. Həmin vilayətin 
                                                           
1
 AKAK, YII cild, sənəd 512. 
2
 Yenə orada, sənəd 438. 

 
21
quruluşu və onun idarə edilməsi qaydası haqqında ali senat lazımi fərmanları 
öz vaxtında alacaqdır."
1
  
Erməni vilayəti  İrəvan və Naxçıvan  əyalətlərinə  və Ordubad 
dairəsinə bölünmüşdü.  İrəvan  əyalətinə keçmiş  İrəvan xanlığının 15 mahalı, 
Naxçıvan əyalətinə 5 mahal və Ordubad dairəsinə 5 mahal daxil idi. Vilayət 
idarəsinin rəisi vəzifəsinə yerli qoşunların komandanı Aleksandr Çavçavadze 
təyin edilmişdi. 
1829-cu ilin əvvəlində qraf Paskeviç-Erivanskinin tapşırığı ilə kollej 
assesoru  İ.Şopen erməni vilayətində kameral siyahıyaalma keçirmişdir. 
Əlyazması 20 cilddən ibarət olan bu siyahıyaalmanın nəticələri müəllifin 
1852-ci ildə  nəşr edilən " Erməni vilayətinin Rusiya imperiyasına 
birləşdirilməsi dövrünün tarixi abidəsi"  əsərində verilmişdir. 
İ.Şopenə görə Erməni vilayətində 752 kənd olmuşdur. Onlardan 521-
i  İrəvan  əyalətində, 179-u Naxçıvan  əyalətində, 52-si Ordubad dairəsində 
olmuşdur (kitabın əlavəsinə bax). Müharibə nəticəsində vilayətin ərazisində 
359 kənd, o cümlədən 310 kənd  İrəvan  əyalətində, 42 kənd Naxçıvan 
əyalətində, 6 kənd Ordubad dairəsində xaraba qalmış,  əhalisi didərgin 
düşmüşdü
2
 (əlavəyə bax)
Deməli, dağıldılmış, xaraba qoyulmuş  kəndlərlə birlikdə Erməni 
vilayətində cəmisi 1111 kənd olmuşdur. 
İ.Şopenin hesablanmasına görə, xanlıqların işğal edilməsinədək 
Erməni vilayətinin ərazisində təxminən 23.730 ailə (İrəvan əyalətində 17.000 
ailə, Naxçıvan  əyalətində 4.600 ailə, Ordubad dairəsində 2.130 ailə) 
yaşamışdır ki, orta hesabla, hər ailədə 5 nəfər götürdükdə, bu, 118.650 nəfər 
təşkil edir.
3
  
Siyahıyaalmanın nəticələrinə görə, vilayətdə 81.749 müsəlman və 
25.131 yerli erməni qeydə alınmışdır. Bu siyahıyaalınmanın üstün cəhəti 
ondadır ki, ayrı-ayrı yaşayış  məntəqələri üzrə  İrəvandan və Türkiyədən 
köçürülən erməni ailələrinin sayı  və onların hansı yaşayış  məntəqəsində 
məskunlaşdırıldıqları göstərilmişdir.  
1840-cı ildə Erməni vilayəti buraxılır. Əvəzində təşkil edilən İrəvan 
qəzası Gürcü-İmeretin quberniyasının tərkibinə daxil edilir. 1849-cu ildə 
İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bəyazid /Yeni Bəyazid/ 
qəzalarından ibarət  İrəvan quberniyası  təşkil edilir və 1917-ci ilə  qədər bu 
struktur dəyişməz qalmışdır.  
                                                           
1
 Собрание актов..., I hissə, 1833, səh.178-179. 
2
 Şopen İ., göstərilən əsəri. səh.510 
3
 Şopen İ., göstərilən əsəri, səh.542. 

 
22
 
3. İRANDAN ERMƏNİLƏRİN KÖÇÜRÜLMƏSİ 
 
1828-ci il fevralın 10-da bağlanan Türkmənçay müqaviləsinin 15-ci 
maddəsinə  əsasən  İranda yaşayan ermənilərə  sərbəst surətdə Rusiyanın 
himayəsinə keçmək hüququ verilirdi. Hökumət və yerli rəisliyin heç bir 
maneçiliyi olmadan onların satlıq malına və ya əmlakına,  əşyalarına hər 
hansı gömrük və vergi qoyulmadan daşınan mülkünü aparmaq və satmaq 
üçün bir il, daşınmaz mülkə gəldikdə isə, onun satılması və ya onun haqqında 
öz xoşuna sərəncam (vəkalət) üçün 5 illik müddət müəyyən edilmişdi.
1
  
Lakin ermənilərin köçürülməsi üçün hazırlıq işlərinə  hələ 1827-ci 
ilin may ayında Paskeviçin Peterburqdan xüsusi tələbnamə  əsasında 
ermənilər arasında nüfuza malik olan polkovnik Lazarevi (Eqiazar Lazaryan) 
öz sərəncamına götürməsi vaxtından başlanmışdı. Oktyabrın  əvvəlində artıq 
Lazarev Cənubi Azərbaycan erməniləri arasında iş aparmaq üçün ayrılan 
dəstənin tərkibində idi və sonralar Təbrizin komendantı  təyin edilmişdi. 
Məhz Rusiyanın  İrandakı  səfiri A.S.Qriboyedovun təşəbbüsü ilə  İran 
ermənilərinin işğal edilmiş yeni ərazilərə köçürülməsi məsələsi meydana 
çıxdıqdan sonra, Rusiya hökumətinin  İranla sərhəd boyu ərazilərə 80 min 
kazakın köçürülməsi layihəsi qüvvədən düşmüşdü.
2
  
Hələ 1827-ci ilin noyabrında Dehqarqanda keçirilən danışıqlar vaxtı 
Qriboyedovla Paskeviç görüşərkən arxiyepiskop Nersesin Xoydan 
göndərdiyi nümayəndələri onlardan ermənilərin köçürülməsi qayğısına 
qalmağı xahiş etmişdilər. Dekabr ayında Paskeviç Tiflisin hərbi qubernatoru 
Sipyaginə göndərdiyi məktubda qeyd  etmişdi ki, Urmiya ətrafında yaşayan 
15 min yunan və erməni Rusiyanın  əyalətlərinə köçmək istəyirlər. Sipyagin 
isə onların  İrəvan və Naxçıvan  əyalətlərində yerləşdirilməsi fikri irəli 
sürmüşdü.
3
 
 
Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan dərhal sonra, fevralın 14-də 
Lazarev elə oradaca Paskeviçə göndərdiyi raportunda xatırladırdı ki, 
ermənilər müharibə zamanı  qələbəmiz üçün mümkün olanı etmişlər və indi 
evlərini qoyub Rusiya əyalətinə keçmək istəyirlər. Ermənilərin sür"ətlə  və 
rahat köçürülməsi üçün Lazarev təklif edir: 1) Köçürmə  işlərinə  rəhbərlik 
etmək üçün ona Paskeviç kağız versin və  həmin kağızda köçənlərə verilən 
güzəştlər göstərilsin; 2) Köçürmə işlərinə rəhbərlik etmək üçün erməni dilini 
                                                           
1
 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, B.1989, səh.283. 
2
 Enikolopov İ.K., Qriboedov i Vostok, İrəvan 1954, səh.129. 
3
 Yenə orada, səh.563. 

 
23
bilən lazımi qədər ştab və ober zabitlər tə"yin etmək onun ixtiyarına verilsin; 
3)  İqlim  şəraitinə görə köçürmə  işləri ləngiyə biləcək yerlərdə rus ordusu 
orada gözləsin və ordu köçənləri müşayiət etsin; 4) Kasıb köçkünlər üçün 
xəzinədən vəsait ayrılsın.
1
  
Paskeviç bu təkliflərin yerinə yetirilməsi üçün fevralın 26-da 
Lazarevə  və fevralın 29-da İrəvan müvəqqəti idarəsinə xüsusi təlimat 
göndərir. Lazarevə verilən 19 maddəlik təlimatda göstərilir: köçürülən 
xristianlardan ticarətlə  məşğul olanlar şəhərlərdə yerləşdiriləcəklər ki, yenə 
ticarətlə məşğul olsunlar; kəndlilərə kifayət qədər münbit torpaq ayrılacaq və 
onlar 6 il müddətinə vergilərdən, üç il isə torpaq mükəlləfiyyətindən azad  
ediləcəklər; köçməyə hazır olan ailələrə onlara veriləcək güzəştlər haqqında 
xüsusi formada vərəqlər verilməlidir; köçürülənlər kəndlər üzrə partiyalara 
ayrılmalı, hər partiyada 150-dən 300-ə  qədər ailə olmalıdır; köçürülənləri 
İrəvan və Naxçıvan  əyalətlərinə istiqamətləndirmək lazımdır ki, həmin 
ərazilərdə xristian əhalisi mümkün qədər artırılsın; hər partiyanı müşayiət 
etmək üçün ermənicə bilən bir zabit və 2-5 kazak ayrılsın; köçkün partiyaları 
yola çıxan kimi, dərhal  İrəvan müvəqqəti idarəsinə ailələrin sayı, onların 
yaşadıqları ərazinin iqlim şəraiti, məşğuliyyətləri, malik olduqları sürülər və 
sərhədə yetişəcəkləri təxmini vaxt haqqında xəbər göndərmək lazımdır. 
Rus qoşunlarının müqaviləyə  əsasən geri çəkilmə prosesi martın 8-
dən e"tibarən Marağadan başlandığı üçün, ilk növbədə orada yaşayan 
erməniləri köçürmək nəzərdə tutulmuşdu. Qarabağa yaxın  ərazidə yerləşən 
Üzümçü kəndinin və  ətraf kəndlərin ermənilərini Qarabağda yerləşdirmək 
qərara alınmışdı. 
Kasıb ailələrə kömək üçün xəzinədən 25 min manat gümüş pul 
ayrılmışdı. Lazarevin və ona təhkim edilən erməni zabitlərinin vəzifəsi 
köçürülənlərin sərhədə çatdırılması ilə bitmiş hesab edilirdi. Bundan sonra 
işlərə rəhbərlik İrəvan müvəqqəti idarəsi yanında yaradılan Komitəyə həvalə 
edilirdi. Komitə köçkün partiyalarını  sərhəddə qarşılamaq üçün heyət 
göndərməli idi. Həmin heyət onları yeni yaşayış  məntəqəsinədək müşayiət 
edirdi. Qarabağ üzrə bu vəzifə gömrük hərbi dairəsinin rəisi, knyaz 
Abxazova həvalə edilmişdi.
2
  
Paskeviç İrəvan müvəqqəti idarəsinə verdiyi 16 maddəlik təlimatında 
göstərirdi ki, Komitə köçürülən ailələrin sayına uyğun torpaq sahəsi ayırmalı 
və onların nəzərdə tutulan yerlərdə  məskunlaşmasına rəhbərlik etməlidir. 
                                                           
1
 AKAK, YII cild, sənəd 563. 
2
 Qлинка  Н.С.,  Описания  переселения  армян  Aзербайджанских  в  пределы 
России, M.1831, səh.98-107. 

 
24
Komitə çalışmalıdır ki, köçürülən kəndlər əvvəlki ərazilərdəki kimi ayrıca və 
qonşuluqda yerləşdirilsinlər. Dağlıq  şəraitində yaşamışlar dağlıq yerdə, 
düzənlikdə yaşayanlar isə düzənlikdə yerləşdirilməlidir ki, onlar mümkün 
qədər xəstəlik və ölümdən xilas olsunlar, onların adət-ənənələrinin və 
təsərrüfat vərdişlərinin saxlanmasına  şərait yaransın.  Müsəlmanların 
yaşadıqları  kəndlərdə xristianların yerləşdirilməsindən uzaq qaçmaq, 
xristianlardan ibarət ayrıca dairə  və mahallar təşkil etmək lazımdır. 
Müsəlman (xristian) kəndlərinin 
əhatəsində yaşayan xristianları 
(müsəlmanları)  öz dindaşlarının yanına köçürmək lazımdır. Köçürülənlər 
mülkədar torpaqlarında deyil, dövlət torpaqlarında yerləşdirilməlidirlər. Yeni 
məhsul götürənədək ilkin taxıl səpini üçün köçürülənlərə  bərabər miqdarda 
borc verməli, təsərrüfatın dirçəldilməsi üçün götürülən borc faizsiz olaraq, 
dörd ildən sonra altı il müddətinə ödənilməlidir. Məskunlaşdırmaq üçün yer 
seçərkən sağlamlıq üçün şərait və yaxşı suyun olması nəzərə alınmalıdır. Hər 
bir ailənin yerləşdirilməsi haqqında xüsusi formada hesabat və  çəkilən 
ümumi xərclərin hesabatı müəyyən edilməlidir.
1
  
Lakin sonralar hər iki təlimatın tələbləri bir çox hallarda 
pozulmuşdu. Lazarev və onun yerlərə göndərdiyi nümayəndələri 
Türkmənçay müqaviləsini və onlara verilən təlimatı pozaraq erməniləri 
könüllü deyil, zorakılıqla köçürməyə  cəhd göstərirdilər. Bununla əlaqədar 
Abbas Mirzə iki dəfə polkovnik Lazarevə müraciət edir ki, onun itaətində 
olan zabitlərin erməniləri zorla köçürməsi hallarına son qoysun və 
Türkmənçay müqaviləsinin  şərtlərinə  əməl etsin. Salmas monastırının 
yepiskopu  İzraeli ermənilərin zorla köçürülməsinə maneçilik törətdiyi üçün 
arxiyepiskop Nerses qraf Paskeviçə müraciət edərək xahiş edir ki, Xoydakı 
yerli komendanta göstəriş versin ki, İzraelini bu işdən çəkindirin və 
cəzalandırmaq üçün onu Eçmiədzinə göndərin.
2
  
Eyni zamanda Abbas Mirzə  də Rusiya ilə  İranın yeni sərhədləri 
boyunca ermənilərin kütləvi surətdə yerləşdirilməsindən ehtiyat edirdi. Ona 
görə  də ermənilərin kütləvi surətdə köçürülməsinə maneçilik göstərməyə 
çalışırdı. Bunun üçün onun nümayəndələri yerlərdə olur, erməniləri dilə tutur 
və  əgər köçməzlərsə, onları 6 il müddətində vergilərdən azad etməyi vəd 
edirdilər.
3
  
                                                           
1
 Развитие  Eревана  после  присоединения  Восточной  Aрмении  к  России. 
Сборник документов, İряван 1978, səh.189-191 
2
 AKAK, YII cild, sənəd 568. 
3
 AKAK, YII cild, sənəd 586. 

 
25
Köçürmə  işlərinin ləngidiyini və maneçilik göstərildiyini görən 
Lazarev 1828-ci il martın 30-da xristianlara müraciət edir. O, müraciətin 
əvvəlində  bəzi bədxahların yalan məlumatlar yayaraq köçmək istəyənləri 
qorxuya saldıqlarını qeyd etməklə  bərabər, Rusiyanın onlara vəd  etdiyi 
güzəştləri sadalayır. O, yazırdı : "Rusiyada siz Əlahəzrətin digər təbəələri 
kimi, bərabər hüquqlu olduğunuzu görəcək, bütün əziyyətləri unudacaqsınız, 
orada siz xristianların məskunlaşdırıldığı yeni vətən  əldə edəcəksiniz və 
müqəddəs dininizin alçaldılmasını bir daha görməyəcəksiniz. İranın müxtəlif 
əyalətlərinə  səpələnmiş xristianların bir yerə  cəmləşdiyini görəcəksiniz. 
Tələsin!  Vaxt qiymətlidir. Tezliklə rus qoşunları İranı tərk edəcək, o zaman 
sizin köçməyiniz çətinləşəcək və biz sizin təhlükəsiz köçməyinizə cavabdeh 
olmayacağıq. Azca itkiyə  məruz qalsanız da, qısa zamanda hər  şeyə nail 
olacaqsınız, özü də həmişəlik olaraq."
1
  
Lazarevin müraciətinin ermənicə  mətni  İranda yaşayan ermənilər 
arasında yayılmışdı. 
1828-ci il martın 9-da Lazarev Xoydan Paskeviçə yazdığı raportunda 
göstərmişdi ki, artıq 4500 ailə köçürülərək Araz çayının o tərəfinə 
gətirilmişdir.
2
 Mayın 27-də göndərdiyi raportunda isə  təxminən 500 ailə 
müsəlman kürdlərinin Kürdüstandan İrəvan  əyalətinə köçmək niyyətində 
olduqlarını bildirmişdi. 
Lakin fevralın 29-da Lazarevə göndərilən məktubla müsəlmanların 
köçürülməsinə imkan verməmək tapşırılmışdı.
3
  
Köçürülənlərin mülkədar torpaqlarında yerləşdirilməməsi haqqında 
Paskeviçin verdiyi təlimatın  əksinə olaraq ermənilərin böyük hissəsi həmin 
torpaqlarda yerləşdirilmişdi. Müəllifi Qriboyedov olduğu ehtimal edilən 
"Ermənilərin  İrandan bizim vilayətlərə köçürülməsi haqqında qeydlər"də 
göstərilir ki, ermənilərin mülkədar torpaqlarında yerləşdirilməsi bir yana, 
müsəlmanların yerini dar eləmələrinə baxmayaraq, üstəlik, onlara güzəştlər 
verilir. Halbuki, ziyan çəkən tərəf müsəlmanlardır.  Əslində buranın 
müsəlmanlarını köçkün hesab etmək lazımdır. Çünki müharibə zamanı sərdar 
onları döyüş meydanından köçürmüşdür və ən kasıb vəziyyətdə yaşayırdılar. 
Ermənilər köçürülən zaman müsəlman ailələrinin  əksəriyyəti yaylaqda 
                                                           
1
 Qlinka N.S., göstərilən əsəri, səh. 111. 
2
 AKAK, YII cild, sənəd 592. 
3
 Yenə orada, sənəd 598. 

 
26
olmuşdular və  gəlmələrin onların evlərində yerləşdiklərindən xəbərləri yox 
idi.
1
  
1828-ci il oktyabrın 1-də Qriboyedov Paskeviçə göndərdiyi 
məktubunda göstərir ki, Naxçıvan  əyalətində ermənilərin köçürülməsi 
nəticəsində qarışıqlıq və  sıxıntı yaranmışdır. Tatarların narazılığının  ən 
yüksək həddə çatdığı göstərilir. Yaranan narazılığın  əsaslı olmasını 
göstərmək üçün köçürülən ermənilərin yerləşdirilməsi cədvəli verilmişdir.
2
  
 

Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin